CLB Brugge(n) Vrij centrum voor leerlingenbegeleiding Niveau secundair onderwijs 8000 Brugge, Sint-Maartensbilk 2 Fax 050 440 221 e-mail:
[email protected]
Tel. 050 440 220
Niveau basisonderwijs 8200 Sint-Andries, Legeweg 83A Fax 050 450 791 e-mail:
[email protected]
Brugge 3.12.2003
Zelfverwondend gedrag 1. Terminologie Zelfverwondend gedrag is het moedwillig direct beschadigen van lichaamsweefsel, zonder bewust uit te zijn op zelfdoding . Het gaat hier om het bij zichzelf veroorzaken van kleine tot middelmatige fysieke letsels.
≠ automutilatie of zelfverminking: veel ernstiger vormen van zelfverwonding bv. amputatie van lichaamsdelen of autocastratie (bij schizofrenen)
≠ zelfbeschadiging: dit is een ruimere term die naast directe vormen van zelfverwonding ook verwijst naar indirecte vormen van zichzelf fysieke schade toe brengen zoals roken, overmatig drinken, het niet volgen van gezondheidsvoorschriften.
2. Wat moeten wij ons voorstellen bij zelfverwondend gedrag? Vb. zichzelf snijden zichzelf kneuzen zichzelf verbranden haren uittrekken excessief krabben extreem nagelbijten De lichaamsdelen die het meest worden verwond zijn: 1. armen en handen 2. hoofd en nek 3. benen en voeten 4. romp en buik Zelfverwonding geeft op korte termijn nogal eens positieve gevolgen (ontspanning, gevoel van controle, weer voelen dat je leeft, afname van negatieve gevoelens). Maar op lange termijn zijn de gevolgen negatief: blijvende schade in de vorm van littekens, maar tevens zelfhaat, gevoelens van schuld, zwakte of waardeloosheid. De zelfverwonding gebeurt meestal impulsief, zonder planning. De zelfverwonding gaat niet bij iedereen gepaard met het ervaren van pijn. Verslaving aan zelfverwonding: Het is mogelijk dat bij zelfverwonding endorfinen vrijkomen die een aangename roes veroorzaken of tenminste de negatieve gevoelens doen verminderen. Tijdstip : ’s avonds en ’s nachts als de persoon alleen is
3. Wie doet nu zo iets? Zelfverwondend gedrag komt voor in alle lagen van de bevolking. Het komt voor bij: - kinderen en adolescenten met een psychische stoornis - jongeren met een mentale handicap - jongeren met een autistische stoornis Het komt echter ook voor bij kinderen met een volstrekt normale ontwikkeling. De gemiddelde aanvangsleeftijd is 17,6 jaar. Dit wil dus zeggen dat het ook op veel jongere leeftijd kan voorkomen. Vrouwen > mannen: Verwonding komt meer voor bij vrouwen dan bij mannen. Dit zou kunnen verklaard worden door het feit dan vrouwen hun agressie eerder naar binnen richten en mannen eerder naar buiten.
4. Welke gevoelens en gedachten heersen op het moment dat iemand aan zelfverwonding wil doen? Gevoelens: angst spanning verdriet kwaadheid (op zichzelf en op anderen) eenzaamheid enz… Gedachten: ‘ik moet mezelf straffen’ ‘ik moet pijn voelen’ ‘ik ben een mislukking’ enz…
5. Betekenissen of doel van zelfverwonding I.
Ontlading van spanning De spanning veroorzaakt door o.a. stress en terugkerende angsten monden uit in zelfverwonding om de geestelijke pijnen te verzachten en te vervangen door lichamelijk pijn die als beter beheersbaar wordt ervaren, beter te verdragen. Hierna volgt een gevoel van ontlading en voldoening.
II.
Uiting van woede of verzet Deze persoon zal zichzelf een letsel toebrengen om haar frustratie en gevoelens van woede of verzet te kunnen uiten. Dit gebeurt dan zonder daar anderen bij te hoeven betrekken omdat men vindt dat deze woede niet kan of mag naar buiten worden gebracht. Deze woede kan gericht zijn op een ander persoon, maar het kan ook een kwaadheid zijn op zichzelf wanneer deze in diens ogen verkeerd of ontoereikend gehandeld heeft.
III.
Boete doen, zelfbestraffing Deze vorm ligt in het verlengde van de vorige vorm.
Deze is veel voorkomend bij mensen die niet anders kunnen dan perfectionistisch handelen en iets minders niet kunnen accepteren. (Zij straffen zichzelf bijvoorbeeld omdat ze er niet in slagen om iets perfect te doen.) Ook bij lichamelijk geweld (bv langdurig geweld in de kindertijd) kan de persoon terugvallen op deze vorm en het juist als een vorm van sentiment beschouwen, aangezien ze het lichamelijke geweld hebben ervaren als iets normaals en hier onbewust naar blijven verlangen. Zichzelf straffen werkt geruststellend. Het is ook een manier om het lichaam, dat vaak niet geaccepteerd en zelfs gehaat wordt, te bestraffen alsof het de vijand is. IV.
