De demografische transitie bij de Gentse adel 1700-2008

De demografische transitie bij de Gentse adel 1700-2008

Valerie Gheysens 20055545 Promotor: Prof. Dr. Paul Janssens Scriptie voorgelegd voor het behalen van de graad van Master in de Geschiedenis Academiejaar 2008-2009

De demografische transitie bij de Gentse adel 1700-2008

Valerie Gheysens 20055545 Promotor: Prof. Dr. Paul Janssens Scriptie voorgelegd voor het behalen van de graad van Master in de Geschiedenis Academiejaar 2008-2009

Inhoud Woord vooraf ......................................................................................................................... 1 Inleiding ................................................................................................................................. 2 DEEL I: ALGEMENE INLEIDING .......................................................................................... 8 Hoofdstuk 1: Methodologie en bronnenkritiek ...................................................................... 9 1.1 Selectie van Gentse adellijke families .......................................................................... 9 1.2 Verzameling van de genealogische gegevens ............................................................ 13 1.2.1 Methode: De gezinsreconstructie ........................................................................ 13 1.2.2 Dynamische bronnen: Genealogieën ................................................................... 17 Hoofdstuk 2: Gentse adel ..................................................................................................... 25 2.1 Adel ............................................................................................................................ 25 2.1.1 Indeling op basis van titel.................................................................................... 26 2.1.2 Indeling op basis van afkomst ............................................................................. 27 2.2 Profiel van de stadsadel .............................................................................................. 28 2.3 Adellijke bevolking .................................................................................................... 29 2.4 Demografie van de adel.............................................................................................. 30 DEEL II: VRUCHTBAARHEID ............................................................................................. 33 Hoofdstuk 3: De eerste vruchtbaarheidstransitie ................................................................. 36 3.1 Inleiding ..................................................................................................................... 36 3.1.1 Princeton European Fertility Project ................................................................... 36 3.1.2 Innovatie/diffusie versus aanpassing ................................................................... 37 3.1.3 Natuurlijke en gecontroleerde vruchtbaarheid .................................................... 37 3.1.4 Stopping versus spacing ...................................................................................... 39 3.1.5 Sociale differentiatie in een stedelijke context .................................................... 42 3.2 Verloop ....................................................................................................................... 45

i

3.2.1 Vruchtbaarheidscoëfficiënten .............................................................................. 45 3.2.1.1 Vruchtbaarheidscoëfficiënt per leeftijdsklasse van de vrouw ...................... 45 3.2.1.2 Vruchtbaarheidscoëfficiënt op basis van de huwelijksduur ......................... 51 3.2.2 Nakomelingenschap ............................................................................................ 53 3.2.3 Kinderaantal ........................................................................................................ 55 3.2.3.1 Kinderaantal bij volledige gezinnen ............................................................. 56 3.2.3.2 Kinderaantal bij voltooide gezinnen ............................................................ 58 3.2.4 Leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling .................................................... 59 3.2.5 Interval tussen geboorten..................................................................................... 61 3.2.5.1 Interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte ....................................... 62 3.2.5.1.1 Prenuptialen ........................................................................................... 62 3.2.5.1.2 Interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte waarvan de conceptie binnen het huwelijk plaatsvond ............................................................................ 64 3.2.5.2 Interval tussen opeenvolgende geboorten .................................................... 66 3.2.5.2.1 Geboorte-interval naar pariteit .............................................................. 66 3.2.5.2.2 Normaal geboorte-interval en geboorte-interval na overlijden ............. 70 3.3 Mogelijke oorzaken .................................................................................................... 73 3.4 Besluit......................................................................................................................... 75 Hoofdstuk 4: Babyboom ...................................................................................................... 78 4.1 Inleiding ..................................................................................................................... 78 4.2 Gemiddeld kinderaantal ............................................................................................. 79 4.3 Besluit......................................................................................................................... 80 DEEL III: MORTALITEIT ...................................................................................................... 81 Hoofdstuk 5: Sterftetafel ...................................................................................................... 85 5.1 Inleiding ..................................................................................................................... 85 5.2 Leeftijdsspecifieke sterfterisico’s (nqx) ...................................................................... 86 5.3 Leeftijdsspecifieke levensverwachting (ex) ................................................................ 88

ii

5.4 Besluit......................................................................................................................... 91 Hoofdstuk 6: Zuigelingensterfte ........................................................................................... 93 6.1 Inleiding ..................................................................................................................... 93 6.2 Verloop ....................................................................................................................... 93 6.3 Neonatale en postneonatale zuigelingensterfte .......................................................... 97 6.4 Mogelijke oorzaken .................................................................................................... 99 6.5 Besluit....................................................................................................................... 101 Hoofdstuk 7: Kindersterfte ................................................................................................. 102 7.1 Inleiding ................................................................................................................... 102 7.2 Verloop ..................................................................................................................... 102 7.3 Mogelijke oorzaken .................................................................................................. 105 7.4 Besluit....................................................................................................................... 107 Hoofdstuk 8: Volwassenensterfte....................................................................................... 108 8.1 Inleiding ................................................................................................................... 108 8.2 Jongvolwassenen ...................................................................................................... 108 8.2.1 Verloop .............................................................................................................. 108 8.2.2 Mogelijke oorzaken ........................................................................................... 111 8.3 Oudvolwassenen ....................................................................................................... 112 8.3.1 Verloop .............................................................................................................. 112 8.3.2 Mogelijke oorzaken ........................................................................................... 114 8.4 Besluit....................................................................................................................... 114 Hoofdstuk 9: Kraambedsterfte ........................................................................................... 116 9.1 Inleiding ................................................................................................................... 116 9.2 Verloop ..................................................................................................................... 117 9.3 Mogelijke oorzaken .................................................................................................. 120 9.4 Besluit....................................................................................................................... 122 Algemeen besluit ................................................................................................................ 123 iii

Bibliografie......................................................................................................................... 129 1. Primaire bronnen ........................................................................................................ 129 1.1 Onuitgegeven bronnen ......................................................................................... 129 1.2 Uitgegeven bronnen ............................................................................................. 129 2. Secundaire bronnen .................................................................................................... 129 2.1 Genealogieën ........................................................................................................ 129 2.2 Literatuur .............................................................................................................. 130 2.3 Naslagwerken ....................................................................................................... 136 Lijst van figuren ................................................................................................................. 137 Lijst van tabellen ................................................................................................................ 138 Bijlagen .............................................................................................................................. 140

iv

Woord vooraf Een thesis schrijf je alleen, maar ze zou er nooit gekomen zijn zonder de hulp en steun van verschillende mensen. Eerst en vooral is er Prof. Dr. Paul Janssens die me de mogelijkheid gaf om aan dit onderzoek te beginnen en op alle mogelijke momenten klaarstond wanneer er zich een probleem voordeed. Zeer veel dank aan Dhr. Seger Gekiere die me assisteerde in het werken met Access. Ook wil ik Gunnar Vael bedanken voor zijn hulp bij een aantal technische computeraspecten. Verder wil ik familie en vrienden bedanken voor de steun en de ontspanning tussendoor. Gent, 6 augustus 2009

1

Inleiding Deze scriptie bestudeert het demografisch patroon van de Gentse adel in het kader van de demografische transitie. De theorie van de demografische transitie gaat terug tot 1929 toen de Amerikaanse demograaf Warren S. Thompson een artikel publiceerde waarin hij deze voor het eerst formuleerde. Thompson’s formulering had weinig directe invloed, maar had wel impact op het denken van Frank Notestein en Kingsley Davis van het Office of Population Research aan Princeton University. In de jaren 1940 en 1950 ontwikkelden Notestein en Davis de formulering van Thompson uit tot een theorie. Notestein wordt beschouwd als de geestelijke vader van de demografische transitie en het is dan ook van hem dat het centrale idee van de theorie komt. Dit centrale idee stelt dat de demografische transitie de overgang was van een samenleving met hoge sterfte –en geboortecijfers naar een samenleving met lage sterfte –en geboortecijfers. Sociaaleconomische veranderingen, d.i. de economische en technologische modernisering van West-Europa, werden als voorwaarde voor deze overgang gezien. Dit patroon is over de hele wereld merkbaar, maar de startdatum en de duur ervan is niet overal hetzelfde. De ontwikkelde landen hebben deze transitie reeds volledig doorlopen, terwijl die in de ontwikkelingslanden nog bezig is. De demografische transitie begon in WestEuropa en voltrok zich in twee fasen. De eerste fase begon omstreeks 1750 en kenmerkte zich door een daling van de sterfte terwijl de vruchtbaarheid hoog bleef. Het resultaat was een snelle bevolkingsaangroei. In de tweede fase daalde de vruchtbaarheid waardoor de bevolkingsaangroei vertraagde. Deze fase duurde van 1870 tot 1930. De demografische transitie is één van de best gedocumenteerde theorieën in de sociale wetenschappen en heeft sinds de formulering van Notestein en Davis veel aandacht gekregen in demografische literatuur. De aandacht ging daarbij vooral uit naar de vruchtbaarheidsdaling en minder naar de mortaliteitsdaling.1 Deze scriptie probeert daar iets aan te doen en wil zowel de vruchtbaarheidstransitie als de mortaliteitstransitie in kaart brengen. Om een vergelijking voor, tijdens en na de demografische transitie mogelijk te maken, heeft dit onderzoek als begindatum 1700 en als einddatum 2008.

1

Devos, Isabelle. Allemaal beestjes: mortaliteit en morbiditeit in Vlaanderen, 18 de-20ste eeuw (Gent, Academia Press, 2006), p. 11, 12, 14 ; Matthijs, Koen. De Mateloze Negentiende Eeuw. Bevolking, huwelijk, gezin en sociale verandering (Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2001), p. 107 ; Friedlander, Dov, Barbara S. Okun, en Sharon Segal. “The Demographic Transition Then and Now: Processes, Perspectives and Analyses.” Journal of Family History 24, no. 4: 493-533 (1999), p. 495.

2

In eerste instantie bestudeert deze scriptie de vruchtbaarheid van de Gentse adel voor, tijdens en na de eerste vruchtbaarheidstransitie. De eerste vruchtbaarheidstransitie is een andere benaming voor de tweede fase van de demografische transitie die zich in West-Europa voltrok van 1870 tot 1930. Zowel binnenlands als buitenlands onderzoek heeft vastgesteld dat de eerste vruchtbaarheidstransitie eerder startte bij de elite dan bij andere lagen van de bevolking. Deze conclusie geldt voor alle hogere sociale groepen in West-Europa die door onderzoek al onder de loep zijn genomen. Bovendien kwam Massimo Livi-Bacci tot de conclusie dat de meeste aristocratische groepen die een voortrekkersrol speelden in de vruchtbaarheidstransitie in een stad woonden. De Franse ducs et pairs, de bourgeoisie van Genève en de aristocratische groepen van Milaan en Genua waren de eersten die hun vruchtbaarheid begonnen te controleren vanaf het einde van de 17e eeuw. De andere hogere sociale groepen volgden vanaf het begin van de 18e eeuw.2 Wanneer begon de vruchtbaarheidstransitie bij de Gentse adel? Zijn er daarbij sociale verschillen op te merken ten opzichte van de rest van de Gentse bevolking waarvan de Ig in 1866 begon te dalen?3 Hoe situeert het vruchtbaarheidsgedrag van de Gentse adel zich ten opzichte van de andere hogere sociale groepen in Europa? Bij deze laatste vraag wordt er gekeken of er al dan niet verschillen waren met hogere sociale groepen in de stad en op het platteland. We willen immers nagaan of de stelling van Livi-Bacci wel klopt wanneer hij poneert dat de meeste voortrekkersgroepen in een stad woonden. Dit is meteen ook de belangrijkste reden waarom er gekozen werd voor een adelsgroep uit een stad. Waar mogelijk worden de eigen gegevens vergeleken met de Gentse bevolking en met andere hogere sociale groepen. Vervolgens wordt de vruchtbaarheid na de eerste vruchtbaarheidstransitie bestudeerd. Na de eerste vruchtbaarheidstransitie in 1930 was er soort van interregnum vooraleer de tweede vruchtbaarheidstransitie begon in 1965. De wereldcrisis en de Tweede Wereldoorlog

2

Henry, Louis. Anciennes familles Genevoises. Etude démographique: XVe – XXe siècle (Parijs: Presses universitaires de France, 1956), p. 107, 180, 183 ; Lévy, Claude, en Louis Henry. “Ducs et pairs sous l’Ancien Régime: caratéristiques démographiques d’une caste.” Population 15, no. 5: 807-830 (1960), p. 827 ; Hollingsworth, Thomas H. “The Demography of the British Peerage.” Supplement to Population Studies 18, no. 2: 1-108 (1964), p. 51, 71 ; Livi-Bacci, Massimo. A History of Italian Fertility During the Last Two Centuries (Princeton: Princeton University Press, 1977), p. 44-48 ; Livi-Bacci, Massimo. “Social-Group Forerunners of Fertility Control in Europe.” In Coale, Ansley J., en Susan Cotts Watkins eds. The Decline of Fertility in Europe (Princeton: Princeton University Press, 1986, 182-200), p. 183, 184, 199 ; Peller, Sigismund. “Births and deaths among Europe’s ruling families since 1500.” In Glass, D.V., en D.E.C. Eversley eds. Population in History. Essays in Historical Demography (Londen: Edward Arnold, 1965, 87-100), p. 99 ; Vandenbroeke, Chris. “Karakteristieken van het huwelijks- en voortplantingspatroon. Vlaanderen en Brabant, 17 de-19de eeuw.” Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 2, no. 2: 107-145 (1976), p. 128, 133. 3 Lesthaeghe, Ron. The Decline of Belgian Fertility, 1800-1970 (Princeton, Princeton University Press, 1977), p. 115-116

