STORIA 1 classic
LEERBOEK
De prehistorie
STROOMCULTUREN
5 4 19
50 17
50 14
50
. 80
0
v. C
v. C 0 0 35 PREHISTORIE
0
Zolang een gebied of volk geen schrift gebruikt, bevindt het zich in de prehistorie. Het duurt heel lang alvorens mensen een schrift gebruiken. De Sumeriërs ontwikkelen waarschijnlijk als eerste een schrift omstreeks 3500 v.C. De mens bestaat dan al 2,5 miljoen jaar. Een groot deel van het menselijke verleden valt dus in de prehistorie. In de volgende hoofdstukken maak je een tocht door dat verleden.
.
B
KLASSIEKE OUDHEID
MIDDELEEUWEN
A
ls opwarmertje krijg je een stukje uit een jeugdroman. Ben, de held van het verhaal, belandt echt in de prehistorie. Hij ziet hoe nomaden jacht maken op een mammoet. Gedurende honderdduizenden jaren is de mens een jager die gebruikmaakt van wapens uit hout, steen en been: “Een groep mannen, die uit het woud tevoorschijn kwam, zat de mammoet achterna. Ze renden zonder aarzeling naar voren en dreven hem naar de modderige oever van het meer, waar hij ten slotte tot stilstand kwam, zijn geweldige lichaam vast in het moeras. Hoe meer hij worstelde, hoe dieper hij zakte, tot de klevende modder tot boven zijn gerimpelde knieën kwam ... De mammoet zwaaide met zijn slurf en slagtanden in bogen van verbitterde woede, toen de groep jagers met geheven speren dichterbij kwam ... Met plompe speren met stenen punten staken ze in de spieren van de achterpoten, terwijl de mammoet zich naar hen toe probeerde te draaien. Daarna begonnen de andere mannen aan de voorkant. De zwaaiende slurf
EIGEN TIJD NIEUWSTE TIJD NIEUWE TIJD
sloeg een speer weg als een twijgje, maar een andere punt zonk in de dikke huid en doorboorde een long. Het beest trompetterde luid. De kleine staart zweepte tegen zijn achterwerk, dat bedekt was met stug haar. Hij probeerde rond te draaien, maar zonk bij iedere poging dieper weg in de modder, terwijl de vastzittende poten het geheel overeind hielden, blootgesteld aan het gesteek van een dozijn speren. De mannen hielden niet op met schreeuwen, misschien om de moed erin te houden. Ben geloofde zijn ogen niet toen de dappere jagers telkens weer met hun houten speren aanvielen. Zelfs al was het dier gevangen in de modder, een slag met een slagtand kon een man verpletteren ... De strijd duurde lang. Een van de jagers was opzij gezwiept door de rondzwaaiende slurf en ver weg geworpen op de modderige oever, waar hij bewegingloos bleef liggen. Ontelbare malen doorboord baadde de mammoet in een rode zee van modder.”
nomade: iemand die geen vaste verblijfplaats heeft en zwervend rondtrekt; hij volgt en bejaagt rondtrekkende kudden dieren.
Uit: Malcolm Bosse, Tocht door de tijd
B
DE PREHISTORIE
23
De mens is vrij jong in vergelijking met de leeftijd van de aarde
DOC 2 De mens leeft al heel lang op de aarde. Men schat dat de eerste mensachtigen 6 à 7 miljoen jaar geleden leefden. Toch is de mens vrij jong in vergelijking met de aarde en andere levende wezens. De aarde is ongeveer 5 miljard jaar geleden ontstaan en de eerste levende wezens 3,8 miljard jaar geleden. Ook de vissen, de amfibieën, de reptielen en de zoogdieren zijn ouder dan de mens. De dinosaurussen leefden 230 tot 65 miljoen jaar geleden. De eerste mensen hebben dus nooit dinosaurussen gezien!
2
De mens vervaardigt werktuigen, loopt rechtop en heeft voldoende hersenen
Kennis over de eerste mensen halen we uit hun overblijfselen (hun beenderen) en uit sporen van hun handelingen (hun werktuigen bijvoorbeeld). Die bronnen zijn zeldzaam en vaak onduidelijk. Een groot deel van onze kennis bestaat dan ook uit vermoedens. Is er een volledig skelet ontdekt? Dan wordt eerst berekend hoeveel hersenen de schedel bevat kan hebben. Het geraamte wordt onderzocht op kenmerken van rechtop lopen; dat kun je bijvoorbeeld afleiden uit de vorm van de benen. Ten slotte kijkt men of er werktuigen of bewerkte materialen bij het skelet te vinden zijn. We spreken van mensen als ze voldoende hersenen hebben, rechtop lopen en steeds betere werktuigen maken.
24
LES 5 DE MENS, NOG MAAR PAS OP AARDE
3
2, 5m ilj .
6m ilj .
ZOOGDIEREN
De mens loopt al enkele miljoenen jaren rond op de aarde. Dat lijkt erg lang, zeker in vergelijking met je eigen leeftijd. Toch is de mens eigenlijk ‘nog maar net’ op deze planeet. Hoe oud is de mens? Wat weten we over de eerste mensen? Waar komen ze vandaan?
1
evolutie: ontwikkeling, verandering doorheen de tijd
70 m ilj .
5
De mens, nog maar pas op aarde
EERSTE MENS EERSTE MENSACHTIGE
De ontwikkeling van ‘hominide’ tot mens is een lange en geleidelijke evolutie
DOC 1-3 Lange tijd gelooft men dat alle levensvormen op aarde kwamen net zoals ze er nu uitzien. Maar in de 19e eeuw ontwikkelt o.a. de Britse wetenschapper Charles Darwin een nieuwe visie op de oorsprong van de mens en het leven. Hij stelt dat alle leven het resultaat is van een heel lange evolutie. De omstandigheden waarin een dier of een plant leeft, kunnen voortdurend veranderen. Het klimaat kan wijzigen. Er kunnen andere dieren ontstaan. Een dier of een plant kan alleen overleven door ‘zich aan te passen’. Zo’n aanpassing gebeurt vaak heel geleidelijk, gespreid over honderdduizenden jaren. De best aangepaste soorten overleven, andere verdwijnen. Ook de mens is het resultaat van zo’n ontwikkeling. Darwin beweert dat de mens verwant is aan de aap en dat beiden een gemeenschappelijke ‘voorouder’ hebben. Hij krijgt veel kritiek voor zijn opvattingen, maar vandaag blijkt dat Darwin grotendeels gelijk heeft. De voorbije eeuw zijn heel wat overblijfselen gevonden van wezens die geen apen waren, maar ook nog geen moderne mensen. We noemen hen ‘hominiden’ of ‘mensachtigen’. Ze liepen rechtop en hadden een behoorlijk grote herseninhoud. Hoe de mensachtigen zich tot de huidige mens hebben ontwikkeld, is nog lang niet duidelijk. Wetenschappers hebben daar uiteenlopende theorieën over. En nieuwe vondsten zorgen ervoor dat de theorieën aangepast worden.
