11.8 Samenstellingen: tussen-e(n)

11.8 Samenstellingen: tussen-e(n)

Probleem Bij woordvorming wordt onderscheid gemaakt tussen: • samenstellingen, die bestaan uit woorddelen die ook zelfstandig kunnen voorkomen, zoals ‘huisdeur’, ‘overdwars’, ‘hoogzwanger’ en ‘tweeverdienerswet’; • afleidingen, die bestaan uit een woord met een voorvoegsel of een achtervoegsel dat zelf niet als zelfstandig woord voorkomt, zoals ‘ontdoen’, ‘schoonheid’ en ‘vruchteloos’.

• • • •

Met name de samenstellingen plaatsen schrijvers soms voor problemen. Belangrijke twijfelpunten zijn: het al of niet aaneenschrijven van de samenstelling; het gebruik van het koppelteken; de tussenklank -e(n)-; de tussenklank -s-. In veel samenstellingen wordt tussen de woorddelen een -e(n)-klank gevoegd, bijvoorbeeld boek + plank = boekenplank, pan + koek = pannenkoek, rijst + pap = rijstepap, hel + tocht = helletocht. Moet er in zulke gevallen -e- of -engeschreven worden? De volgende regels vormen een leidraad.

Regels

Situatie

Schrijf

Voorbeelden

Het eerste deel van de samenstelling heeft een meervoud op -en- en géén meervoud op -s.

-en-

boekenkast, kolenhaard, leeuwendeel, pannenkoek, wiskundigencongres

• Uitzondering 1: Het eerste deel verwijst naar een persoon of zaak die in de gegeven context uniek is.

-e-

Koninginnedag, zonneschijn, maneschijn, hellevuur, maar: koninginnenrit, hoogtezonnenverzameling

• Uitzondering 2: De samenstelling als geheel is een bijvoeglijk naamwoord en het eerste deel heeft een versterkende of waardebepalende betekenis.

-e-

beregoed, apetrots, boordevol, reuzeleuk, stekeblind

11.8 Samenstellingen: tussen-e(n)

472

(vervolg) Situatie

Schrijf

Voorbeeld

• Uitzondering 3: In de samenstelling zijn de samensstellende delen niet of nauwelijks te herkennen: de samenstelling is versteend.

-e-

elleboog, kinnebak, ruggespraak, nachtegaal, maar: ellenlang, ruggensteun, nachtenlang (volgens de Woordenlijst Nederlandse Taal zijn dit namelijk geen versteende samenstellingen)

• Uitzondering 4: Het woord lijkt op een samenstelling maar is een ongeleed woord, waarvan de diverse delen geen afzonderlijke betekenis hebben.

-e-

bolleboos, kattebelletje

Het eerste deel heeft alleen een meervoud op -s.

-e-

aspergeteelt, horlogemaker

Het eerste deel eindigt op -e, en heeft zowel een meervoud op -n als op -s.

-e-

secretaressecongres, aspirineleverancier, bediendevertrek, groentewinkel, vitaminerijk, tubefabriek, zonderegister (volgens de Woordenlijst Nederlandse Taal bestaan van de eerste delen van deze woorden meervoudsvormen op -n en op -s: ‘secretaressen’ en ‘secretaresses’, ‘aspirinen’ en ‘aspirines’, enzovoort)

Het eerste deel heeft geen meervoud.

-e-

rijstepap

Het eerste deel is een bijvoeglijk naamwoord.

-e-

blindedarm, brandewijn

Het eerste deel is een werkwoord.

-e-

huilebalk, hebbeding, hinkepoot

Valkuilen Een afleiding is geen samenstelling. Fouten ontstaan soms doordat schrijvers het onderscheid niet zien tussen samenstellingen (woorden waarvan de woorddelen ook zelfstandig kunnen functioneren) en afleidingen (woorden waarvan niet alle woorddelen ook zelfstandig kunnen functioneren). Bij afleidingen wordt in de regel -e- geschreven. Enkele voorbeelden: ‘vruchteloos’ (afleiding) naast ‘vruchtentaart’ (samenstelling), ‘harteloos’ (afleiding) naast ‘hartenkreet’, ‘ideeëloos’ (afleiding) naast ‘ideeënbank’ en ‘ideeënarm’ (samenstellingen). Een uitzondering geldt voor afleidingen op -achtig, -dom of -schap. Voor dit soort afleidingen gelden de regels die ook voor samenstellingen gelden. Het is dus ‘vorstendom’ en ‘sterrendom’ en niet ‘vorstedom’ en ‘sterredom’. Vroeger mocht het wel zo. De regels voor de spelling van de tussen -e(n) zijn in 1994 drastisch gewijzigd. Ook in 2006 zijn er veranderingen gekomen. Vroeger was het bijvoorbeeld belangrijk of het eerste deel van de samenstelling al dan niet noodzakelijk aan een meervoud deed denken. Was dat wel het geval dan moest -en- worden gebruikt (‘boekenkast’, ‘dierentuin’); was dat niet het

11

11.8 Samenstellingen: tussen-en

473

geval, dan moest -e- worden geschreven (‘hondehok’, ‘pannekoek’). Nu geldt dat criterium niet meer en moet de taalgebruiker zich aan de regels houden die in de meest actuele versie van de Woordenlijst Nederlandse Taal en hiervoor beschreven worden.

11.8 Samenstellingen: tussen-e(n)

474