3

zorgden voor tijdelijke afwijkingen in het vruchtbaarheidsgedrag.4 In de jaren 1940 en 1950 vond er immers een babyboom plaats. Philippe Ariès beweert dat de babyboom bij de “ruling classes” niet heeft plaatsgevonden en dat deze bevolkingsgroep in de plaats daarvan het model bleef volgen van de eerste vruchtbaarheidstransitie.5 Een volgende vraag waarmee deze scriptie zich zal bezighouden is of er al dan niet een babyboom heeft plaatsgevonden bij de Gentse adel. In tweede instantie poogt deze scriptie na te gaan wanneer de mortaliteit bij de Gentse adel begint te dalen. Over de mortaliteit van hogere bevolkingsgroepen stelt Thomas McKeown dat deze een hogere levensverwachting hadden in vergelijking met de rest van de bevolking. Hij legt dit uit door hun hogere welvaart en daarmee gepaard gaande hun betere voeding. Massimo Livi-Bacci heeft aangetoond dat onderzoek ingaat tegen deze visie. Het onderzoek naar sociale verschillen in mortaliteitsdaling toont andere bevindingen dan onderzoek naar sociale differentiatie bij de vruchtbaarheidsdaling. In het Ancien Régime hadden hogere bevolkingsgroepen zoals de Britse peerage en de bourgeoisie van Genève geen lagere sterftekansen in vergelijking met andere lagen van de bevolking. Dit is opmerkelijk gezien deze hogere bevolkingsgroepen konden beschikken over een betere voeding en een hogere levensstandaard. Pas vanaf het begin tot de tweede helft van de 18e eeuw begint de mortaliteit bij deze geprivilegieerde groepen te dalen en komen de eerste tekenen op van sociale verschillen ten opzichte van de rest van de bevolking.6 Hieruit vloeit de volgende onderzoeksvraag voort waarmee deze scriptie zich zal bezighouden. Wanneer begint de mortaliteit te dalen bij de Gentse adel? Wanneer komen er sociale verschillen op in de mortaliteitsdaling ten opzichte van de bevolking van Gent? Hoe verhoudt de mortaliteit bij de Gentse adel zich ten opzichte van de adel in andere landen? Is er een gelijkaardig patroon te vinden? Opnieuw gaan we onze eigen gegevens vergelijken met die van de rest van de Gentse bevolking en met andere hogere sociale groepen. Een belangrijke reden om te kiezen voor Gent als stad is dat bij het doorzoeken van de adelslijsten van de Almanach Royal7 uit 1840 en 1939 duidelijk is gebleken dat er in Brussel,

4

Lesthaeghe, Ron J., en Dirk Jan Van de Kaa. “Twee demografische transities?” In Lesthaeghe, Ron J., en Dirk Jan Van de Kaa eds. Bevolking, krimp en groei (Deventer: Van Loghum Slaterus, 1986, 9-24), p. 9-24. 5 Ariès, Philippe. “Two Successive Motivations for the Declining Birth Rate in the West.” Population and Development Review 6, no. 4: 645-650 (1980), p. 648-649. 6 Livi-Bacci, Massimo. Population and Nutrition. An Essay on European Demographic History (Cambridge: Cambridge University Press, 1991), p. 63-67. 7 Almanach de la Cour de Bruxelles sous les dominations autrichienne et française la monarchie des Pays-Bas et le gouvernement belge de 1725 à 1840 formant l'introduction a l'Almanach Royal Officiel de Belgique (Brussel:

4

Antwerpen, Luik en Gent veel edellieden woonden. Gent is dus een belangrijke stad met veel edellieden en er woonden dus genoeg adellijke families om er demografisch onderzoek over te voeren. Een andere belangrijke reden is dat we onze eigen gegevens willen vergelijken met de rest van de bevolking. Zowel over de vruchtbaarheid als over de mortaliteit van de Gentse bevolking zijn er al studies verschenen waardoor een vergelijking mogelijk is. Ron Lesthaeghe heeft echter alleen de Ig berekend per arrondissement.8 Met deze geaggregeerde technieken kunnen we geen vergelijking kunnen maken omdat we zelf een andere methode gebruiken. Voor de studie van de mortaliteit zijn er meer mogelijkheden tot vergelijking. Vooral sinds de laatste jaren heeft de studie van de mortaliteit een opgang gemaakt met de studie van Ilse Vermeulen9 over de Sint-Salvatorparochie in de 18e eeuw en de studie van Jeroen Backs10 over de mortaliteit in Gent in de tweede helft van de 19e en de eerste helft van de 20e eeuw. We kunnen dus zowel voor de 18e, 19e als de 20e eeuw vergelijken met de bevolking van Gent. Deze scriptie bestaat uit drie delen. Het eerste deel van deze scriptie begint met een bespreking van het bronnenmateriaal en de methodologie in het eerste hoofdstuk. We hebben onze gegevens uit genealogieën gehaald door gebruik te maken van de methode van de gezinsreconstructie. Hierdoor hebben we te maken met een kleine adellijke bevolkingsgroep. Daarna wordt er in het tweede hoofdstuk nagegaan wat voor bevolkingsgroep de Gentse adel is en met wat voor adelsgroep we te maken hebben. Omdat er nog geen onderzoek is verricht naar het profiel van de stadsadel van Gent, zullen we ons zo goed mogelijk proberen te behelpen met de bestaande literatuur. We gaan daarvoor de Gentse adel zo goed mogelijk proberen te situeren ten opzichte van de Gentse bevolking en de andere hogere bevolkingsgroepen in Europa. Deze situering is van belang bij de interpretatie van de gegevens omdat de eigen gegevens zullen vergeleken worden met de gegevens over de bevolking van Gent en andere hogere bevolkingsgroepen. Vervolgens volgt het eigenlijke onderzoek in deel twee en deel drie. In het tweede deel bestuderen we de vruchtbaarheid. In het derde hoofdstuk wordt de vruchtbaarheid voor, tijdens en na de eerste vruchtbaarheidstransitie geanalyseerd. Door de vruchtbaarheid Guyot, 1840), p. 186-213 ; Royaume de Belgique. Almanach Royal officiel publié depuis 1840 en execution de l’arrêté royal du 14 octobre 1839 (Brussel: Guyot, 1939), p. 138-157. 8 Lesthaeghe, The Decline of Belgian Fertility, p. 106. 9 Vermeulen, Ilse. Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent tijdens de 18 de eeuw: Casus: De SintSalvatorparochie (Gent: Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 2002). 10 Backs, Jeroen. Mortaliteit in Gent (1830-1950) (Gent: Verhandelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde XXIX, 2003).

5

leeftijdsspecifiek te benaderen volgen we de methode van Louis Henry. We berekenen achtereenvolgens de vruchtbaarheidscoëfficiënten, het nakomelingenschap, het gemiddelde kinderaantal bij volledige en voltooide gezinnen, de leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling en het interval tussen de geboorten. Daarna gaan we kort in op de mogelijke oorzaken. Het vierde hoofdstuk bestudeert de vruchtbaarheid na de eerste vruchtbaarheidstransitie en gaat na of de Gentse adel al dan niet gekenmerkt werd door een babyboom. Daarvoor gaan we het gemiddelde kinderaantal berekenen. In het derde deel gaan we de mortaliteit analyseren. Ook de mortaliteit benaderen we leeftijdsspecifiek om op die manier een diepgaande analyse van de mortaliteit mogelijk te maken. Het derde deel zit als volgt in elkaar. In hoofdstuk vijf wordt de mortaliteit van alle leeftijdsklassen behandeld. Daarvoor wordt er een verkorte sterftetafel opgemaakt waarbij de sterfterisico’s en de levensverwachting worden berekend. Vervolgens wordt er in de hoofdstukken zes en zeven dieper ingegaan op de zuigelingen –en kindersterfte. Daarna komt de volwassenensterfte aan bod in hoofdstuk acht en ten slotte wordt de kraambedsterfte behandeld in hoofdstuk negen. De hoofdstukken zes tot en met negen zijn als volgt opgebouwd. Eerst wordt het verloop van de sterfte bij de Gentse adel besproken waarna dit sterftepatroon vergeleken wordt met de Gentse bevolking en vervolgens met andere vooraanstaande bevolkingsgroepen. Daarna volgt een discussie van de mogelijke oorzaken. Voor de studie van de sterfte bij de Gentse adel werden alleen de gegevens van de kinderen gebruikt omdat zij binnen de cohorte 1700-2008 vallen. In studies die de gezinsreconstructie gebruiken als methode is het gebruikelijk om niet alleen de vruchtbaarheid en de mortaliteit te bestuderen, maar ook de nuptialiteit. De reden hiervoor is dat de nuptialiteit, de vruchtbaarheid en de mortaliteit drie facetten zijn van het menselijk leven die met elkaar verbonden zijn. Het is dus wenselijk om deze tezamen te bestuderen. In veel studies over de vruchtbaarheidstransitie gaat de aandacht echter enkel naar de vruchtbaarheid en niet naar de evolutie van de nuptialiteit.11 Het is nochtans van belang om ook de nuptialiteit te betrekken in onderzoek naar de vruchtbaarheidstransitie. Voor de eerste vruchtbaarheidstransitie had het restrictieve West-Europese huwelijkspatroon immers een grote invloed op de vruchtbaarheid. Dit huwelijkspatroon met veel celibatairen en hoge huwelijksleeftijd werd beschreven door John Hajnal in 196512 en werkte als “a preventive

11

Devos, Allemaal beestjes, p. 18. Hajnal, John. “European Marriage Patterns in Perspective.” In Glass, D.V., en D.E.C. Eversley eds. Population in History. Essays in Historical Demography (Londen: Edward Arnold, 1965, 101-143), p. 101-143. 12

6

check on population growth”. Deze malthusiaanse termen betekenen dat snelle bevolkingsgroei vermeden werd doordat een groot deel van de vruchtbare vrouwen niet of laat huwde waardoor het huwelijk als een soort van externe controle werkte op de vruchtbaarheid.13 De nuptialiteit van de Gentse adel zal hier echter niet onderzocht worden wegens tijdsgebrek. Ook zal, zoals in veel studies, de vruchtbaarheid en de mortaliteit eerder apart bestudeerd worden. Het is nochtans van belang om bij de studie van geboortebeperking de kindersterfte te betrekken om na te gaan in hoeverre koppels gestorven kinderen vervangen. De cruciale vraag voor koppels was niet zozeer hoeveel geboorten er plaatsvonden, maar wel hoeveel kinderen de vruchtbare leeftijd bereiken. Hier kunnen sociale verschillen optreden wat ook interessant zou geweest zijn voor dit onderzoek. We zullen het replacement effect dus niet bestuderen omdat we hier het vruchtbaarheidsperspectief en niet het reproductieperspectief innemen.14 Bovendien is de gezinsreconstructie niet de ideale methode om dit probleem te benaderen, dit wordt meer effectief aangepakt door event-history analysis waarin een levensgeschiedenis wordt gezien als de opeenvolging van events.15 We gaan wel na of Gentse adellijke vrouwen al dan niet borstvoeding gaven en proberen dat in verband te brengen met de zuigelingensterfte en de kraambedsterfte.