Een gangbare voorstelling van de menselijke stamboom is de volgende: uit de eerste mensachtigen ontstaat 3,5 tot 4 miljoen jaar geleden de ‘Australopithecus’ (‘de zuidelijke mens’). Uit die hominide ontwikkelt zich de ‘homo habilis’ (‘de handige mens’). Die wordt ‘opgevolgd’ door de ‘homo erectus’ (‘de rechtop lopende mens’). Die evolueert verder tot de ‘homo sapiens’ (‘de verstandige mens’). Vondsten tonen aan dat verschillende soorten mensachtigen vaak naast elkaar bestonden. De evolutie is dus heel geleidelijk gebeurd. De homo sapiens is in elk geval onze rechtstreekse voorouder.
4
Vanuit Afrika verspreidt de mens zich over de hele wereld
Omdat er alleen in Afrika sporen van heel oude hominiden zijn gevonden, denken wetenschappers dat de mensheid op dat continent is ontstaan. Afrika is waarschijnlijk ‘de wieg van de mensheid’. Mensachtigen en mensen zouden zich vanuit Afrika over de hele wereld verspreid hebben. Hoe ze zich konden verspreiden, weten we niet zeker. Tussen 900 000 en 10 000 v.C. kent de aarde een aantal ontzettend koude perioden die telkens verschillende eeuwen duren. Tijdens zo’n ‘ijstijd’ neemt de omvang van de ijskappen toe en daalt de zeespiegel. Delen van ondiepe zeeën vallen daardoor droog. Zo ontstaan er verbindingen tussen verschillende continenten. Mensen en dieren kunnen te voet van het ene continent naar het andere trekken. Zo zijn wellicht de voorouders van de indianen in Amerika beland. Aan het einde van een ijstijd smelten de ijskappen en stijgt de zeespiegel weer. Daardoor raken de verbindingswegen van elkaar afgesneden en ontwikkelen mensachtigen en mensen zich verder, los van elkaar.
chronologie: de opeenvolging van historische gebeurtenissen doorheen de tijd
DOC 4 -5
KENNEN 1 2 3 4 5 6
het begrip ‘evolutie’ uitleggen het continent opnoemen waar de mens ontstaan is de leeftijd van de aarde en de mens vergelijken de twee belangrijkste bronnen voor onze kennis over de prehistorische mens opnoemen met drie kenmerken het onderscheid tussen mens en dier aantonen de namen van de voorlopers van de huidige mens opnoemen
KUNNEN 1 2 3
de voorlopers van de huidige mens in chronologische volgorde plaatsen twee verschillen tussen schedels van onze voorouders geven aan de hand van afbeeldingen twee uiterlijke kenmerken van onze voorouders opnoemen
B
DE PREHISTORIE
25
DOC 1
De ontwikkelingsfasen van de mens Homo sapiens Neanderthaler (uitgestorven) 150 000 - 50 000 v.C. (?)
Australopithecus 4 - 2 miljoen jaar v.C.
Homo habilis 2,3 - 1,2 miljoen jaar v.C.
Homo erectus 1,8 miljoen - 141 000 v.C.
Homo sapiens sapiens 150 000 - 10 000 v.C.
*
*
= herseninhoud
• Welke wijzigingen ondergaan het gezicht, de wenkbrauwen, het gebit, de kin, het voorhoofd? • Welke verschillen zie je tussen de schedels? • Welke evolutie merk je in de herseninhoud? • Welke evolutie merk je in de beharing van de mensensoorten? • Hoe is de verhouding tussen de lengte van de armen en de benen? • Welke wijzigingen ondergaan de werktuigen van de eerste mensen? • Bestaat er een verband tussen de herseninhoud van mensachtigen en de manier waarop ze werktuigen vervaardigen? Licht je antwoord toe.
26
LES 5 DE MENS, NOG MAAR PAS OP AARDE
B
DE PREHISTORIE
27
DOC 2 “(…) Op de kosmische kalender wordt de geschiedenis van het heelal teruggebracht tot één jaar. Op 1 januari de oerknal, in maart de eerste sterrenstelsels, half augustus het ontstaan van de aarde.” “Even wachten, hoor. De oerknal vond ongeveer twaalf miljard jaar geleden plaats, zei jij, dus als je de geschiedenis van het heelal terugbrengt tot één jaar, komt één maand overeen met één miljard jaar.” “Precies. Elke dag duurt dan ongeveer dertig miljoen jaar, en een uur is 1,4 miljoen jaar.” “Hoe zit het dan met de dinosaurussen?” “Reken maar uit. Dertig miljoen jaar is een dag, dus vijfenzestig miljoen jaar is iets meer dan twee dagen. De dinosaurussen stierven dus uit op de avond van 29 december. En op 31 december, om een uur of zes ’s avonds, leefde de gemeenschappelijke voorouder van mens en aap. Vijf minuten voor middernacht ontstond de homo sapiens, en om 23 uur, 59 minuten en 35 seconden werd de laatste mammoet geveld.” Uit: Govert Schilling, Wat was er voor de oerknal? … en andere kwesties die het voorstellingsvermogen te boven gaan, 1995 • Geef de informatie uit de tekst weer op een tijdlijn in je werkschrift. • Wat leer je over de leeftijd van de mens in vergelijking met die van het heelal? • Waarom had de mens niets te vrezen van de dinosaurussen?