Vermindering van negatieve gevoelens Negatieve gevoelens als leegte, onbestemde angst, spanning, depressie of woede worden vergeten door de lichamelijke beschadiging als afleiding te gebruiken. Soms wordt zelfverwonding gebruikt om in een soort trance te raken waardoor men tijdelijk kan ontsnappen aan een bedreigende ervaring, zoals de herinnering aan een pijnlijk moment uit het verleden.
V.
Doorbreken van vervreemding Vooral bij jonge mensen die in de periode van de puberteit in aanraking komen met hun eigen identiteit. Door zelfverwonding doorbreekt men het gevoel geen contact te hebben met zichzelf of met de omgeving. Wanneer er dan pijn ervaren wordt lijkt het wel of men “wakker wordt”. Ook in geval van een overlijden of suïcidale depressiviteit wordt dit gebruikt om het besef te versterken een levend wezen te zijn. (Door opzettelijk lichamelijke pijn te veroorzaken, kunnen mensen weer contact maken met het eigen lichaam en een reactie geven op een depersonalisatie of depressieve gevoelens.)
VI.
Pijn verdragen als teken van macht en controle Meestal bij personen die in hun jeugd ernstig geestelijk vernederd zijn, zich hierdoor onzeker voelen en tevens ook een zeer laag zelfbeeld hebben. De lichamelijke pijn kunnen hanteren en verdragen geeft de persoon het gevoel machtig te zijn. De persoon is vaak ook trots op het letsel en loopt er ook mee te koop. Zij voelen zich waardevol en machtig in vergelijking met anderen die zichzelf zo’n letsel niet kunnen toebrengen.
VII.
Communicatie, schreeuw om hulp Vaak het beginnende stadium van zelfverwonding. Ergens wil de persoon zijn of haar beschadiging verborgen houden, maar koestert tegelijkertijd ook een stil verlangen dat het juist wordt opgemerkt, opdat mensen inzien dat er serieus iets aan de hand is.
VIII.
Opvullen van innerlijke leegte Door bezig te zijn met het lichaam en het aandacht te schenken door het opzettelijk te verwonden, kunnen mensen hierin een tijdverdrijf en vriend vinden. Op die manier probeert men de eenzaamheid te verdrijven.
6. Wat kan de leerkracht doen? -
De leerling laten inzien dat het een probleem heeft. Laten weten dat hij/zij niet de enige is die dit doet. Zorg dat de leerling voelt dat je er bent als hij/zij je nodig heeft. Niet veroordelen, ze zijn gevoelig voor kritiek en afwijzing. Niet zeggen dat het zwak of stom is. Breng het kind bij een deskundige hulpverlener.
7. Psychotherapeutische aanpak Meestal is zelfverwonding maar één aspect van een complex van ernstige (persoonlijkheids)problemen. Er kan sprake zijn van traumatische ervaringen, emotionele verwaarlozing en/of ernstige verstoorde relaties. Het stoppen met de zelfverwonding vraagt dan een brede psychotherapeutische aanpak. Binnen zo’n psychotherapeutische aanpak kunnen de volgende elementen opgenomen zijn als gezonder alternatief voor de zelfverwonding: I.
Ontlading Fietsen, lopen, roepen, touwtje springen, tapijten uitkloppen, schuren.
II.
Agressiviteit ontladen Luidop gillen, op een kussen slaan, een krant stuk scheuren. Hierbij is er maar één regel: ‘nooit zichzelf, een ander of een voorwerp beschadigen’
III.
Afleiding zoeken Kruiswoordraadsels, videospelletjes, puzzelen, TV-kijken, muziek beluisteren, koud water over handen of voorhoofd, breien.
IV.
Jezelf verwennen Massage, bad, zonnebank, leuk kledingstuk aandoen
V.
Sociale activiteit opzoeken Wandelen met iemand, gezelschapsspel spelen, bij een groepje gaan zitten
VI.
Praten over wat moeilijk was Dagboek, brief schrijven, telefoneren of e-mail, aankloppen bij iemand
Verder is voor verandering op lange termijn van belang: i. Leren negatieve gevoelens te accepteren en te hanteren. ii. Leren op een adequate manier aandacht of hulp te vragen. iii. Leren respect voor jezelf en je lichaam te hebben, en jezelf te waarderen. Afhankelijk van de aard en de ernst van de zelfverwonding en de psychiatrische problemen kunnen ook medicijnen voorgeschreven worden (antidepressiva, klassieke antipsychotica, stemmingsstabilisatoren…)
Gudrun Devaere Stijn Rooze CLB-Brugge(n)
8. Bronnen L. Claes, A. Vandeputte, W. Vandereycken (2003). Assessment en behandeling van zelfverwondend gedrag bij eetstoornispatiënten. Automutilatie of zelfverwonding. Herwig Claeys, klinisch psycholoog op de afdeling directieve therapie van de Psychiatrische Kliniek der Broeders Alexianen te Tienen. Automutilatie of zelfverwondend gedrag: achtergronden en aanpak. www.moeilijkemensen.nl Welkom bij Zelfverwonding http://home.planetinternet.be/~kv913926/Doelen.html