13

Matthijs, De Mateloze Negentiende Eeuw, p. 114, 116. Van Bavel, Jan. Van Natuurlijke naar Gecontroleerde Vruchtbaarheid? Geboortebeperking in Leuven, 18461910 (Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2002), p. 47-49. 15 Gutmann, P. Myron, en George Alter. “Family Reconstitution as Event-History Analysis.” In Reher, David S., en Roger Shofield eds. Old and New Methods in Historical Demography (Oxford: Clarendon Press, 1993, 159177), p. 162-163. 14

7

DEEL I: ALGEMENE INLEIDING

8

Hoofdstuk 1: Methodologie en bronnenkritiek

1.1 Selectie van Gentse adellijke families De bedoeling bij de selectie is families te selecteren die in de 18e, 19e en 20e eeuw in Gent woonden en gedurende deze periode tot de adel behoorden. Bij de selectie werd er vertrokken vanuit het genealogisch werk Le Nobiliaire de Gand16 van Van Hoorebeke en vanuit de Liste des Cidevant Nobles dont les noms ont été rayés sur le registre Civique du Canton de Gand17 omdat deze beide bronnen een indicatie geven welke families er in de 18e eeuw in Gent hebben gewoond. De families die voorkomen in Le Nobiliaire de Gand en / of de Liste des Cidevant Nobles en ook verschijnen in de Wegwijzer der Stad Gent18 uit 1914 en / of de Almanach Royal19 uit 1939 worden als Gentse adellijke families beschouwd. De selectie houdt hier nog niet op. De families de Ghellinck de Walle, van Hoobrouck Ten Hulle, de Nieulant et de Pottelsberghe, Pycke de ten Aerden en Pycke de Peteghem werden weggelaten omdat deze families allemaal in de loop van de 20e eeuw zijn uitgestorven.20 Daarnaast werden families waarvan er geen gezinnen uit de 18e eeuw konden gereconstrueerd worden ook weggelaten uit het onderzoek omdat het doel van dit onderzoek erin bestaat om min of meer de verschillende generaties over de verschillende eeuwen heen te kunnen volgen. Dit betreft de families Cardon de Lichtbuer, van der Haeghen, van den Hecke de Lembeke en de Wavrin de Villers au Tertre. Verder in dit hoofdstuk (cfr. 1.2.2 Dynamische bronnen: Genealogieën) wordt duidelijk waarom er voor de 18e eeuw niet veel gezinnen konden gereconstrueerd worden. Het uiteindelijke resultaat van de zoektocht zijn twaalf families die in dit onderzoek werden opgenomen. Het gaat om de families van der Bruggen, Dons de Lovendeghem, della Faille d’Huysse, le Fevere de Ten Hove, de Ghellinck d’Elseghem, de Giey, de Kerchove waarvan de takken de Kerchove d’Exaerde, de Kerchove de Denterghem en de Kerchove d’Ousselghem, Kervyn waarvan de takken Kervyn d’Oud 16

Van Hoorebeke, Gustave. Le Nobiliare de Gand, ou fragments généalogiques de quelques familles nobles qui ont résidé ou qui résident encore en cette ville (Gent: Vander Schelden, 1850). 17 Zie Bijlage II: Stadsarchief Gent (SAG) Modern Archief - H4J. Liste des Cidevant Nobles dont les noms ont été rayés sur le registre Civique du Canton de Gand. Conformement à la loi du 9 frimre an 6me. 18 Dubbele wegwijzer der Stad Gent en der provincie Oost-Vlaanderen voor het jaar 1914 (Gent: A. Vander Haeghen, 1914), p. 709-960. 19 Royaume de Belgique. Almanach Royal, p. 138-157. 20 De data waarop de families zijn uitgestorven: de Ghellinck de Walle in 1977 (EPN 1989, p. 122), van Hoobrouck Ten Hulle in 1953 (EPN 1990, p. 340), de Nieulant et de Pottelsberghe in 1941 (EPN 1995, p. 110), Pycke de Ter Aerden en Pycke de Peteghem in 1978 (EPN 1997, p. 21).

9

Mooreghem en Kervyn de Volkaersbeke, Morel de Westgaver, Piers de Raveschoot, de Potter d’Indoye en Rooman d’Ertbuer.21 Aanvankelijk was het bij de selectie van Gentse families de bedoeling om te vertrekken vanuit de belastingslijsten uit de Franse revolutionaire periode omdat er op die manier meer Gentse adellijke families in het onderzoek konden worden opgenomen. Voor de 18e eeuw bestaan er immers geen adressenlijsten van de inwoners uit de stad Gent22 waarin we de edelen konden herkennen. Omwille van deze lacune bieden belastingslijsten een alternatief. De edelen werden immers onder het Directoire onder een hoge belastingsdruk onderworpen. Er kwam dus een einde aan de belastingsprivileges van de adel. De Belgische steden werden belast met het verdelen van de militaire contributie uit 1794 en de gedwongen lening uit 1795 onder de adel, de clerus, de geprivilegieerden, de grote eigenaars en de rijken. Deze belastingslijsten vermeldden de namen van de belastingsschuldigen met hun adres en beroep, de datum van betaling en het te betalen bedrag.23 Deze bronnen geven dus een indicatie van welke adellijke families er tijdens de Franse revolutionaire periode in Gent leefden. Toch moet de Franse administratie in deze beginperiode van het Franse regime nog gebrekkig verlopen hebben. Volgens Solange Vervaeck24 en Conny Devolder25 zijn de belastingslijsten voor Gent te vinden in het Stadsarchief van Gent, maar een zoektocht aldaar leverde niets op. Ook in het Rijksarchief van Gent en het Provinciaal Archief van OostVlaanderen waren deze belastingslijsten niet te vinden.26 Omdat deze belastingslijsten om een nog onbekende reden niet bewaard zijn gebleven, moesten er voor de 18e eeuw andere bronnen aangewend worden. 21

Zie Bijlage I: Alfabetische lijst van de twaalf Gentse adellijke families die in het demografisch onderzoek werden opgenomen voor meer details over de twaalf geselecteerde families. 22 De edities van 1770 tot het einde van de 19e eeuw van de Wegwijzer der Stad Gent bevatten geen adreslijsten. De Almanach Royal bevat een adelslijst van Belgische edellieden met hun woonplaats en werd voor het eerst pas in 1840 gepubliceerd. 23 Vervaeck, Solange. Enkele bronnen uit de Franse tijd: Hun belang voor de sociale geschiedenis (Leuven: Nauwelaerts, 1962), p. 5-10, 16-29. 24 Vervaeck, Enkele bronnen uit de Franse tijd, p. 15, 16, 37. 25 Devolder, Conny. De notabelen van het Eerste Keizerrijk (1804-1814): het Scheldedepartement (Gent: Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 1990, vol. 3), p. 587, 590. 26 Tijdens de zoektocht werden volgende fondsen en archieven doorzocht: Stadsarchief Gent (SAG) Modern Archief, fonds belastingen reeks L nrs. 5, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 110 ; Stadsarchief Gent (SAG) Oud Archief, fonds stadsrekeningen reeks 402, 403, 440, 527. De Franse periode is een scharnierperiode en dat is ook het zien in het archief: bronnen uit deze periode konden zich zowel in het Oud Archief als in het Modern Archief bevinden dus daarom werd er in beide archieven gezocht omdat de verwijzingen in de inventaris voor beide fondsen vaak niet overeenkwam met de bronnen zelf. ; Rijksarchief Gent (RAG), fonds Scheldedepartement, deelinventaris C, belastingen nrs. C/1-3031/8, C/1-4685/18, C/1-5697, C/1-3031/9, C/1-4467/12, C/1-8044/3. RAG, fonds Scheldedepartement, steekkaarten nrs. 3355/2, 3884, 5254, 5771, 3493/1, 3493/3, 4686/2. Alle nummers in het RAG waren wel goed geïnventariseerd ; Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen, digitale steekkaarten, oorlogsbelastingen en oude belastingen. De digitale steekkaarten werden doorzocht zonder ze te raadplegen.

10

Het werk Le Nobiliare de Gand27 van Gustave Van Hoorebeke bood een eerste nuttige indicatie van welke families er gedurende de 18e eeuw en voor een stuk in de 19e eeuw in Gent hebben gewoond. Van Hoorebeke heeft genealogieën opgesteld van een aantal Gentse adellijke families die meestal teruggaan tot de oorsprong van elke familie. Van veel families situeert de origine zich in de Middeleeuwen en zijn genealogieën eindigen in 1850, de datum van de publicatie van zijn werk. Zijn werk neemt zeker niet alle families uit Gent op, zijn bedoeling was het maken van “… une oeuvre complète sur toutes les Familles Nobles qui ont jamais figuré dans l’histoire de Gand…”.28 Zijn enige bronnen zijn genealogische manuscripten uit familiearchieven en hij beweert met “la plus rigoureuse vérité” te werk te zijn gegaan.29 Toch zijn de genealogieën verre van compleet en staan er geen bronverwijzingen bij de genealogische gegevens. Vaak ontbreekt de geboortedatum en / of sterfdatum en wanneer die er wel vermeld is, wordt in veel gevallen enkel een jaartal opgegeven. De huwelijksdatum is meestal wel aanwezig. Bij deze data wordt meestal ook de plaats opgegeven die bij de meeste familieleden Gent was. Doordat deze genealogieën verre van compleet waren, werd zijn werk niet gebruikt om er gezinnen uit te reconstrueren, maar uitsluitend om te weten welke families er in de 18e eeuw in Gent woonden. Ook uit de Liste des Cidevant Nobles dont les noms ont été rayés sur le registre Civique du Canton de Gand30 konden families gedistilleerd worden die in de 18e eeuw in Gent hebben geleefd. Deze lijst werd opgesteld door de administratie van het kanton Gent en bevat de naam en voornaam, de straatnaam en de sectie waaronder de adellijke familie geschrapt werd. Deze edelen werden uit het burgerregister geschrapt wegens het zich niet revolutionair genoeg opstellen naar de Franse overheid toe. Een aantal namen komen op deze lijst meerdere keren voor en werden op verschillende manieren geschreven waardoor er bij alle namen moet rekening gehouden worden met mogelijke spellingfouten. Zo werd de naam van der Haeghen er opgeschreven als Van der Haege, Van derhaegen en Van der Haegen. Opmerkelijk is dat de namen Piers, d’Haveskerke en Le Jeune voorkomen in deze lijst en ook nog verschijnen in de Liste des Cidevant Nobles non rayés du Registre Civique31. Beide lijsten zijn nochtans in hetzelfde jaar 1798 in werking getreden. In de Liste des Cidevant Nobles non rayés du Registre Civique staan slechts vier namen en van deze lijst bestaan er vijf identieke exemplaren. 27

Van Hoorebeke, Le Nobiliare de Gand. Van Hoorebeke, Le Nobiliare de Gand, p. 5. 29 Van Hoorebeke, Le Nobiliare de Gand, p. 5. 30 Zie Bijlage II: SAG - H4J. Liste des Cidevant Nobles dont les noms ont été rayés sur le registre Civique. 31 Zie Bijlage III: SAG - H4J. Liste des Cidevant Nobles non rayés du Registre Civique. 28

11

Zowel voor het genealogische werk Le Nobiliaire de Gand als voor de lijsten van edelen uit de revolutionaire tijd moet er rekening gehouden worden met naambijvoegsels die later bij de familienaam gekomen zijn toen die er nog niet was tijdens de verschijning van deze bronnen. De familie Morel de Westgaver staat bijvoorbeeld in Le Nobilaire de Gand vermeld als Morel terwijl de toevoeging de Westgaver pas in 1885 gebeurde32. De families die uit deze twee bronnen gedistilleerd werden, werden vervolgens vergeleken met twee lijsten uit de 20e eeuw. Families die voorkomen in de Wegwijzer der Stad Gent33 uit 1914 en / of voorkomen in de Almanach Royal34 uit 1939 vormen de lijst van families die opgenomen werden in dit onderzoek. De Wegwijzer der Stad Gent35 is een uitgegeven bron die een overzicht biedt van de structuur van de stadsoverheden, stadsinstellingen, onderwijsinstellingen… in Gent. De editie uit 1914 bevat een adressenlijst van alle toenmalige inwoners van Gent. De adel in deze adressenlijst herkent men alleen aan de titel en daarbij komt nog dat deze titel er niet altijd bij staat. Zo staat er de titel baron bij de familie de Kerchove d’Exaerde en verder in de lijst staat er alleen eigenaar bij deze familienaam. De Wegwijzer geeft wel de effectieve woonplaats op terwijl de Almanach Royal36 alleen de officiële woonplaats opgeeft. De officiële woonplaats is niet altijd hetzelfde als de plaats waar de familie effectief woont. In de Almanach Royal kan men wel de ongetitelde adel herkennen doordat er bij die familienamen geen titel vermeld staat. In de liste des nobles reconnues en Belgique staan edelen die in 1939 tot de adel van België behoren. Dit zijn natuurlijk niet alle edellieden want men moest zich inschrijven om op de lijst te verschijnen: “Pour être inscrit à la liste des nobles, il faut avoir lévé soi-même des lettres-patentes de noblesse ou descendre d’une personne dont la noblesse ou les titres ont été reconnues ou concedes par le roi Guillaume Ier, de 1815 à 1830, ou à partir de cette époque par le Roi des Belges.”37 Deze scriptie wil niet pretenderen dat alle families die gedurende de 18e tot de 20e eeuw in Gent hebben geleefd, werden opgenomen in dit onderzoek. Geen enkele van de

32

Duerloo, Luc, en Paul Janssens. Wapenboek van de Belgische adel van de 15de tot de 20ste eeuw (Brussel: Gemeentekrediet van België, 1992, vol. 2), p. 810. 33 Dubbele wegwijzer der Stad Gent, p. 709-960. 34 Royaume de Belgique. Almanach Royal, p. 138-157. 35 Dubbele wegwijzer der Stad Gent, p. 709-960. 36 Royaume de Belgique. Almanach Royal, p. 138-157. 37 Royaume de Belgique. Almanach Royal, p. 138.

12

voornoemde bronnen waaruit families genomen werden heeft alle families uit Gent opgenomen.

1.2 Verzameling van de genealogische gegevens 1.2.1 Methode: De gezinsreconstructie Voor de verzameling van de genealogische gegevens van de betreffende Gentse families werd er een databank opgemaakt in het computerprogramma Access. Hiervoor werd gebruik gemaakt van de methode van de gezinsreconstructie omdat dit onderzoek het vruchtbaarheids –en mortaliteitspatroon van de Gentse adel wil bestuderen. Met de techniek van de gezinsreconstructie kunnen immers de meest intieme facetten van het gezinsleven, le secret de l’alcôve zoals Louis Henry verkondigt, aan het licht worden gebracht.38 Deze in 1956 verschenen methodologische innovatie bracht een revolutie teweeg in de discipline van de historische demografie waartoe dit onderzoek behoort. Voor de jaren 1950 hield de historische demografie zich haast uitsluitend bezig met de externe kenmerken van de bevolking, d.i. het reconstrueren en natellen van de bevolkingscijfers. Hierdoor kreeg men alleen zicht op de toestand van de bevolking op een bepaald moment. Met de gezinsreconstructie kan er ingegaan worden op intern demografisch gedrag van individuen, gezinnen en bevolkingsgroepen.39 De methode van de gezinsreconstructie werd ontwikkeld door Michel Fleury en Louis Henry op basis van Franse parochieregisters. Hun werkwijze hebben ze geschetst in hun Nouveau manuel de dépouillement et d’exploitation de l’état civil,40een boekje dat bekend staat als de bijbel van de gezinsreconstructie. Hun methode kreeg overal navolging waaronder ook in Vlaanderen in de vorm van een aantal

38

Henry, Louis. “La demographie au service de l’histoire.” In Hommage à Marcel Reinhard. Sur la population française au XVIIIe et au XIXe siècles (Parijs: Société de démographie historique, 1973, 141-350), p. 345. 39 Reher, David S., en Roger Schofield. “Introduction.” In Reher, David S., en Roger Shofield eds. Old and New Methods in Historical Demography (Oxford: Clarendon Press, 1993, 1-6), p. 1. 40 Fleury, Michel, en Louis Henry. Des registres paroissiaux à l’histoire de la population. Manuel de dépouillement et d’exploitation de l’état civil ancien. (Parijs: Editions de l’Institut National d’Etudes Démographiques, 1956).