DOC 3 ”Gieren en hyena’s hebben een slechte reputatie als aaseters die profiteren van de inspanningen van de echte jagers. Als ze hun rol tot opruimers zouden beperken, zou daarmee te leven zijn. Maar soms lijken ze wel parasieten. We zouden beter voorzichtig zijn met deze beoordeling. Want een verslag in het ‘Journal of Human Evolution’ laat uitschijnen dat wij ongeveer twee miljoen jaar geleden ons vleesetende bestaan op dezelfde manier begonnen zijn. De machtige jager zou zich in eerste instantie gespecialiseerd hebben in het verjagen van andere (echte) jagers van hun prooi. Dat wordt afgeleid uit een analyse van sporen nagelaten door zowel primitieve werktuigen als tanden van carnivoren op fossiele beenderen. Er wordt ook komaf gemaakt met de stelling dat mannen geregeld vlees meebrachten voor hun vrouwen. Dat zou in dit concept minder het geval zijn geweest dan wordt aangenomen. Mannen dachten in eerste instantie aan zichzelf (…).” Uit: Uit: Dirk Draulans (red.), ‘Banale aaseters’, in: Knack, 8 februari 2003
28
LES 5 DE MENS, NOG MAAR PAS OP AARDE
DOC 4 Het eerste vuur werd al een miljoen jaar geleden gestookt, denken onderzoekers die afzettingen in de Zuid-Afrikaanse Wonderwerkgrot bestudeerd hebben. Restanten van verbrande botten en planten bewijzen dat vroege mensen al een miljoen jaar geleden vuur hebben gemaakt in die grot. (…) De bevindingen zijn volgens de onderzoekers een ondersteuning voor de ‘kookhypothese’. Volgens evolutiebioloog Richard Wrangham leidde het koken door de homo erectus tot een omwenteling in de evolutie van de mensheid. Het gekookte voedsel leverde meer energie, waardoor de hersenen sneller groeiden. De voedselbereiding hield de mens ook langer op een plek en schiep een buit voor inhalige mannen. Om hun voedsel te beschermen, moesten vrouwen een bondgenootschap aangaan met betrouwbare mannen: het begin van de (monogame) relatie tussen man en vrouw. (…) Bewijzen dat de mensheid al anderhalf miljoen jaar kookt, ontbreken echter. De Nederlandse archeoloog Wil Roebroeks (Universiteit Leiden) en zijn Amerikaanse collega Paola Villa (University of Colorado) onderwierpen honderden archeologische vindplaatsen in Europa aan een nadere analyse. In een artikel in PNAS concludeerden zij vorig jaar dat vroege mensen in Europa pas vanaf 400 000 jaar geleden het maken van vuur in hun repertoire hadden. Voor die tijd zullen mensen incidenteel het vuur van natuurlijke branden hebben gebruikt om vuur te ontsteken –en zullen groepjes mensen misschien vuur hebben gemaakt, maar ging die vaardigheid verloren.
DOC 5
Europa tijdens de laatste ijstijd
• Neem een gewone atlas en zoek op welke huidige Europese landen tijdens de laatste ijstijd bedekt waren met pakijs. • Wat valt je op als je kijkt naar de kustlijn van Europa in de laatste ijstijd? Bedenk een verklaring voor wat je ziet. • Wat voor soort landschap had ‘België’ toen?
DOC 6
De verspreiding van de moderne mens (homo sapiens)
Uit: Karel Berkhout, De Standaard, 19 april 2012 • Hoe toont het artikel aan dat er meningsverschillen bestaan tussen wetenschappers over hoe onze voorouders leefden? • Toon aan dat voedsel bereiden belangrijk geweest is voor de evolutie van de mens.
• In welk continent zijn de oudste resten van moderne mensen teruggevonden? • Wanneer duikt de homo sapiens op in Amerika? Hoe is hij daar waarschijnlijk geraakt? • Welke theorie over de oudste mensen wordt in dit artikel verkondigd? • Waarop baseert men zich voor dat besluit?
B
DE PREHISTORIE
29
1
het Nabije Oosten: het MiddenOosten, gebied gelegen tussen Egypte en Irak en tussen Turkije en Jemen. nomade: iemand die geen vaste verblijfplaats heeft en zwervend rondtrekt; hij volgt en bejaagt rondtrekkende kudden dieren. genetisch materiaal: bouwstenen in lichaamscellen die o.a. bepalen hoe een lichaam opgebouwd wordt en eruitziet, ook gekend als DNA.
30
VROEGE NEANDERTHALER VROEGE HOMO SAPIENS
De homo sapiens onderscheidt zich van zijn voorgangers in drie dingen: hij heeft een grotere herseninhoud (zie les 5), hij kan betere werktuigen vervaardigen en hij gebruikt meer taal. De eerste homo sapiens spreekt waarschijnlijk op een eenvoudige manier met zijn soortgenoten over de jacht en over het vervaardigen van werktuigen. Hij begraaft zijn doden. Dat wijst er misschien op dat hij over sommige dingen zoals ‘het leven na de dood’ nadenkt. We onderscheiden twee soorten van homo sapiens: de neanderthaler en de moderne mens (homo sapiens sapiens). Die laatste is de rechtstreekse voorouder van de huidige mens.
2
De neanderthaler jaagt en verzamelt voedsel
De eerste mensensoort met kenmerken van de neanderthaler ontstaat ongeveer 230 000 tot 200 000 jaar geleden. Zo’n 150 000 jaar geleden verschijnt de echte neanderthaler. Hij is ongeveer 1,66 meter groot en heeft een gedrongen maar atletische lichaamsbouw. De neanderthalers leven in Europa en het Nabije Oosten en lijken aangepast aan het leven in een koude omgeving. De neanderthaler jaagt op mammoeten, paarden, herten en rendieren. Omdat die dieren voortdurend rondtrekken op zoek naar voedsel, is hij gedwongen mee rond te trekken. Daardoor is de neanderthaler een nomade, een zwerver die nooit lang op dezelfde plaats woont. Hij verblijft overwegend onder overhangende rotsen en in grotten. Op plaatsen waar die niet aanwezig zijn, maakt hij zelf tenten. Om de enorme mammoet en de grote kudden rendieren aan te kunnen, moet hij in groep jagen. Daarom moeten afspraken gemaakt worden: hoe wordt er gejaagd? DOC 1-2
LES 6 DE KOMST VAN DE HOMO SAPIENS
Wie doet wat? Het gebruik van taal ligt hier voor de hand. De neanderthaler ontwikkelt nieuwe (afslag)technieken om steen te bewerken. Hij slaagt erin om verschillende schilferwerktuigen te maken: messen en speerpunten naast schrapers en krabbers om huiden te bewerken. Zo ontwikkelt de neanderthaler heel wat meer gebruiksvoorwerpen dan zijn voorgangers. Zijn stenen werktuigen vertonen echter weinig variatie. De neanderthaler begraaft op een eenvoudige manier zijn doden.