13

monografieën.41 In Vlaanderen werd deze techniek geïntroduceerd in 1974 in de licentiaatsverhandeling van Guido Hectors over Kalmthout.42 Bij de gezinsreconstructie wordt er vertrokken van alle huwelijken afgesloten in een bepaalde periode. In dit onderzoek loopt de huwelijkscohorte van 1700 tot 2008. In Access wordt er per huwelijk een gezinsfiche opgesteld op basis van de huwelijksdatum en de geboorte- en overlijdensdata van beide echtgenoten en hun kinderen. De gezinsfiches zijn dus allemaal van het type MI. M staat voor les fiches fermées waarbij de einddatum van het huwelijk gekend is en I staat voor de geboortedatum van de echtgenote die ook precies gekend is.43 Op die manier kunnen de vruchtbaarheid en de mortaliteit leeftijdsspecifiek benaderd worden en kunnen we de mogelijke invloed van borstvoeding op de zuigelingensterfte nagaan omdat het over dezelfde gezinnen gaat. Het nadeel is dat van zodra er één van deze data ontbreekt, het gezin niet wordt opgenomen in de databank waardoor er veel gezinnen uit de boot vielen. Uit de twaalf geselecteerde families hebben we 286 gezinnen kunnen reconstrueren. Voor de 18e eeuw telt de databank 29 gezinnen, voor de 19e eeuw 102 gezinnen en voor de 20e en 21e eeuw 155 gezinnen. In het totaal telt onze adelsgroep 1381 personen. Hoewel er in de historische demografie geen consensus bestaat over wanneer een gereconstrueerde groep gezinnen representatief bevonden wordt,44 zijn we van mening dat we te maken hebben met een kleine adelsgroep. Voor elk gezin werd een gezinsfiche opgesteld in een Accessformulier. We geven nu even toelichting bij een voorbeeld (cfr. p. 16). In de eerste kolom staat bovenaan de code die bestaat uit zes letters van de familienaam, het nummer van de genealogische volgorde van het mannelijke familielid die huwt en de letter a of b die de rangorde van het huwelijk aanduidt. Hieronder staat de naam van de man en de vrouw, gevolgd door de namen van hun ouders. Dan wordt er aangegeven wat de titel is van man en vrouw. Vervolgens staat er de huwelijksplaats, de huwelijksdatum, het einddatum van het huwelijk en om welk huwelijk het gaat. Er staat een code naar andere gezinsfiches wanneer de man ook andere huwelijken heeft gehad. Ten slotte wordt zowel de geboortedatum en –plaats als de overlijdensdatum en – 41

Een aantal voorbeelden van zo’n publicaties zijn: De Coninck, Birger. Kanegem (1647-1797). Een historischdemografische studie van een West-Vlaamse plattelandsgemeenschap (Gent: Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 2000) ; Gyssels, Kim. Een demografische analyse van de vorstenhuizen in Europa (1700-2006) (Gent: Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 2007) ; Vandenbroeke, “Karakteristieken van het huwelijks- en voortplantingspatroon.” 42 Hectors, Guido. Een historisch-demografische studie van een kempische plattelandsgemeenschap: Kalmthout in de 17e-19e eeuw (1678-1828) (Gent: Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 1974). 43 Fleury, en Henry, Des registres paroissiaux à l’histoire de la population. 44 Gutmann, en Alter, “Family Reconstitution as Event-History Analysis,” p. 161.

14

plaats van beide echtgenoten vermeld met hun leeftijden. In de tweede kolom wordt er aangeduid uit hoeveel kinderen het huwelijk bestaat. Hieronder staat de geboorte– en overlijdensdatum van alle kinderen gevolgd door hun leeftijden. In de derde kolom staat de huwelijksduur, de huwelijksleeftijd van de vrouw, de leeftijd van de vrouw aan het einde van het huwelijk en de leeftijd van de vrouw bij de bevalling van haar kinderen. Er wordt in een apart veld aangeduid wat de leeftijd van de vrouw was bij haar laatste bevalling. Als laatste wordt per leeftijdsklasse van vijf jaar aangeduid hoe lang de vrouw getrouwd is en het aantal geboorten dat ze kreeg. De vierde kolom begint met de huwelijksduur en het aantal geboortes die ook per klasse van vijf jaar vermeld staan. Vervolgens wordt het interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte alsook tussen opeenvolgende geboorten aangeduid in maanden. Bij het interval tussen opeenvolgende geboorten wordt er een onderscheid gemaakt tussen een normaal interval en een interval wanneer de vorige baby overlijdt binnen het eerste levensjaar. In de laatste kolom werd de sterfte ingevuld. Bovenaan wordt er vermeld of de vrouw al dan niet in het kraambed is gestorven en zo ja, dan wordt het interval tussen de bevalling en de sterfte ingevuld in dagen. Daarna wordt er een onderscheid gemaakt tussen baby’s die binnen de eerste levensmaand zijn gestorven en baby’s die vanaf de eerste levensmaand tot en met de elfde levensmaand zijn gestorven. Ten slotte wordt de sterfte aangeduid voor alle leeftijdscategorieën.

15

Voorbeeld van een gezinsfiche in een Accessformulier

16

1.2.2 Dynamische bronnen: Genealogieën De meeste studies die gebruik maken van de techniek van de gezinsreconstructie halen hun gegevens uit dynamische bronnen die de veranderlijke evolutie weergeven van de bevolking. Meer bepaald wordt er beroep gedaan op parochieregisters en in mindere mate op de registers van de Burgerlijke Stand, maar voor deze scriptie werden de gegevens uit genealogieën gehaald die allemaal in het Frans werden opgesteld. Voor de 18e eeuw werden de gegevens gehaald uit een aantal genealogische naslagwerken en voor de 19e, 20e en 21e eeuw werd er gebruik gemaakt van de Etat Présent de la noblesse belge (EPN)45. Het voordeel om te werken met deze genealogische werken is dat zij de mogelijkheid bieden om met de methode van de gezinsreconstructie mobiele gezinnen te nemen die niet in Gent wonen of niet alleen in Gent hebben geleefd. Gezinnen die niet in Gent wonen werden echter niet in de databank opgenomen. Zo werd de derde lijn van de familie de Kerchove de Denterghem die begint met Octave in 1847 en loopt tot 1948 weggelaten omdat deze lijn met de Franse adel trouwt.46 Het criterium is dat van zodra één van beide echtgenoten in Gent geboren, gehuwd of gestorven is, dit gezin dan als Gents wordt beschouwd en opgenomen wordt in de databank. Een ander voordeel is dat we met genealogieën meer gezinnen kunnen reconstrueren dan wanneer we beroep zouden doen op de parochieregisters. Hierdoor konden we meer representativiteit bereiken hoewel de onderzochte groep nog steeds beperkt is. Bij gebruik van parochieregisters wordt er vertrokken vanuit de huwelijksregisters waarna per persoon ook de geboorte– en overlijdensakte moet opgezocht worden. Via de klappers, een soort index om de tien jaar opgesteld, kunnen de kinderen teruggevonden worden. Wanneer er echter bijvoorbeeld een ouder in een andere parochie is geboren dan zijn of haar kinderen, dan staat er in de parochieregisters meestal geen vermelding van de herkomst van deze persoon. Daarom moet men dus zoeken in de klappers van alle andere parochieregisters. Vandaar dat de gezinsreconstructie zich beperkt tot de honkvaste populatie waardoor het Ancien Régime beter geschikt is voor deze methode dan de 19e eeuw toen de migratie een grote opgang

45

Coomans de Brachène, Oscar. Etat Présent de la noblesse belge (Brussel: Collection “Etat Présent” a.s.b.l., 1984-2002) ; De Marnix, Humbert. Etat Présent de la noblesse belge (Brussel: Collection “Etat Présent” a.s.b.l., 2003-2008). 46 Coomans de Brachène, Etat Présent de la noblesse belge, p. 316-323.

17

kende.47 Met genealogieën konden we echter minder omslachtig te werk gaan en konden we meer gezinnen reconstrueren op kortere tijd doordat de geboorte- , huwelijks- en overlijdensdata per familie tezamen in de genealogieën staan. Daarnaast konden we door het gebruik van genealogieën ook de 19e eeuw bestuderen. Het nadeel is echter dat we met genealogieën afhankelijk zijn van wat de auteurs overnemen van de parochieregisters en de Burgerlijke Stand of andere genealogische werken en persoonlijke documenten uit familiearchieven. In zowel de genealogische naslagwerken als de EPN zijn de genealogieën opgesteld in mannelijke afstammingslijn en het zijn dus alleen die mannelijke afstammelingen die huwen die in het onderzoek worden opgenomen. Dochters die trouwen worden weggelaten want in deze bronnen wordt er nooit melding gemaakt of ze al dan niet kinderen hebben. Daarnaast meldden deze werken niet of er al dan niet bastaardkinderen zijn waardoor het aandeel van onwettige kinderen niet zal onderzocht worden. De genealogieën in de EPN zijn heel volledig waardoor er voor de 19e , 20e en 21e eeuw een groot aantal gezinnen konden gereconstrueerd worden. De EPN is een soort verzameling van genealogieën van alle nog levende en uitgestorven Belgische adellijke families van voor en na 1815. Elke genealogie begint met een tekening en beschrijving van het familiewapen, vervolgens wordt er vermeld wanneer de familie tot de adel is verheven en welke titel de familie heeft gekregen van officiële, Belgische of buitenlandse diploma’s. Naast de plaats en data over geboorte, huwelijk en overlijden staat er ook informatie over de professionele activiteiten van de mannelijke en vrouwelijke familieleden. Voor dit onderzoek werd in eerste instantie de derde reeks van de EPN48 gebruikt die aangevuld werd met de vierde en meest recente reeks van de EPN49. Door de alfabetische opstelling van de EPN zijn de families er gemakkelijk in terug te vinden. De derde reeks bestaat uit een collectie die in 1960 werd opgericht door Oscar Coomans de Brachène onder de titel Etat Présent de la Noblesse du Royaume de Belgique. Deze derde reeks werd verder gezet onder een vierde reeks door hertog Humbert de Marnix de Sainte Aldegonde. De EPN is dus een soort burgerlijke stand van de Belgische adel opgesteld door de adel zelf. Nergens staat er een woord over de motivatie om dit werk op te stellen. Waarschijnlijk wil de adel zich 47

Devos, Isabelle, en Chris Vandenbroeke. “Historische demografie van de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijden.” In Art, Jan, en Marc Boone, eds. Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 12de tot de 18de eeuw (Gent: UGent Centrum voor Geschiedenis, 2004, 179-220), p. 206, 207. 48 Coomans de Brachène, Etat Présent de la noblesse belge. 49 De Marnix, Etat Présent de la noblesse belge.