3
De moderne mens komt uit Oost-Afrika
DOC 2-3 - 4 Ongeveer 150 000 jaar geleden ontstaat in Oost-Afrika de moderne mens. Van daaruit verspreidt hij zich over de wereld. De homo sapiens sapiens heeft een gemiddelde lichaamslengte van 1,79 m. De eerste moderne mensen arriveren omstreeks 40 000 v.C. in Europa. Geleerden vragen zich af of ze in sommige gebieden de laatste neanderthalers ontmoet hebben. Tot voor kort dacht men dat die laatsten pas ca. 33 000 v.C. zijn uitgestorven. Nieuwe metingen op overblijfselen lijken er echter op te wijzen dat dat al omstreeks 50 000 v.C. gebeurd zou zijn. Sommige geleerden denken dat de moderne mens zich met de neanderthaler vermengd heeft. Zo’n 1 à 4 % van ons genetisch materiaal zou van hem afstammen. Andere wetenschappers trekken dat in twijfel en zeggen dat de testen die dat bewijzen slecht zijn uitgevoerd. De moderne mens is wellicht intelligenter en handiger dan de neanderthaler: uit 1 kg steen haalt hij tien keer meer bruikbaar materiaal. Daardoor beschikt hij over meer dan 100 verschillende werktuigen die aangepast zijn aan het soort werk dat ermee verricht moet worden. Hij ontwikkelt ook wapens die dieren van op een afstand kunnen doden:
. 0 0 33
??
Handafdruk van een moderne mens in een grot
de speerwerper en de pijl en boog. Hij gebruikt netten, fuiken en kano’s voor de visvangst. Met zijn scherp gesneden silexmessen bewerkt hij been, ivoor en hoorn tot harpoenen, vishaken en naalden. De homo sapiens sapiens vervoert goederen over grotere afstanden en drijft ruilhandel. Archeologen hebben restanten van begrafenissen teruggevonden: de lijken werden gekleed in prachtige gewaden en kregen diverse werktuigen als grafgift mee.
4
archeoloog: iemand die zich bezighoudt met het ontdekken, opgraven en bestuderen van materiële overblijfselen uit het verleden van de mens
De moderne mens maakt kunst
Op wat beschilderde en bewerkte schelpen na zijn er van de neanderthaler niet zo veel kunstvoorwerpen teruggevonden. De moderne mens heeft meer nagelaten. Zo maakt hij prachtige grotschilderingen. In enkele grotten heeft hij zelfs beelden van klei geboetseerd. Bij het schilderen licht hij zichzelf bij met fakkels of met lampen op basis van dierenvet. Hij beeldt voornamelijk dieren uit waar hij zelf jacht op maakt: rendieren, paarden, mammoeten, bizons … Wetenschappers denken dat ze een magisch doel hebben: door de dieren af te beelden hoopt de mens ze in handen te krijgen. Misschien wil hij daarmee de steun van de goden bij de jacht afsmeken. Het valt wel op dat veel schilderingen diep in de grotten gelegen zijn. Sommige grotschilderingen zouden 30 000 tot 35 000 jaar oud zijn. Naast schilderingen zijn er ook zogenaamde venusbeeldjes gevonden: naakte vrouwen waarvan borsten en billen overdreven groot worden afgebeeld. Velen lijken zwanger. Men vermoedt dat de beelden een godsdienstige functie hebben. Ze dienen misschien om van een god vruchtbaarheid af te smeken zodat de stam niet zou uitsterven door een gebrek aan kinderen. De meeste beeldjes zijn 35 000 tot 11 000 jaar geleden gemaakt.
1
v. C 0
v. C 0 4
50
0
0
0
0
0
0
0 0 0 0 15
NEANDERTHALER HOMO SAPIENS SAPIENS
RANDINFO
De homo sapiens is de denkende, verstandige mens
.
.
v. C
v. C
.
.
EUROPA AFRIKA
Tijdens de vorige les heb je kennisgemaakt met de ontwikkelingsfasen van de mens. De huidige mens hoort bij de homo sapiens. Wat onderscheidt dat mensentype van de anderen? Hoe leeft de homo sapiens? Welke soorten van homo sapiens zijn er?
neanderthaler: een homo sapiens die van 150 000 en tot 50 000 jaar geleden in Europa en het Midden-Oosten voorkomt. De soort is genoemd naar een vindplaats van overblijfselen: het Neanderthal (of Neanderdal) bij Düsseldorf in Duitsland.
v. C 0 0 0 0
HOMO ERECTUS
23
6
De komst van de homo sapiens
observeren: waarnemen
DOC 5 - 6
KENNEN 1 2 3 4 5
drie kenmerken van de homo sapiens geven en uitleggen de twee types homo sapiens opnoemen en in de tijd situeren de twee types homo sapiens met elkaar vergelijken: tijd, plaats, kunst en werktuigen de neanderthaler en de moderne mens met elkaar vergelijken twee voorbeelden van kunst van de moderne mens geven en uitleggen
KUNNEN 1 2 3
schedels met elkaar vergelijken aan de hand van een tekening uitleggen hoe een wapen werkt een venusbeeldje met behulp van een observatieschema beschrijven
B
DE PREHISTORIE
31
DOC 1
DOC 3
DOC 5 A
B
Grotschilderingen en beelden van klei De verf is gemaakt op basis van natuurlijke producten (mineralen, houtskool, leem …). De producten worden met de hand gemalen en vermengd met een vloeistof (water, dierenvet, urine, bloed, plantensap …). De kunstenaars schilderen met hun vingers, twijgen, vogelveren en borstels van paardenhaar. Ze blazen de verf ook tegen de wand door holle beenderen. • Geef drie diersoorten die hier worden afgebeeld. • Beschrijf hoe je prehistorische verf maakt.
De Kebaragrot in Israël bewijst mogelijk dat neanderthalers hun doden begraven. De grafkuil is duidelijk zichtbaar. Hij moet met zorg uitgegraven zijn, want er wordt rekening gehouden met de grootte van het lijk. • Welk bewijs voor een begrafenis denkt men gevonden te hebben? DOC 2 Waarom is de neanderthaler uitgestorven? De neanderthaler heeft dezelfde levensverwachting als de moderne mens. Hij wordt gemiddeld veertig jaar. Geleerden denken dat hij uitgestorven is omdat hij zich niet zo gemakkelijk kon aanpassen aan de klimaatsveranderingen van ca. 50 000 jaar geleden. Er zou dan maar een kleine groep van tienduizend exemplaren in heel Europa meer geleefd hebben. Zo’n kleine populaties sterven sneller uit door ziekten. De neanderthaler had een laag geboortecijfer. Men schat dat een koppel maar om de vier jaar een kind voortbracht. • Geef drie mogelijke redenen voor het uitsterven van de neanderthaler.
Een schedel van een neanderthaler (links) uit La Ferassie en een schedel van een moderne mens uit Cro Magnon. Beide vindplaatsen bevinden zich in Frankrijk. - de zwaarste wenkbrauwbogen? • Welke homo sapiens heeft: - het meest terugwijkende - het hoogste voorhoofd? voorhoofd? - de laagste hersenpan?
DOC 4 De speerwerper of speerdrijver De eerste speerwerper of speerdrijver werd ongeveer 20 000 jaar geleden gebruikt. Je kunt er veel verder mee gooien. De speer rust in een gleuf in het uiteinde van de werpstok of op een haakje. • Welk voordeel voor de jacht biedt een speerwerper?
32
LES 6 DE KOMST VAN DE HOMO SAPIENS
C
DOC 6 A
B
Venusbeeldjes A De Venus van Willendorf (Oostenrijk, gemaakt uit kalksteen, gekleurd met rode oker, ca. 11,1 cm hoog en ca. 26 000 jaar oud) B De Venus van Lespugue (Frankrijk, gemaakt uit mammoetivoor, ca. 14,7 cm hoog en ca. 25 000 jaar oud) • Welke opvallende gelijkenissen zijn er tussen deze beeldjes? Welke kenmerken worden vooral beklemtoond? Wat zou daarvan de bedoeling kunnen zijn? • Beschrijf de Venus van Willendorf met een observatieschema.
B
DE PREHISTORIE
33
farao: koning; het woord is afgeleid van het Egyptische ‘per-a’ (groot huis) en werd gebruikt om het koninklijk paleis aan te duiden (vergelijk met: ‘Het Witte Huis’ of ‘het paleis’ heeft gezegd ... ). Osiris: god van de onderwereld, de groeikracht, de eeuwigheid en de wedergeboorte; wordt meestal voorgesteld in de vorm van een mummie (hoofd niet omzwachteld)
1
In Egypte aanbidt men veel verschillende goden
Oorspronkelijk heeft iedere nederzetting haar eigen goden. Na de eenmaking van Egypte blijven de meeste van die goden behouden. Op een bepaald ogenblik stijgt hun aantal zelfs boven de tweeduizend! Men noemt dat polytheïsme of veelgodendom. Voor alles en nog wat heeft men wel een god. In de loop van de Egyptische geschiedenis is het aanzien van sommige goden nu eens gestegen, dan weer gedaald. Oorspronkelijk moet Horus als de god van het licht en de wereld een belangrijke rol hebben gehad. In het Oude Rijk wordt de zonnegod Ra over heel Egypte vereerd. Egyptische goden zijn vaak verbonden met de natuur, de landbouw, het dagelijkse leven en de dood.
HET MIDDENRIJK
2
De goden worden op verschillende manieren voorgesteld
DOC 1-2-3 - 4 Overal hebben archeologen afbeeldingen van goden gevonden: in opschriften, op reliëfs, op wandschilderingen in graven en tempels, op beelden enz. De goden worden voorgesteld als dier of als mens, maar vaak ook als een combinatie van mens en dier. Dikwijls staan de dieren symbool voor kracht of zijn ze verbonden met typische natuurverschijnselen. Zo wordt de ibis aanbeden als de god Thot. De ibis is een watervogel die in Egypte verblijft tijdens de overstroming van de Nijl. De Egyptenaren denken daarom dat hij de overstroming en de goede oogst aankondigt. Thot is de god van het schrift en de
wijsheid. Soms wordt hij als een mens met de kop van een ibis voorgesteld, soms beeldt men hem af als een dier (een ibis of zelfs een baviaan). Ook de grote godin Hathor wordt op verschillende manieren voorgesteld. Enkele goden die vaak als dieren worden voorgesteld zijn Anoebis (jakhals), Sobek (krokodil), Chepri (mestkever of scarabee), Bastet (kat). Goden hebben vaak een aantal attributen bij zich: tekens die hun belangrijkheid aantonen. Je hebt zo het levensteken of anch-teken, een scepter, een vlegel, verschillende kronen ...
3
De verering van de goden vindt plaats in tempels
De Egyptenaren bouwen prachtige tempels die dienen als woningen voor hun goden. In een tempel staat het beeld van de godheid. Op de oostelijke Nijloever ligt bijvoorbeeld Karnak, dat zich in de loop van het Nieuwe Rijk ontwikkelt tot een enorme tempelstad ter ere van de god Amon-Re. De stad bestaat uit talrijke cultusplaatsen, processiewegen met heiligdommen, paleizen en magazijnen. Priesters moeten er dagelijks volgens strikte rituelen de godheid dienen en gunstig stemmen door bijvoorbeeld offers te brengen.
33
30
1
v. C
.
. v. C 2
v. C 2
VREEMDE HEERSERS
ROMEINSE PROVINCIE PTOLEMAEËN
reliëf: het uitsteken of uitkomen boven iets anders, bv. een reliëf in steen uitgehouwen
4
Tijdens de regering van Achnaton is Aton, de zonneschijf, de enige god
DOC 5 In het Oude Egypte is er een periode waarin de Egyptenaren slechts één god aanbidden. Amenhotep IV verbiedt kort na zijn troonsbestijging in 1365 v.C. alle goden en vervangt ze door Aton, de zichtbare zonneschijf. Zo krijgen we zeer tijdelijk monotheïsme in het Oude Egypte. De farao verandert zijn naam in Achnaton, wat ‘het dunkt Aton goed’ betekent. Ter ere van de god bouwt hij een nieuwe hoofdstad, Achetaton, nu beter bekend onder de naam Tell el-Amarna. Achnaton verwaarloost echter het bestuur van het land en na zijn dood in 1348 v.C. wordt Amarna verlaten. De Egyptenaren aanbidden opnieuw de vroegere goden.
attribuut: teken, voorwerp dat rechtstreeks verbonden is met de hoedanigheid of de macht van een persoon of een god. monotheïsme: het aanbidden en erkennen van slechts één god; er bestaat volgens monotheïsten slechts één god.