18

zo onderscheiden als een aparte klasse, maar kan het ook nieuwsgierigheid zijn naar de voorouders zoals bij de familiegenealogieën die zo dadelijk besproken worden. Beide reeksen werden gebruikt omdat de vierde reeks voor de 19e eeuw minder genealogische informatie geeft dan de derde reeks. Kinderen die de familielijn niet voortzetten worden in de vierde reeks immers weggelaten. De vierde reeks bevatte evenwel de meest recente genealogieën die lopen tot 2008 wat meteen ook de einddatum van het onderzoek is. De genealogieën in de EPN beginnen met de eerste mannelijke afstammeling die ingeschreven is in adelslijsten verschenen vanaf 1815. Hierdoor verleent de EPN zich uitsluitend om onderzoek te voeren voor de 19e, 20e en 21e eeuw. Voor de 18e eeuw moest er dus naar andere bronnen gezocht worden. In de EPN staan er bij elke familiegenealogie bibliografische verwijzingen naar genealogische naslagwerken, maar deze bibliografie is niet altijd even kritisch. Een meer kritische en selectieve bibliografie naar genealogische naslagwerken biedt het Wapenboek van de Belgische adel50, het eerste adelsboek dat alle adelsgunsten van de 15e tot de 20e eeuw vermeldt. Bij elke adellijke familie staan er naast de adelsdiploma’s bibliografische verwijzingen naar genealogische naslagwerken en familiegeschiedenissen. Er werd bij de zoektocht naar genealogieën dus gebruikt gemaakt van de bibliografie van het Wapenboek omdat die meer zekerheid bood om genealogieën te vinden die over het algemeen redelijk compleet zijn. Om de bibliografie nog aan te vullen met recentere genealogieën werd er ook gebruik gemaakt van Houtart’s naslagwerk Anciennes familles de Belgique51. De bedoeling van Houtart was de origine nagaan van een aantal oude Belgische families waarbij hij zo ver mogelijk in de tijd wou teruggaan. De families zijn geklasseerd op basis van anciënniteit en bij elke familie staat er een beschrijving van de oudst gekende voorvader, de belangrijkste familieleden, de familienaam, de adellijke situatie en het bezit van heerlijkheden. Deze beschrijving werd telkens gevolgd door een opgave van genealogische publicaties. Het werk van Houtart bood slechts in beperkte mate een aanvulling op de bibliografie uit het Wapenboek, niettemin was het een goede manier om te controleren of er al dan niet recentere genealogieën waren verschenen. Uit deze samengestelde bibliografie uit het Wapenboek en het werk van Houtart werd er gezocht naar het meest volledige genealogische werk en meestal was dat het meest recente genealogische werk. Het gebruiken van de meest recente genealogische werken had als bijkomend voordeel dat deze meestal overlapten met de EPN zodat er geen generaties over het hoofd werden gezien. 50

Duerloo, en Janssens, Wapenboek van de Belgische adel. Houtart, Jean-François. Anciennes familles de Belgique (Brussel: Association royale office généalogique et héraldique de Belgique, 2008). 51

19

Voor de 18e eeuw werd er dus niet gebruik gemaakt van één genealogisch naslagwerk, maar van verschillende genealogieën omdat deze niet allemaal even volledig zijn in hun genealogische gegevens en omdat geen enkel genealogisch werk alle families uit België of zelfs Gent opneemt. Welk genealogisch werk zich er het beste toe leent om zoveel mogelijk gezinnen te reconstrueren verschilt dus per familie. De families della Faille d’Huysse, de Kerchove en de Potter d’Indoye hebben een eigen familiegenealogie die vaak opgesteld zijn door een lid van de familie. Deze werken hebben een genealogische structuur maar bevatten ook gedetailleerde beschrijvingen van het leven van de familieleden zodat we veel details te weten kwamen over de culturele, economische, politieke en religieuze geschiedenis van de familie. In de genealogie van de familie de Potter d’Indoye52 werden de genealogische gegevens gehaald uit de parochieregisters van Gent en uit genealogieën van het familiearchief van de familie de Potter die opgemaakt zijn door familieleden. Zowel Werner de Kerchove d’Exaerde53 als Yves Schmitz54 hebben ook hun genealogische gegevens uit voornamelijk de Gentse parochieregisters gehaald en in mindere mate uit andere genealogische werken over de betreffende familie. Werner de Kerchove d’Exaerde heeft daarnaast ook gebruikt gemaakt van egodocumenten van familieleden waardoor we soms te weten kwamen wat de doodsoorzaak was van bepaalde familieleden. Zo stierven er veel baby’s en kinderen aan ziekte. Henri de Kerchove d’Exaerde (1767-1785) stierf bijvoorbeeld aan de pokken.55 Over geboorteplanning werd er in de door Werner gebruikte egodocumenten niets gezegd. Aanvankelijk was het de bedoeling in deze scriptie ook egodocumenten te betrekken omdat zo’n documenten waardevol kunnen zijn om bijvoorbeeld doodsoorzaken en de motieven voor een bepaald kinderaantal te achterhalen. Dit zijn immers zaken die we niet kunnen aflezen uit de cijfers. Een zoektocht doorheen deze familiale studies via voetnoten leverde echter te weinig en erg gefragmenteerd bronnenmateriaal op waardoor er tot een uitsluitend kwantitatieve analyse werd overgegaan.

52

de Potter d’Indoye, Henri. Histoire généalogique des Potter au croissant et aux trois roses suivant le manuscrit du R.P. Jacques de Potter (Brussel: Tradition & Vie, 1964). 53 de Kerchove d’Exaerde, Werner. Kerchove 1550-1850 (S.l.: Association Kerchove Vereniging, 1999) ; de Kerchove d’Exaerde, Werner. Kerchove de Denterghem – Kerchove d’Ousselghem 1850-1950 (Brussel: S.n., 2004) ; het derde volume Kerchove d’Exaerde 1850-1950 (Brussel: S.n., S.d.) van de hand van Werner de Kerchove d’Exaerde werd niet gebruikt voor dit onderzoek omdat deze generaties terug te vinden waren in de EPN. 54 Schmitz, Yves. Les della Faille. IV Branche des barons d’Huysse (Brussel: Van Buggenhoudt, 1969). 55 de Kerchove d’Exaerde, Kerchove 1550-1850, p. 201.

20

De motivatie om een genealogisch werk over de eigen familie te maken, kan iets zeggen over de betrouwbaarheid van de genealogische gegevens. Over de motivatie vermeldt Werner de Kerchove dat vele familieleden aan de verschillende volumes hebben meegewerkt en dat dit een weerspiegeling is van de sfeer die de eenheid tussen de families bewaart.56 Baron Antoine della Faille d’Huysse vertelt uitgebreider de motivatie achter het werk over de familie della Faille: “Puisse ce travail, destiné principalement aux della Faille, être lu et surtout compris par ceux qui nous suivront et puissent-ils y trouver, en même temps que le sentiment de fierté familiale, celui du devoir correspondant qui leur incombe: être et demeurer toujours, dans les générations à venir, dignes de ceux qui les ont précédés.”57 Ook bij Madame Henri de Potter d’Indoye was het nieuwsgierigheid naar de voorouders die ervoor zorgde dat ze een geschiedenis van haar familie schreef. Haar meisjesnaam is Elisabeth maar ze vermeldt zichzelf onder de naam Madame Henri de Potter d’Indoye. Verder verklaart ze zelf dat ze naar een zo groot mogelijke betrouwbaarheid streefde: “S’il est souvent justifié d’appeler les généalogistes: les chirurgiens esthétiques de l’histoire des familles, je voudrais que mon livre au contraire, soit un témoignage de vérité, dans la ligne de toutes les générations de Potter qui nous ont précédés: c’est-àdire loin de toute idee d’orgueil, de brigue ou de courtisannerie.”58 Nieuwsgierigheid naar de voorouders en fierheid op de eigen familie worden dus als motivatie opgegeven om een familiegenealogie op te stellen. Deze werken zijn rijkelijk gedocumenteerd, maar de bronverwijzingen laten soms te wensen over. Soms staan er helemaal geen voetnoten en in andere gevallen zijn de referenties niet precies genoeg genoteerd. Deze genealogieën zijn echter heel volledig. Toch konden voor deze families niet alle gezinnen gereconstrueerd worden uit de familiegenealogieën, want soms ontbrak de overlijdensdatum van de vrouw of de geboortedatum van een kind.

56

de Kerchove d’Exaerde, Kerchove 1550-1850, p. 4. Schmitz, Yves. Les della Faille. I Des origines au XVIIième siècle (Brussel: Van Buggenhoudt, 1965), p. 1. 58 de Potter d’Indoye, Histoire généalogique des Potter, p. 7. 57

21

Voor dit onderzoek konden er uit de familiegenealogieën dus niet alle maar wel meer gezinnen gereconstrueerd worden dan uit de genealogische naslagwerken van Poplimont59, Goethals60, Van Hoorebeke61 en de Annuaire de la Noblesse Belge (ANB)62. De belangrijkste reden hiervoor is dat er in de familiegenealogieën een meer zorgvuldige vermelding werd gemaakt van kinderen die zeer vroeg gestorven zijn. We konden daarin hun exacte geboorte– en overlijdensdatum achterhalen terwijl Poplimont, Goethals, Van Hoorebeke en de ANB deze kinderen doorgaans niet vermelden. Voor het gezin van François Albert (1698-1782) en Marie Anne della Faille d’Huysse (1700-1730) bijvoorbeeld vermeldden Goethals63 en Poplimont64 dat ze drie kinderen hadden, terwijl Schmitz65 zes kinderen opgaf. Onder deze zes kinderen vielen ook zuigelingen en deze stonden niet bij vermeld in de werken van Goethals en Poplimont. Voor dit gezin en alle andere gezinnen waarover er een familiegenealogie verschenen was, konden we dit controleren. We konden dit echter niet controleren voor die gezinnen waarover er geen aparte familiegenealogie verschenen was. We moeten dus oppassen bij de bepaling van het aantal sterfgevallen bij jonge kinderen en baby’s in de 18e eeuw die we alleen bij benadering en nooit exact kunnen bepalen. Het is pas vanaf de 19e eeuw dat dit preciezer kan bepaald worden want alle geboorte– , huwelijks– , en overlijdensdata zijn bijgehouden in de EPN. Wanneer jong gestorven kinderen en baby’s wel vermeld worden in de genealogische werken van Poplimont, Goethals, Van Hoorebeke en de ANB, dan worden deze meestal alleen vermeld zonder datums. Kinderen die zeer jong stierven worden er vermeldt als “mort au berceau” en “mort en bas âge”. Bij het eerste is het zeker dat het om een zuigeling gaat, maar we weten niet precies wanneer die gestorven is. Jean-Bourgeois Pichat maakte binnen de zuigelingensterfte een onderscheid tussen neonatale en postneonatale zuigelingensterfte. Neonatale sterfte deed zich voor binnen de eerste levensmaand en onder postneonatale zuigelingensterfte vallen alle zuigelingen die gestorven zijn vanaf de eerste tot en met de elfde levensmaand. Wiegendood was één van de doodsoorzaken bij neonatale sterfte en hoewel de

59

Poplimont, Ch. La Belgique Héraldique. Receuil historique, chronologique, généalogique et biographique complet de toutes les maisons nobles reconnues de la Belgique (Brussel: G. Adriaens, 1863-1867). 60 Goethals, Félix-Victor. Dictionnaire généalogique et héraldique des familles nobles du royaume de Belgique (Brussel: Polack-Duvivier, 1849-1852). 61 Van Hoorebeke, Gustave. Annuaire Statistique des familles de Gand (Gent: Annoot-Braeckman, 1859). 62 Baron De Stein d’Altenstein, Isidore. Annuaire de la Noblesse de Belgique (Brussel: Decq et Duhent, 1878) ; Baron de Troostembergh ed. La Noblesse Belge. Annuaire de 1911. Première Partie (Brussel: Misch & Thron, 1912). 63 Goethals, Dictionnaire généalogique et héraldique, p. 101-143. 64 Poplimont, La Belgique Héraldique, p. 167-195. 65 Schmitz, Les della Faille. IV Branche des barons d’Huysse.

22

auteurs van de genealogieën evengoed een zuigelingensterfte na de eerste levensmaand konden hebben aangeduid als “mort au berceau”, hebben we deze zuigelingen aangeduid in onze databank als gestorven binnen de eerste levensmaand.66 “Mort en bas âge” kan zowel gaan om kinderen die binnen het eerste levensjaar zijn gestorven als erna. Gezinnen met kinderen die op die manier vermeld werden, werden niet in het onderzoek opgenomen. Verder wordt er in de werken van Poplimont, Goethals, Van Hoorebeke en de ANB bij kinderen die niet trouwen ook niet altijd de geboorte –en overlijdensdatum meegegeven, deze kinderen worden dan aangeduid als “mort sans alliance” of “mort sans postérité”. Ook gezinnen waarvan de kinderen op die manier vermeld werden, werden uit de databank weerhouden. Poplimont en Goethals zijn aan elkaar gewaagd qua volledigheid in genealogische gegevens. Of Poplimont dan wel Goethals het beste aangewezen zijn om gezinnen te reconstrueren uit de 18e eeuw is verschillend per familie. Het werk van Goethals is qua opstelling gelijkaardig aan dat van Poplimont. De genealogieën lopen in beide werken terug tot de origine van elke familie en gaan tot halverwege de 19e eeuw wanneer de werken gepubliceerd werden. Zowel Poplimont als Goethals zijn zelf ook edellieden. Verder zijn beide werken gedetailleerder qua genealogische gegevens dan de ANB die een veel grotere reikwijdte heeft in aantal families. Dat er in de ANB meer families staan is voor dit onderzoek van ondergeschikt belang gezien het beperkte aantal families die voor dit onderzoek aangewend worden. De ANB werd gepubliceerd van 1847 tot 1946 en de redacteur, die zelf ook tot de adel behoort, wijzigt doorheen de jaren. Van Hoorebeke heeft een soort statistiek van de adel in Gent opgesteld met een lijst van Gentse edelen die officieel erkend zijn in België, adelsverheffingen en genealogieën die doorgaans alleen zijn eigen tijdsperiode omspannen. Dit is ook de reden waarom dit werk in slechts zeer beperkte mate van pas kwam om er gezinnen uit te reconstrueren. In eerste instantie werd er voor families waarover er geen aparte familiegenealogie is verschenen, beroep gedaan op Poplimont en in mindere mate op Goethals omdat het werk van Poplimont meer families heeft opgenomen. Pas wanneer de familie niet terug te vinden was in de werken van Poplimont en Goethals, werd er gebruik gemaakt van de ANB en het werk van Van Hoorebeke. In deze genealogische naslagwerken uit de 19e eeuw staan er bij de genealogieën nergens bronverwijzingen noch een motivatie die de auteurs ertoe heeft gebracht om zo’n grote genealogie van een aanzienlijk aantal adellijke families op te stellen. Doordat de genealogieën voor de 18e eeuw vaak incompleet waren om

66

Bourgeois-Pichat, Jean. “La mesure de la mortalité infantile. I. Principes et méthodes.” Population (French Edition) 6, no. 2: 233-248 (1951), p. 234-236. Cfr. hoofdstuk 6.3 waar we dieper zullen ingaan op deze methode.

23

er gezinnen uit te reconstrueren, konden er voor de 18e eeuw slechts 29 gezinnen gereconstrueerd worden.

24

Hoofdstuk 2: Gentse adel Alvorens met het eigenlijke onderzoek te beginnen, is het aangewezen om te bepalen wat voor bevolkingsgroep de Gentse adel is en tot welke adel de onderzochte adelsgroep behoort gezien er binnen de adel een indeling kan gemaakt worden op grond van titel en afkomst. Vervolgens wordt er gekeken wat voor adelsgroep de Gentse adel is ten opzichte van de rest van de bevolking van Gent en ten opzichte van andere hogere sociale groepen in binnen –en buitenland. Dit omdat de eigen gegevens zullen vergeleken worden met de resultaten van deze andere demografische studies.

2.1 Adel In België is totnogtoe weinig onderzoek verricht naar de adel, vooral wat betreft de adel in de 19e en de 20e eeuw.67 Wanneer we kijken naar de internationale literatuur dan zien we dat de begrippen adel en aristocratie vaak door elkaar worden gebruikt om zo een elite te onderscheiden van andere bevolkingsgroepen. Zo verstaat Livi-Bacci onder de term aristocratie zowel de adel als de rijken zoals bijvoorbeeld hoge officieren.68 In zijn overzicht over de rol van de Europese aristocratie in de 18e en 19e eeuwse Europese maatschappij, definieert Ellis Wasson de term aristocratie als leden van de adel die een titel hadden en zich verbinden met macht en welvaart, hoewel hij erkent dat niet alle adel tot de aristocratie behoort zoals bijvoorbeeld de lagere adel en belangrijke edelen die nooit een titel hebben gekregen.69 Ook Yme Berend Kuiper merkt op dat aristocraten zich altijd in de sfeer van gezag en leiderschap houden terwijl dit bij de adel niet altijd het geval is. Zo kunnen families van hoge adel zich in verarmde toestand bevinden en dus helemaal niet machtig zijn.70 Het begrip adel betekent dus geenszins hetzelfde als aristocratie. Omdat de adel niet altijd beantwoordt aan een sociaaleconomisch overwicht, kan ze ook niet gelijkgesteld worden met de elite in onderzoek naar sociale differentiatie. Jan Van Bavel en Jeroen Backs hebben voor respectievelijk Leuven en Gent de bevolking ingedeeld in

67

Voor een bespreking en overzicht van de belangrijkste publicaties over de Belgische adel zie Janssens, Paul. “De evolutie van de Belgische adel.” In Duerloo, Luc, en Paul Janssens. Wapenboek van de Belgische adel van de 15de tot de 20ste eeuw (Brussel: Gemeentekrediet van België, 1992, 17-28), p. 27-28. 68 Livi-Bacci, “Social-Group Forerunners of Fertility Control in Europe,” p. 183, 199. 69 Wasson, Ellis. Aristocracy and the Modern World (New York: Palgrave Macmillan, 2006), p. 9, 10, 12, 15, 19. 70 Kuiper, Yme Berend. Adel in Friesland 1780-1880 (Groningen: Wolters-Noordhoff, 1993), p. 55.

25

sociale klassen om sociale verschillen na te gaan in de vruchtbaarheids –en mortaliteitsdaling. Daarbij werd er gekeken naar de sociale positie van de beroepen. De elite oefende beroepen uit met het hoogste sociale aanzien zoals rechters, geneesheren, grootgrondbezitters … Hoewel de adel binnen deze groep viel, bestaat deze groep ook uit niet-edellieden.71 De reden waarom de adel niet altijd beantwoordt aan een sociaaleconomisch overwicht is omdat adel de vertegenwoordiging is van families en de positie van een familie altijd onderhevig is aan veranderingen. Omgekeerd verandert ook de maatschappij en daarmee ook het adellijk statuut. Het adellijk statuut is een familiale en geen persoonlijke zaak. Waar het om draait is het doorgeven van het familiaal vermogen en prestige. Het adellijk statuut is de juridische bevestiging van deze overdracht. In feite is adel de politieke erkenning van een erfelijke elite.72

2.1.1 Indeling op basis van titel Binnen de adel maken titels het onderscheid tussen oude en nieuwe adel en tussen hogere en lagere adel. Jonker (écuyer) en ridder vallen onder de ongetitelde adel, terwijl de getitelde adel in hiërarchische volgorde bestaat uit de titels van prins, hertog, markies, graaf, burggraaf en baron. Al deze titels zijn van middeleeuwse oorsprong. Het toekennen van titels heeft zowel een sociale als een economische dimensie. Titels bevestigen de sociale rang van de familie en geven een juridisch statuut aan het familiebezit. Hogere en lagere titels onderstrepen de vermogensongelijkheid tussen families.73 Van de twaalf geselecteerde families zijn er vier met de titel baron, vier die onder de benaming jonker vallen en één ridderfamilie. Daarnaast zijn er twee families van wie de titel doorheen de tijd is veranderd. De familie de Ghellinck d’Elseghem Vaernewyck had eerst een riddertitel die in 1900 vervangen is door de titel burggraaf. Ook de familie Kervyn had aanvankelijk als benaming jonker die na verloop van tijd is veranderd in de titel baron. De familie de Kerchove draagt verschillende titels. De tak de Kerchove de Denterghem heeft een grafelijke titel en de twee andere takken, de Kerchove d’Exaerde en de Kerchove

71

Backs, Mortaliteit in Gent, p. 209-263 ; Van Bavel, Van Natuurlijke naar Gecontroleerde Vruchtbaarheid, p. 195-340. 72 Janssens, Paul. De evolutie van de Belgische adel sinds de late Middeleeuwen (Brussel: Gemeentekrediet, 1998), p. 106, 107. 73 Janssens, De evolutie van de Belgische adel sinds de late Middeleeuwen, p. 127, 128, 129, 133.

26

d’Ousselghem, hebben een barontitel. Tot de onderzochte adelsgroep behoren dus zowel hogere als lagere adel, hoewel het merendeel van de families tot de lagere adel behoort. 74

2.1.2 Indeling op basis van afkomst De Belgische adel bestaat uit drie componenten die in verloop van tijd een maatschappelijke bovenlaag zijn gaan vormen: edellieden met een stamboom uit het Ancien Régime, edellieden die in de adelstand zijn verheven door koning Willem I der Nederlanden (1814-1830) en edellieden die vanaf 1830 hun titel hebben gekregen van de zes opeenvolgende Belgische vorsten.75 De meerderheid van de Belgische adel stamt uit de 19e en 20e eeuw. De overige families hebben een stamboom die wortelt in het Ancien Régime. Deze families hebben een stamboom die teruggaat tot in de Oostenrijkse tijd, de Spaanse tijd of de middeleeuwen. België is samen met Spanje en het Verenigd Koninkrijk één van de weinige landen ter wereld waar men vandaag nog tot de adel kan toetreden.76 Van niet alle geselecteerde families kan bepaald worden wanneer hun stamboom begon omdat de geraadpleegde genealogische naslagwerken niet altijd teruglopen tot de oorsprong van elke familie. De drie families waarover er een aparte familiegenealogie is verschenen, zijnde de Potter d’Indoye, de Kerchove en della Faille d’Huysse hebben een middeleeuwse afkomst.77 Ook de genealogie van de familie Le Fevere en de familie de Giey gaat terug tot in de middeleeuwen, respectievelijk tot de 15e en de 12e eeuw. Deze twee families komen oorspronkelijk uit Frankrijk en zijn zich gaan vestigen in Gent.78 Hoewel al deze families in de loop van de 17e en 18e eeuw een adelbrief kregen, behoorden ze al langer tot adel. Tot aan de edicten van 1595 en 1616 kon men tot de adel toetreden door verjaring en dit liet geen administratieve sporen na.79 Daarnaast zijn een aantal van deze families oorspronkelijk afkomstig uit het buitenland, waaronder de familie della Faille d’Huysse, Le Fevere en de Giey, zodat dit ook geen administratieve sporen naliet. Wanneer we kijken naar de adelbrieven dan zien we dat vier families tijdens de Spaanse tijd werden opgenomen in de adel, vijf families tijdens de Oostenrijkse tijd, één familie tijdens de periode van het Verenigd 74

Zie Bijlage I: Alfabetische lijst van de twaalf Gentse adellijke families die het demografisch onderzoek werden opgenomen voor meer details over de twaalf geselecteerde families. 75 Van den Berghe, Jan. Noblesse oblige. Kroniek van de Belgische adel (Groot-Bijgaarden: Globe, 1997), p. 19. 76 Van den Berghe, Noblesse oblige, p. 67, 68, 70, 76. 77 De familiegenealogieën van deze drie families lopen terug tot in de middeleeuwen: de Kerchove d’Exaerde, Werner. Kerchove 1350-1550 (Brussel: S.n., 2005) ; de Potter d’Indoye, Histoire généalogique des Potter ; Schmitz, Les della Faille. I Des origines au XVIIième siècle. 78 Van Hoorebeke, Le Nobiliare de Gand, p. 34, 56. 79 Janssens, Paul. “Algemeen Concept.” In Duerloo, Luc, en Paul Janssens. Wapenboek van de Belgische adel van de 15de tot de 20ste eeuw (Brussel: Gemeentekrediet van België, 1992, 65-72), p. 65.

27

Koninkrijk der Nederlanden en twee families tijdens de Belgische Koninklijke dynastie. Acht van de twaalf onderzochte families zijn in de 17e en vooral in de 18e en 19e eeuw vele vertakkingen gaan vertonen en dat is te zien aan de naamstoevoegingen. Het betreft hier de families della Faille, le Fevere, de Ghellinck, de Kerchove, Kervyn, Morel, Piers en de Potter. Van deze families werden er één of verschillende takken opgenomen in de databank.80

2.2 Profiel van de stadsadel Omdat er nog geen onderzoek is gevoerd naar het profiel van de Gentse stadsadel, weten we niet wat de culturele, sociale, economische en politieke positie was van de twaalf Gentse adellijke families gedurende de 18e, 19e en 20e eeuw. Om dit tekort gedeeltelijk op te vullen, wordt er hier een algemene context gegeven van de Belgische adel. De sociaaleconomische positie van de adel is eeuwenlang onderhevig geweest aan maatschappelijke veranderingen. In het Ancien Régime manifesteerde de adel zich eeuwenlang als een vechtende, biddende en werkende klasse. Of beter gezegd, de adel liet anderen voor zich werken. Zelf werken was voor een heer niet aan de orde. Handenarbeid had zelfs een dérogatoir effect en edellieden die verarmden werden uit de adel ontheven. Hierdoor bleef de adel een zeer vermogende stand. Adellijke families verloren ook hun titel wanneer ze zich stortten in mercantiele of financiële avonturen. De leiding van hun ondernemingen moesten ze overlaten aan de burgerij. Als edelen al een professionele carrière ambieerden, dan vond men ze terug in de diplomatie, het leger of de hoge geestelijkheid.81 De Franse Revolutie maakte een einde aan het mooie leven van de adel. Edellieden zagen zowel hun privileges als hun maatschappelijke en politieke macht verloren gaan. Door de afschaffing van de heerlijke rechten, de instelling van oorlogsbelastingen en de consolidatie van de overheidschuld zijn veel adellijke fortuinen aan hun einde gekomen. Na 1815 is een derde van de adellijke families uit de officiële lijsten verdwenen. De twaalf Gentse families hebben zich om één of andere manier dus weten te handhaven gezien zij wel terug te vinden waren in deze lijsten. Dit doet vermoeden dat zij een zekere politieke en/ of

80

Zie Bijlage I: Alfabetische lijst van de twaalf Gentse adellijke families die in het demografisch onderzoek werden opgenomen voor meer details over de twaalf geselecteerde families. 81 Van den Berghe, Noblesse oblige, p. 83.