KENNEN 1 2 3 4 5 6
archeoloog: iemand die zich bezighoudt met het ontdekken, opgraven en bestuderen van materiële overblijfselen uit het verleden van de mens
71
70 10
HET NIEUWE RIJK
.
. v. C
.
.
v. C
v. C
0
50
4 15
16
21 34 20 v 4 .C . 0 v. C .
v. C 0 4
HET OUDE RIJK
Horus: hemelgod die wordt voorgesteld als een valk of als een mens met de kop van een valk. Zoon van Osiris en Isis; beschermer van de farao, waarmee hij werd vereenzelvigd
het begrip ‘attributen’ uitleggen het verschil tussen polytheïsme en monotheïsme uitleggen drie voorstellingen van Egyptische goden geven drie attributen opsommen en uitleggen de functie van een Egyptische tempel uitleggen met eigen woorden de rol van de scarabee uitleggen
KUNNEN 1 2 HORUS
82
26
Je weet al dat de farao beschouwd wordt als de god-valk Horus, zoon van Osiris. De Egyptenaren vereren nog honderden andere goden. Waarom dat enorme aantal? Hoe stellen de Egyptenaren de goden voor? Hoe vereren ze hun goden? Blijft hun godsdienst 3 000 jaar lang ongewijzigd?
.
. v. C 0 0 33
17
De Egyptische godsdienst kent een overvloed aan goden
OSIRIS
LES 17 DE EGYPTISCHE GODSDIENST KENT EEN OVERVLOED AAN GODEN
ISIS
goden herkennen op een afbeelding met behulp van een beschrijvende tekst bronnen met elkaar vergelijken
THOT
D DE STROOMCULTUREN
83
DOC 1 A
B
Thot, faience, ca. 300 v.C., Thot, ca. 600 v.C., hout, brons en bladgoud, zilver en goud, 15 cm h x 19,5 cm h x 20 cm b 5,6 cm b Tegenover hem zit Maät, godin van de waarheid en de rechtvaardigheid.
C
DOC 3
DOC 4
Afbeelding van Thot, in het graf van koningin Nefertari (links), ca. 1250 v.C.
• Op welke verschillende manieren wordt de god Thot afgebeeld?
DOC 2
Afbeelding uit de grafkamer van Ramses I, Dal der Koningen • Welke god wordt hier afgebeeld? • Geef minstens drie attributen die hier worden afgebeeld.
De scarabee (of mestkever) symboliseert de opkomende zon. In hiërogliefen, de Egyptische schrifttekens, gebruikt men de scarabee voor de betekenis ‘geboren worden’ of ‘worden’. • Wat is een scarabee en wat symboliseert het?
DOC 5
Het Egyptische scheppingsverhaal De Egyptenaren geloofden dat er in het begin alleen water was. Uit het water verhief zich dan een heuvel waarop de levenskracht zich bevond. Uit die kracht ontstonden de goden. De hemelgodin Noet werd de lucht ingetild door haar vader Shu, die eigenlijk de lucht was. Zo scheidde hij haar van haar broer Geb, de aarde. Hun kinderen waren Osiris, Isis, Seth en Nefthys. • Beschrijf kort, in hoofdlijnen, de schepping volgens de Egyptenaren.
84
LES 17 DE EGYPTISCHE GODSDIENST KENT EEN OVERVLOED AAN GODEN
Farao Achnaton en zijn echtgenote Nefertete koesteren zich in de zonnestralen van Aton, de zonneschijf. Bij elk van hen zit een dochtertje. • De zonnestralen schenken levenskracht. Hoe kun je dat zien?
D DE STROOMCULTUREN
85
Eveline, te breed!
In les 17 heb je geleerd dat de Egyptenaren veel goden kennen. Eén daarvan is Osiris. Over hem bestaat er een mythe die over een verrijzenis gaat: een verhaal over een dode die weer levend wordt. Dat bewijst dat de Egyptenaren geloven in een leven na de dood. Hoe komt het dat de Egyptenaren daarin geloven? Wat stellen zij zich ervan voor? Is er voor iedereen een leven na de dood weggelegd? Wat heb je allemaal nodig voor dat ‘tweede leven’?
1
De natuur schenkt de Egyptenaar het geloof in een leven na de dood
3
De goden beoordelen de overleden Egyptenaar
De Egyptenaren beseffen dat een mens goed of slecht kan leven. Wie slecht heeft geleefd, kan geen gelukkig leven slijten na de dood. Daarom moet een Egyptenaar zich na zijn dood bij de goden verantwoorden over zijn daden. Valt het oordeel gunstig uit, dan mag de Ka het dodenrijk betreden. Valt het oordeel negatief uit, dan wordt hij gestraft: geen kans op een nieuw leven in het hiernamaals. Osiris bepaalt of je het dodenrijk binnenkomt of niet. Daarvoor gebruikt hij een weegschaal. Aan de ene kant van de weegschaal legt hij het hart van de overledene. Aan de andere kant ligt de veer van de waarheid. Het hart symboliseert hoe de overledene geleefd heeft. De veer symboliseert hoe hij geleefd zou moeten hebben. Als het hart niet zwaarder weegt dan de veer, krijgt men een gunstig oordeel. De dode moet proberen de goden te beïnvloeden. Daarom krijgt hij bij zijn begrafenis een dodenboek mee. Daarin staan een heleboel richtlijnen of spreuken die de dode zo gunstig mogelijk voorstellen aan de goden. DOC 3
Osiris: god van de onderwereld, de groeikracht, de eeuwigheid en de wedergeboorte; wordt meestal voorgesteld in de vorm van een mummie (hoofd niet omzwachteld). mummificeren: uitdrogen of balsemen tot een mummie balsem: welriekende en bederfwerende vloeistof balsemen: met balsem behandelen om ontbinding tegen te gaan mummie: een gebalsemd of uitgedroogd lijk; oorspronkelijk stamt het woord van het Arabische woord voor ‘bitumen’; het duidde op de zwarte verschijning van de lichamen, die suggereerde dat de lijken een laagje pek hadden gekregen.