28

economische macht hadden. Vanaf de 19e eeuw vormden geboorte en afkomst niet lager de sleutel tot macht, voortaan namen vermogen en prestatie die plaats in.82 Ondanks deze veranderingen, is aanpassingsvermogen het beeld dat de moderne adel toebedeeld krijgt. Het Burgerlijk Wetboek en vooral de wet van gelijke erfenisverdeling ingesteld in de revolutionaire periode had als doel de grote vermogens te verbrokkelen. De adel kon zich echter bevrijden uit het dilemma van verarmen of uitsterven door het aantal erfgenamen te beperken door middel van celibaat. Het kinderaantal in adellijke families bleef groot. De industrialisering in de 19e eeuw betekende evenmin een verarming van de adel. Veel edellieden waren terug te vinden in de commerciële, financiële of industriële sector. De meerderheid van de adel leefde in het begin van de 19e eeuw een bestaan als rentenier en ook in het nieuwe Belgische politieke regime kon de adel zich inkapselen. De adel paste zich dus aan aan de nieuwe burgerlijke waarden. Dit betekende geenszins dat de adel zijn eigen identiteit zomaar verloren liet gaan. Het verenigingsleven was een manier om het adellijk bewustzijn te bewaren. In de 20e eeuw maakten de twee wereldoorlogen, de grote depressie van de jaren 1930 en de hoge inflatie veel adellijke fortuinen heel kwetsbaar. Rentenieren was nu uitgesloten. Om deze moeilijkheden door te komen, werd in 1937 de Vereniging van de adel van het Koninkrijk België opgericht. Niet alleen wou deze vereniging een oplossing bieden voor de moeilijkheden van vele adellijke families, maar bestond zijn doel er hoofdzakelijk in om de identiteit en de rol van de adel in een democratische en geïndustrialiseerde samenleving een nieuwe definitie te geven.83 Ook de Gentse adel heeft haar eigen Club in het huis Faligan in Louis XV-stijl op de Kouter.84

2.3 Adellijke bevolking De eigen adelsgroep telt 1381 personen en dat is uiteraard een heel klein deel van de totale adellijke bevolking in België. De Belgische adel heeft sinds de Belgische onafhankelijkheid een spectaculaire groei doorgemaakt. In 1830 zijn er iets minder dan 5000 edelen in België en aan het einde van de 20e eeuw zijn dat er bijna 30 000.85

82

Janssens, “De evolutie van de Belgische adel,” p. 25, 26 ; Van den Berghe, Noblesse oblige, p. 83. Janssens, “De evolutie van de Belgische adel,” p. 26, 27. 84 Van Werveke, Hans. Gent. Schets van een Sociale Geschiedenis (Gent: Rombaut-Fecheyr, 1947), p. 112. 85 Janssens, Paul. “L’évolution des valeurs familiales au sein de la noblesse belge au XXe siècle.” Nobility in Europe during the 20th Century: Memories, Loyalties and Advantages in Context. Firenze, European University Institute, 15-17 June 2009. 83

29

De 1381 edellieden uit Gent maken ook een heel klein deel uit van de Gentse bevolking. Het eerste betrouwbare cijfer voor de totale bevolking van Gent dateert uit 1786 toen de Oostenrijkse regering de eerste algemene volkstelling uitvoerde. Gent telde toen 48 409 inwoners. Dit is een stijging ten opzichte van de eerste helft van de 18e eeuw toen het Gentse bevolkingscijfer een gevoelige daling kende.86 Deze evolutie was te wijten aan de oorlogen van Louis XIV in de Zuidelijke Nederlanden en de ongunstige economische situatie. Vanaf het einde van de 18e eeuw kende Gent een ononderbroken bevolkingsexplosie. In 1890 telde Gent 153 800 inwoners. De demografische expansie ging gepaard met een economische expansie. De Industriële Revolutie begon in 1800 in de katoennijverheid en in 1837 in de vlasnijverheid. Hieruit ontstond er een arbeidersklasse, het proletariaat, en de hogere burgerij bestaande uit industriëlen en leden van vrije beroepen. De hogere burgerij distantieerde zich steeds meer van de volksklasse door haar fortuin, haar sociaal aanzien en het Frans.87

2.4 Demografie van de adel In de eerste plaats hebben we te maken met stadsadel. Hierboven hebben we achterhaald dat we te maken hebben met vooral oudere en lagere adel uit Gent. Omdat de eigen resultaten zullen vergeleken worden met die van andere demografische studies over hogere bevolkingsgroepen, wordt er ook uitleg gegeven over deze bevolkingsgroepen zodat de Gentse adel beter kan geplaatst worden binnen de hogere bevolkingsgroepen van Europa. Zowel in binnen– als in het buitenland zijn er studies verschenen die handelen over de demografie van de adel. Over de demografie van de adel in België zijn er twee studies verschenen. Chris Vandenbroeke heeft als eerste een demografische studie over de adel in België gemaakt. Op basis van de genealogische overzichten van Goethals, Van Hoorebeke en Merghelynck heeft Vandenbroeke 275 gezinsfiches opgesteld die de huwelijken afgesloten in de periode 16501820 omspannen. Daarnaast heeft hij ook 30 gezinnen gereconstrueerd komende uit Gentse industriële burgerlijke families.88 Het blijft echter de vraag tot welke adellijke families deze gezinnen behoren en waar in België deze adelsgroep vandaan komt. Wel doet het gebruik van

86

Van Werveke, Hans. “De Curve van het Gentse Bevolkingscijfer in de 17 e en de 18e eeuw.” Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België 10, no. 8: 556 (1948), p. 5, 9. 87 Van Werveke, Gent, p. 97, 98, 107, 108, 112, 113. 88 Vandenbroeke, “Karakteristieken,” p. 109, 110.

30

de genealogische werken van Merghelynck over Vlaanderen en Van Hoorbeke over Gent vermoeden dat er een aanzienlijk deel van zijn adelsgroep uit Vlaanderen afkomstig is. In tegenstelling tot Vandenbroeke hebben we gepoogd meer geografische representativiteit te bekomen door te kiezen voor de Gentse adel waardoor we beter konden achterhalen met wat voor adelsgroep we te maken hebben. Ook Claude Bruneel definieert zijn adelsgroep niet nader. We kunnen er alleen uit afleiden dat zijn mortaliteitsstudie over de plattelandsadel van Brabant ging.89 In het buitenland is er al meer onderzoek verricht naar de demografie van de adel. We spreken dan vooral over Groot-Brittannië, Frankrijk, Italië en Nederland. Thomas Hollingsworth kon door veel bronnenmateriaal meer dan 26 000 individuen bestuderen behorende tot de Britse peerage van 1603 tot 1938. De Britse peerage heeft lang politiek, sociaal en economisch aanzien genoten in Groot-Brittannië en bestaat uit vijf rangorden: Duke, Marquess, Earl, Viscount en Baron. Haar macht haalde ze vooral uit landbezit en niet zozeer uit haar wettelijke status.90 Judith Lewis heeft op basis van een verwerking van de data van Hollingsworth de kraambedsterfte onderzocht bij de Britse peerage. Van de 26 000 individuen waren er 1251 vrouwen die kinderen kregen. Daarvan waren er 61 gestorven in het kraambed.91 In demografisch onderzoek naar hogere bevolkingsgroepen in Frankrijk, is Louis Henry toonaangevend. Zijn studie over de bourgeoisie van Genève was meteen één van de eerste toepassingen van de gezinsreconstructie. Het gaat om negentien families die voor de Hervorming tot de Bourgeoisie zijn toegetreden en onder het Ancien Régime veel aanzien genoten in Genève.92 Samen met Claude Lévy heeft Henry ook onderzoek verricht naar de Franse ducs et pairs. Deze Franse hogere adel waren feodale landheren in dienst van de koning en genoten hogere functies aan het koninklijk hof. Voor de periode 1650 tot 1799 werden er 59 families onderzocht.93 De aristocratie van Firenze daarentegen bestond uit families die hun fortuin hebben opgebouwd uit handel. Livi-Bacci haalde de data van deze groep uit de studie van Lichtfield die 21 families tussen 1600 en 1799 heeft geanalyseerd.94 Deze groep uit Firenze had veel meer gemeen met de burgerij van Genève dan de ruling families of royal blood. Sigismund Peller bestudeerde 8 500 leden uit deze hogere adellijke 89

Bruneel, Claude. La mortalité dans les campagnes. Le duché de Brabant aux XVIIe et XVIIIe siècles (Leuven: Nauwelaerts, 1977), p. 425-450. 90 Hollingsworth, “The Demography of the British Peerage,” p. III, 5, 6. 91 Lewis, Judith. “’Tis a Misfortune to Be a Great Ladie’: Maternal Mortality in the British Aristocracy, 15581959.” The Journal of British Studies 37, no. 1: 26-53 (1998), p. 29, 31. 92 Henry, Anciennes familles Genevoises, p. 18. 93 Lévy en Henry, “Ducs et pairs sous l’Ancien Régime,” p. 808-810. 94 Livi-Bacci, A History of Italian Fertility During the Last Two Centuries, p. 45 ; Livi-Bacci, “Social-Group Forerunners,” p. 183.

31

groep afkomstig uit Centraal-Europa.95 Een heel andere groep is de Friese adelsgroep van Yme Kuiper. Deze groep bestaat uit rijke families die hun inkomsten haalden uit hun grondbezit en een bevoorrechte toegang hadden tot de politieke en sociale sleutelposities in de Friese samenleving.96 Omdat we zelf zo weinig weten over onze eigen Gentse adellijke families, is het moeilijk te achterhalen met welke groep ze bijvoorbeeld het meeste gemeen heeft. Wat we hier wel hebben kunnen zien, is dat het om zeer heterogene groepen gaat met verschillende sociale en politieke prominentie, privileges, inkomstenbronnen en welvaart. De meeste onderzoekers hebben ook gebruik gemaakt van de gezinsreconstructie, maar hun bevolkingsgroep is echter veel groter dan de onze die slechts uit 1381 personen bestaat. Het gevolg is dat we voorzichtig moeten omspringen met de interpretatie van onze gegevens.

95 96

Peller, “Births and deaths among Europe’s ruling families since 1500,” p. 87. Kuiper, Adel in Friesland 1780-1880, p. 55.

32

DEEL II: VRUCHTBAARHEID

33

“Family reconstitutions and genealogies, for example, have shown in the eighteenth century, and in some cases, even a century earlier, fertility limitation was relatively diffuse among the privileged classes of Europe: royal families, French dukes and peers, English peers, the aristocracies of Belgium, Milan, Genoa, and Florence, the bourgeoisie of Geneva, and the prominent families of Ghent.”97 97

Livi-Bacci, Massimo. The Population of Europe. A History (Oxford: Blackwell Publishers, 2000), p. 151.

34

Het tweede deel van deze scriptie bestudeert de vruchtbaarheid bij de Gentse adel. Dit tweede deel valt uiteen in twee hoofdstukken. Het citaat van Massimo Livi-Bacci op de vorige pagina legt samengevat uit waar het derde hoofdstuk over gaat. Zowel binnenlands als buitenlands onderzoek heeft vastgesteld dat de eerste vruchtbaarheidstransitie eerder startte bij de elite dan bij andere lagen van de bevolking. Deze conclusie geldt voor alle hogere sociale groepen in West-Europa die door onderzoek al onder de loep zijn genomen.98 Het derde hoofdstuk gaat na wanneer de vruchtbaarheidstransitie begon bij de Gentse adel en of er al dan niet sociale verschillen waren op te merken met de rest van de Gentse bevolking. Daarnaast wordt er gekeken of de vruchtbaarheid bij de Gentse adel al dan niet een gelijkaardig patroon vertoonde met andere hogere sociale groepen in Europa. Het vierde hoofdstuk behandelt de vruchtbaarheid van de Gentse adel tijdens de babyboom. Na de eerste vruchtbaarheidstransitie in 1930 was er soort van interregnum vooraleer de tweede vruchtbaarheidstransitie begon in 1965. De wereldcrisis en de Tweede Wereldoorlog zorgden voor tijdelijke afwijkingen in het vruchtbaarheidsgedrag.99 In de jaren 1940 en 1950 vond er immers een babyboom plaats. Philippe Ariès beweert dat de babyboom bij de ruling classes niet heeft plaatsgevonden en dat deze bevolkingsgroep in de plaats daarvan het model bleef volgen van de eerste vruchtbaarheidstransitie.100 De vraag waarmee dit hoofdstuk zich zal bezighouden is of er al dan niet een babyboom heeft plaatsgevonden bij de Gentse adel.

98

Henry, Anciennes familles Genevoises, p. 107, 180, 183 ; Lévy, en Henry, “Ducs et pairs,” p. 827 ; Hollingsworth, “The Demography of the British Peerage,” p. 51, 71 ; Livi-Bacci, A History of Italian Fertility, p. 44-48 ; Livi-Bacci, “Social-Group Forerunners,” p. 183, 184, 199 ; Peller, “Births and deaths,” p. 99 ; Vandenbroeke, “Karakteristieken,” p. 128, 133. 99 Lesthaeghe, en Van de Kaa, “Twee demografische transities,” p. 9-24. 100 Ariès, “Two Successive Motivations for the Declining Birth Rate in the West,” p. 648-649.

35

Hoofdstuk 3: De eerste vruchtbaarheidstransitie

3.1 Inleiding Omdat de studie van de eerste vruchtbaarheidstransitie een complexe onderneming is doordat ze gepaard gaat met veel theorieën, concepten en meettechnieken, wordt er in de inleiding van dit hoofdstuk een uiteenzetting van gemaakt. Dit is ook meteen de context van de vraagstelling waarmee dit hoofdstuk zich zal bezighouden.