86
In de meeste landbouwbeschavingen bestaat er een sterk verband tussen natuurverschijnselen (regen, zonneschijn, donder ...) en godsdienst. Zo stellen de Egyptenaren vast dat leven, sterven en herleven in de natuur een steeds weerkerend gebeuren is: de seizoenen doen elk jaar de natuur sterven en herleven. De vruchtbare Nijl vol leven en de dorre woestijn liggen naast elkaar. De zon die de oogst op het veld laat rijpen, gaat elke dag onder en komt de volgende dag weer op. Door na te denken over leven en dood in de natuur, komen de Egyptenaren tot het besluit dat er ook voor de mens een ‘herleven’ na de dood moet zijn.
2
De dood is een tijdelijke scheiding van lichaam en zielen
De Egyptenaar gelooft dat de mens bestaat uit een lichaam en twee zielen: de ‘Ba’ en de ‘Ka’. De Ba blijft na de dood in verbinding met de nog levende familieleden en vrienden. Op graven wordt de Ba dikwijls voorgesteld als een vogel met een mensenhoofd; hij symboliseert iemands persoonlijkheid of karakter. De Ka stelt iemands levenskracht voor. Die ziel is een soort onzichtbare dubbelganger die na de dood heen en weer reist tussen de wereld van de doden en het graf waarin het lichaam rust. De Ka en de Ba verlaten het lichaam regelmatig, maar keren altijd terug. Daarom is het belangrijk dat het lichaam na de dood goed bewaard blijft. DOC 1
LES 18 LEVEN NA DE DOOD
4
Het eeuwig leven is een geïdealiseerde vorm van het leven op aarde
De Egyptenaren geloven dat het leven na de dood een herschepping is van de beste momenten uit het aardse leven. Om daar verder te leven moet het lichaam in goede staat bewaard blijven. Daarom gaan ze het mummificeren. Vooral de rijken kunnen zich dat veroorloven en besteden er veel zorg aan. Eerst verwijderen ze de ingewanden en hersenen uit het lichaam. Die ingewanden plaatsen ze in kleine vazen, canopen genoemd. Daarna leggen ze het lichaam in een zoutbad om uit te drogen. Vervolgens
HET MIDDENRIJK
33
30
1
v. C
.
. v. C 2
v. C 71
2
70 10
HET NIEUWE RIJK
VREEMDE HEERSERS
ROMEINSE PROVINCIE PTOLEMAEËN
RANDINFO
wordt het gebalsemd en in smalle repen van linnenstof gewikkeld. Ten slotte leggen ze de mummie in een sarcofaag. Dat is een stenen of houten kist, vaak in de vorm van een mens en versierd met afbeeldingen en teksten. Uiteindelijk plaatsen ze die sarcofaag in een graf. Het graf is het huis waarin de overledene voor eeuwig kan leven. Daarom besteden de Egyptenaren er extra aandacht en tijd aan. Naargelang van de rijkdom van de overledene is het ene graf al rijkelijker afgewerkt dan het andere. De farao spant natuurlijk de kroon. Zijn graf is een enorm bouwwerk. Meestal bestaat een graf uit twee delen: een dodenkamer voor de mummie en een kapel of tempel waarin de levenden de doden kunnen eren. Omdat het gebouw heel lang moet meegaan, bouwt men het met duurzame natuursteen. In het graf zijn allerlei dingen aanwezig die de overledene ook tijdens zijn leven nodig heeft gehad: huisraad, voedsel en dienaars. Die laatsten zijn aanwezig als kleine beeldjes, shabti’s genoemd. Zij doen dienst als plaatsvervangers van de overledene, bijvoorbeeld als er op de akkers van het hiernamaals landarbeid moet worden verricht. Op de grafwanden staan diverse muurschilderingen: taferelen uit het dagelijkse leven, portretten van de overledene, drank en spijzen die door toverspreuken in echt voedsel veranderen ... Aan de nabestaanden wordt gevraagd geregeld offers te brengen in de kapel, opdat de goden welwillend zouden zijn voor de Ka van de overledene.
.
. v. C
.
.
v. C
v. C
0 4
50
HET OUDE RIJK
15
16
v. C 0 4 26
21 34 20 v 4 .C . 0 v. C .
.
. v. C 0 0 33
18
Leven na de dood
Canopenvazen
sarcofaag: kist in mensenvorm farao: koning; het woord is afgeleid van het Egyptische ‘per-a’ (groot huis) en werd gebruikt om het koninklijk paleis aan te duiden (vergelijk met: ‘Het Witte Huis’ of ‘het paleis’ heeft gezegd ... ).
In deze vazen werden de ingewanden bewaard die men uit het lijk verwijderde vooraleer men het mummificeerde.
KENNEN 1 2 3 4 5
DOC 2- 4 -5 - 6 -7
het begrip ‘mummie’ verklaren verklaren waar de Egyptenaar het idee ‘leven na de dood’ vandaan haalt aantonen waarom het bewaren van het lichaam belangrijk is voor de Egyptenaar aantonen waarom de Egyptenaar zoveel aandacht besteedt aan de bouw en inrichting van zijn graf uitleggen wat een Egyptenaar verstaat onder ‘een leven na de dood’
KUNNEN 1 2 3
uit teksten informatie halen die de onderwerpen die je moet ‘kennen’ verklaren die gevonden informatie aan de klas uiteenzetten het bordschema aan de klas uitleggen
D DE STROOMCULTUREN
87
DOC 1
De koninklijke Ka van Toetanchamon
Het beeld stelt de ‘geestelijke dubbelganger’ van de farao voor, die op het moment van het overlijden het lichaam verlaat om naar het hiernamaals te gaan. Het beeld is ongeveer 1,73 m hoog. • Hoe zouden wij de Ka noemen?
DOC 2 Hoe maakt men een mummie?
DOC 4 Een sarcofaag Een sarcofaag is een houten of stenen kist die een aantal in elkaar passende kisten (met een menselijke vorm) bevat waarin de dode werd opgeborgen. Ze werd afgesloten met een dekplaat, waarop vaak de overledene stond afgebeeld.
Eerst halen zij met een ijzeren haak door de neusgaten de hersenen naar buiten, ten dele ook door er chemische stoffen in te gieten. Daarna halen zij met een scherpe Ethiopische steen (obsidiaan) de lies open en nemen er alle ingewanden uit en daarna spoelen zij de buikholte achtereenvolgens met palmwijn en fijngemaakte specerijen. Na vervolgens de buik met fijngestampte zuivere mirre, een soort kaneel en de andere bekende reukwerken (behalve wierook) te hebben opgevuld, naaien zij die weer dicht. Na die bewerking logen zij het lijk gedurende zeventig dagen in een natronbad; langer mag dat niet duren. Als die tijd verstreken is, spoelen zij het lijk af en wikkelen het geheel in gesneden repen fijn linnen, dit bestrijkend met gomstof, die de Egyptenaren veelal in plaats van lijm gebruikten. Dan halen de verwanten het weg, maken een houten afbeelding in mensengedaante en sluiten het lijk erin op, waarna zij het rechtovereind tegen een muur geplaatst, zorgvuldig bewaren in de grafkamer. Bewerking van Herodotus, Historiën, II 86, 3-7 Herodotus (485 - 425 v.C.) is een Grieks geschiedschrijver die door de wereld van de oudheid reist. Veel van zijn geschriften berusten op waarnemingen. Hij wil voorkomen dat het verleden van de mensheid verloren gaat. Ondanks zijn kwaliteiten is hij soms lichtgelovig.
DOC 5 A
Een mummie
• Welke verschillende handelingen voert men uit tijdens het mummificeren? • Leg een lijst aan van alle benodigdheden voor het mummificeren.
Lichaam van een man op een natuurlijke wijze geconserveerd door het hete zand waarin het was begraven. Het zand slorpte het vocht uit het lichaam op, zodat de bacteriën die verantwoordelijk zijn voor de afbraak van het lijk zich niet konden vermenigvuldigen (ca. 3200 v.C., British Museum, Londen).
DOC 3 Uittreksel uit: Het dodengericht, Papyrus van Hoenefer, 1400 v.C. • Wat is een dodenboek? • Welke goden treden op en wat is hun taak? • Bestaat er zoiets als beloning of straf? Leg uit. • Hoe verloopt het oordeel van Osiris in deze situatie? Waaruit leid je dat af? • Wat verstaat de christelijke godsdienst onder het ‘Laatste Oordeel’ en de ‘Verrijzenis’?
De illustratie toont een uittreksel uit het dodenboek dat aan de overledene werd meegegeven. Het gaat om een papyrusrol die een aantal aanwijzingen en spreuken bevat om de dode te helpen in het leven in het hiernamaals. In het uittreksel staat het oordeel van de overledene beschreven. De overledene moet voor Osiris verschijnen, die zal oordelen over de toekomst van zijn ziel. Osiris wordt bijgestaan door 42 rechters. De god Anoebis brengt de overledene binnen. Op de weegschaal weegt hij het hart van de overledene (symbool voor hoe hij geleefd heeft) af tegen een veer van de godin Maät (zinnebeeld van ‘wat juist is’, ‘de goede orde’ in de wereld). De uitslag is gunstig als de weegschaal in evenwicht hangt. Maar als het hart te licht wordt bevonden, verslindt het monster Amemait het hart. De dode verdwijnt dan voorgoed. Thot, de god van de wijsheid en van het schrift, noteert de uitspraak van Osiris. Die zetelt op een troon die op water staat, symbool voor de Nijl.
DOC 6
B
Shabtibeeldjes (ca. 1290 v.C.) Hoe meer beeldjes in het graf, hoe makkelijker het leven van de overledene in het hiernamaals zou zijn.
Beschilderde houten kist met een mummie van een Thebaanse priesteres (ca. 1000 v.C., British Museum, Londen)
• Op welke natuurlijke wijze wordt er gemummificeerd? • Verklaar waarom een mummie tot de verbeelding van veel mensen spreekt.
• Zoek in de lestekst op wat shabti’s zijn.
88
LES 18 LEVEN NA DE DOOD
D DE STROOMCULTUREN
89
ATLAS
Onmisbaar in uw geschiedenisles
CONTACT Benieuwd naar Storia?
A T LA S
ATLAS VAN DE ALGEMENE EN BELGISCHE GESCHIEDENIS Hét naslagwerk voor de geschiedenisles
van de algemene en Belgische geschiedenis
ATL A S
van de algemene en Belgische geschiedenis F. Hayt - J. Grommen - Dr. R. Janssen - A. Manet X. Adams - W. Moreau - L. Van Den Broeck
De grondig herwerkte Atlas van de algemene en Belgische geschiedenis is bijzonder gebruiksvriendelijk. • Uniform kaartbeeld • Eenvoudige symbolen • Optimaal kleurencontrast • Chronologische rangschikking • Aansluiting bij leerplannen • Nieuwe kaarten
H I S T O R I S C H E
HISTORISCHE ATLAS Een compacte atlas voor ieders budget
H I S T O R I S C H E
ATL AS Xavier
Adams
ATLAS
De Historische atlas toont een mondiale opvatting van de wereldgeschiedenis, met aandacht voor de eigen en de Europese geschiedenis. • Eenvoudig kaartbeeld • Verhelderende rangschikking • Tijdlijn bij elke kaart • Nieuwe kaarten • www.historischeatlas-vanin.be
Asella De Vos 0472 40 39 55
[email protected] Provincie Oost-Vlaanderen (behalve postcodes 9000-9150 en 9300-9500), West-Vlaanderen, Antwerpen (postcode 2800)
Veronique Verbruggen 0498 92 11 35
[email protected] Provincie Antwerpen (behalve postcode 2800), Oost-Vlaanderen (postcodes 9000-9150)
Cadeau voor uw vaklokaal Een aantrekkelijke en verhelderende poster over WO I voor in de klas! Surf naar www.storia.be en vraag uw gratis exemplaar* aan. Oorlogvoerende landen in 1917
www.vanin.be ISBN 978-90-306-3706-6
408725
9 789030 637066
geef meer dan les
* actie geldig zolang de voorraad strekt
STORIA
Stijn Forier 0498 91 19 10
[email protected] Provincie Limburg, Vlaams-Brabant, Oost-Vlaanderen (postcodes 9300-9500), Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Katleen Dillen Gorik Goris
www.vanin.be
ARTIKELNR. 555878