3.1.1 Princeton European Fertility Project In eerste instantie was de theorie van de demografische transitie hoofdzakelijk beschrijvend. In 1963 kwam er een eerste belangrijke test van de klassieke theorie van de demografische transitie, d.i. de stelling dat de vruchtbaarheidsdaling gepaard ging met de modernisering. Deze eerste analyse van de demografische transitie was meteen één van de eerste en meest ambitieuze grootschalige onderzoeksprojecten ooit ondernomen in de sociale wetenschappen. Opdat het Princeton European Fertility Project (EFP) zijn doelen zou bereiken, werden er indexen van algemene vruchtbaarheid (If), nuptialiteit (Im), huwelijksvruchtbaarheid (Ig) en onwettige vruchtbaarheid (Ih) ontwikkeld. Deze Coaleindexen werden toegepast op meer dan 700 provincies in Europa. Er werd dus gewerkt met geaggregeerde statistieken op provinciaal niveau. Eén van de belangrijkste conclusies van het EFP was dat de modernisering slechts gedeeltelijk een verklaring kon bieden voor de vruchtbaarheidsdaling. Hierdoor kwam de nadruk meer te liggen op regionale en culturele factoren.101 Het EFP vond zijn weergave in The Decline of Fertility in Europe, een volume gepubliceerd in 1986.102 Daarnaast werd er ook per deelnemend land een aparte monografie uitgegeven. Ron Lesthaeghe nam België voor zijn rekening.103 Lesthaeghe speelde een belangrijke rol in de omslag naar regionale en culturele factoren. Hij ondervond dat regionale verschillen in de vruchtbaarheidsdaling samenvielen met sociaaleconomische, culturele, linguïstische en seculiere factoren. In de meest geïndustrialiseerde en geürbaniseerde gebieden daalde de vruchtbaarheid vroeger en sneller dan in meer landelijke en 101

Friedlander, Okun, en Segal, “The Demographic Transition Then and Now,” p. 497-500. Coale, Ansley J., en Susan Cotts Watkins eds. The Decline of Fertility in Europe (Princeton: Princeton University Press, 1986). 103 Lesthaeghe, The Decline of Belgian Fertility. 102

36

landbouwgebieden waar de vruchtbaarheidsdaling later en trager begon. De vruchtbaarheidsdaling startte dus eerst in Wallonië en pas later in Vlaanderen.104

3.1.2 Innovatie/diffusie versus aanpassing Onder deze invloeden werden regionale en culturele factoren gerelateerd aan een innovatie/diffusie benadering in het EFP. Het idee ontstond dat regionale en culturele grenzen gezien werden als de drempels voor de diffusie van een innovatie. De innovatie/diffusie benadering stelt dat de vruchtbaarheidstransitie de diffusie was van nieuw gedrag. Voor de aanvang van de vruchtbaarheidstransitie was er alleen een kleine innoverende minderheid die zijn vruchtbaarheid controleerde en weinig contact had met de rest van de bevolking. Er is dus sprake van een duidelijke discontinuïteit. Verder ligt de nadruk op de gelijktijdigheid van de transitie in Europa waarbij de startdatum 1870 was, uitgezonderd een paar voorlopers zoals Frankrijk vanaf 1770 en een paar achterblijvers zoals Ierland vanaf 1929. Onder invloed van het EFP trad de innovatie/diffusie benadering meer op de voorgrond dan een andere benadering die het transitieproces opvat in termen van continuïteit. Deze stelling argumenteert dat de vruchtbaarheidstransitie een aanpassing was van bestaande gewoontes en gebruiken aan veranderende sociaaleconomische of demografische omstandigheden zonder dat er zich een breekpunt had voorgedaan.105

3.1.3 Natuurlijke en gecontroleerde vruchtbaarheid Het nieuwe gedrag waar het volgens de innovatiethese om draait is pariteitsvariant. De innovatiethese stelt dus dat de vruchtbaarheidsdaling de overgang was van pariteitsinvariante beperking naar pariteitsvariante beperking. Ansley J. Coale bouwt daarmee voort op de inzichten van Louis Henry. Pariteitsinvariante beperking draait om het reduceren van de kans op conceptie of om het verlengen van het geboorte-interval. Pariteitsvariante beperking daarentegen betekent dat koppels vermijden van meer kinderen te krijgen wanneer een gewenst kinderaantal bereikt is. Deze termen drukken beter uit van wat Henry bedoelde met natuurlijke en gecontroleerde vruchtbaarheid wanneer hij deze concepten introduceerde106:

104

Lesthaeghe, The Decline of Belgian Fertility, p. 101-119, 224-231. Friedlander, Okun, en Segal, “The Demographic Transition Then and Now,” p. 500 ; Guinnane, Timothy W., Barbara S. Okun, en James Trussell. “What Do We Know About the Timing of Fertility Transitions in Europe?” Demography 31, no. 1: 1-20 (1994), p. 3 106 Coale, Ansley J. “The Decline of Fertility in Europe since the Eighteenth Century as a Chapter in Human Demographic History.” In Coale, Ansley J., en Susan Cotts Watkins eds. The Decline of Fertility in Europe (Princeton: Princeton University Press, 1986, 1-30), p. 9-10. 105

37

“We can term as natural the fertility which exists or has existed in the absence of deliberate birth control. Control can be said to exist when the behavior of the couple is bound to the number of children already born and is modified when this number reaches the maximum that the couple does not wish to exceed.”107 Natuurlijke vruchtbaarheid is dus pariteitsinvariante vruchtbaarheid, terwijl gecontroleerde vruchtbaarheid pariteitsvariante vruchtbaarheid wordt genoemd.108 In demografische literatuur valt dit onderscheid samen met het onderscheid stopping versus spacing. Kortom, spacing is natuurlijke vruchtbaarheid of pariteitsinvariante vruchtbaarheid terwijl stopping gecontroleerde vruchtbaarheid of pariteitsvariante vruchtbaarheid is. Jan Van Bavel waarschuwt er echter voor om deze gelijkstelling niet a priori te maken. Vruchtbaarheid stopt altijd nadat een bepaalde pariteit is bereikt, maar spacing is niet noodzakelijk pariteitsinvariant. De verlenging van geboorte-intervallen kan in principe afhankelijk van pariteit verlopen. Bovendien zijn stopping en spacing niet de enige methoden om de vruchtbaarheid te beperken. Starting bestudeert de duur tussen het huwelijk en het eerste kind waarbij de timing van het eerste huwelijk een invloedsfactor is. In dezelfde periode dat de vruchtbaarheidstransitie begon, verbrokkelde het restrictieve West-Europese huwelijkspatroon waardoor vrouwen vroeger en meer gingen huwen. Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw had zich dus een overgang voorgedaan van vruchtbaarheidsbeperking via het huwelijk naar vruchtbaarheidsbeperking binnen het huwelijk. Dit werd als vanzelfsprekend bevonden waardoor de studie van de huwelijkstiming wat op de achtergrond is geraakt.109 Toch is het nog altijd belangrijk om ook de huwelijkstiming te integreren in onderzoek naar de huwelijksvruchtbaarheid. Simon Szreter heeft immers aangetoond dat het uitstellen van het eerste huwelijk in Groot-Brittannië een belangrijke vorm vruchtbaarheidsbeperking bleef tot aan de Eerste Wereldoorlog.110 In deze scriptie wordt de definitie van spacing en stopping als volgt gebruikt. Met spacing wordt pariteitsinvariante vruchtbaarheid bedoeld en stopping is hetzelfde als gecontroleerde of pariteitsvariante vruchtbaarheid. Er wordt ook rekening mee gehouden dat spacing niet altijd pariteitsinvariant is. Op het verlengen van geboorte-intervallen naar pariteit wordt er nog later teruggekomen (cfr. 41-42). Ook wordt er ingegaan op starting als vorm van 107

Geciteerd in: Wilson, Chris, Jim Oeppen, en Mike Pardoe. “What Is Natural Fertility? The Modelling of a Concept.” Population Index 54, no. 1: 4-20 (1988), p. 4. 108 Coale, “The Decline of Fertility in Europe,” p. 9. 109 Van Bavel, Van Natuurlijke naar Gecontroleerde Vruchtbaarheid, p. 22-23. 110 Szreter, Simon. Fertility, class and gender in Britain, 1860-1940 (Cambridge: Cambridge University Press, 1996), p. 367-439.

38

vruchtbaarheidsbeperking. Als de huwelijkstiming een factor van invloed is op de vruchtbaarheid, dan is er sprake van starting. We gaan kijken of de huwelijksleeftijd van de vrouw een invloedsfactor is op het kinderaantal bij volledige en voltooide gezinnen en op het interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte waarvan de conceptie binnen het huwelijk plaatsvond. Omdat de vruchtbaarheidsdaling tot stand kan komen door stopping, spacing en starting, gaan we voortaan de term vruchtbaarheidsbeperking of vruchtbaarheidsdaling gebruiken wanneer één van de drie vormen of een combinatie ervan aan het werk zijn. We spreken van natuurlijke vruchtbaarheid wanneer deze drie vormen niet aan het werk zijn. Natuurlijke vruchtbaarheid is hier dus niet hetzelfde als spacing om verwarring te voorkomen want spacing is ook een vorm van vruchtbaarheidsbeperking.

3.1.4 Stopping versus spacing In onderzoek naar de vruchtbaarheidstransitie wordt stopping beschouwd als de drijvende kracht achter de vruchtbaarheidstransitie.111 Op basis van de definities van Louis Henry van natuurlijke en gecontroleerde vruchtbaarheid, hebben Coale en Trussell een meettechniek ontwikkeld om stopping indirect op te sporen.112 Het grote voordeel van het Coale-Trussell M&m model113 is dat het trouw blijft aan de definitie van Henry over pariteitsvariante beperking en toch alleen minimale data vereist. De Ig index114 is een andere indirecte observatiemethode om stopping op te sporen.115 Recent hebben Timothy Guinnane, Barbara Okun en James Trussell echter aangetoond dat de Ig index en het Coale-Trussell M&m model niet in staat zijn om de timing van de vruchtbaarheidstransitie te meten noch om een innoverende minderheidsgroep voor de aanvang van de vruchtbaarheidstransitie op te sporen. Bovendien werd spacing te weinig onderzocht. Terecht stellen ze dat de innovatie– en aanpassingsthese niet als twee concurrerende opvattingen moeten gezien worden, maar in de plaats daarvan als twee verschillende aspecten moeten worden beschouwd van één fenomeen. Ze pleiten dan ook voor lokale microstudies die werken met data op individueel niveau. Ze geven daarvoor twee redenen op. Ten eerste omdat op die manier de vruchtbaarheidstransitie directer kan 111

Friedlander, Okun, en Segal, “The Demographic Transition Then and Now,” p. 509. Coale, “The Decline of Fertility in Europe,” p. 11-13. 113 Het M&m model is een maatstaf voor de verandering in het vruchtbaarheidsschema met leeftijd (m) die afhankelijk is van het niveau van het vruchtbaarheidsschema (M). 114 Ig of Coale’s index van de huwelijksvruchtbaarheid is de verhouding van de wettige geboorten ten opzichte van het aantal geboorten dat zou voorkomen wanneer alle gehuwde vrouwen van vruchtbare leeftijd een natuurlijke vruchtbaarheid van 0,7 tot 1 (model Hutterieten) zouden hebben. 115 Guinnane, Okun, en Trussell, “What Do We Know About the Timing of Fertility Transitions in Europe,” p. 56. 112

39

geobserveerd worden en de tweede reden is dat het gedrag van groepen rechtstreeks kan worden geobserveerd.116 De eerste reden die Guinnane, Okun en Trussell opgaven was dat door middel van lokale studies die werken met individuele data de vruchtbaarheidstransitie veel directer kan waargenomen worden. Geaggregeerde indirecte technieken op nationaal of regionaal niveau maken vormen van spacing immers onzichtbaar:117 “Though the methods used to construct them are time-consuming, these data sets require much less reliance on indirect methods of fertility control than do vital registration data.”118 Ook Simon Szreter wijst op de verwaarloosde rol van spacing in onderzoek naar de demografische transitie. De Princeton-maatstaven zijn niet in staat om spacing noch starting op te sporen. Szreter gaat zelfs verder door te beweren dat spacing vanaf de start van het huwelijk de belangrijkste vorm van vruchtbaarheidsbeperking was in de periode voor de Eerste Wereldoorlog in Groot-Brittannië. Het middel daartoe was een culture of abstinence. Coïtus interruptus en abortus werden ook veel toegepast maar waren slechts van secundair belang.119 De meeste methoden om vruchtbaarheidsbeperking op te sporen zijn dus ontwikkeld om stopping te meten. De grote reden hiervoor ligt in het groter gemak waarmee stopping kan opgespoord worden in vergelijking met spacing. John Knodel legt uit waarom120: “… there are reasonably clear expectations with regard to the age pattern of fertility and the age at which childbearing ceases under conditions of natural fertility size through stopping behavior. There are no equivalent expectations concerning birthspacing patterns. Although the age pattern of fertility and the age of mother at last birth vary only modestly under conditions of natural fertility, birth spacing can vary

116

Guinnane, Okun, en Trussell, “What Do We Know,” p. 1-18. Guinnane, Okun, en Trussell, “What Do We Know,” p. 17-18. 118 Guinnane, Okun, en Trussell, “What Do We Know,” p. 17-18. 119 Szreter, Fertility, class and gender in Britain, p. 367-439. 120 Knodel, John. “Starting, Stopping, and Spacing During the Early Stages of Fertility Transition: The Experience of German Village Populations in the 18th and 19th Centuries.” Demography 24, no. 2: 143-162 (1987), p. 146. 117

40

substantially from population to population as a result of several nonvolitional factors.”121 De gezinsreconstructie kan de vruchtbaarheidstransitie directer observeren dan geaggregeerde technieken omdat deze werkt met individuele data in een lokale context. De meeste historische demografen hebben Henry gevolgd en ook deze scriptie zal de klassieke methode van Henry volgen. Omdat Henry met gecontroleerde vruchtbaarheid stopping bedoeldt, zijn de door hem ontwikkelde parameters meestal bedoeld om stopping op te sporen. Toch moeten we er rekening mee houden dat zelfs de leeftijdsspecifieke vruchtbaarheidscijfers van Henry de aan– of afwezigheid van stopping niet kunnen bewijzen.122 Zo werd de verlaging van de leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling aanvankelijk geïnterpreteerd als een vorm van stopping. Demografen zoals John Knodel, Peter McDonald en Barbara Okun zijn het er echter over eens geraakt dat zo’n eenduidige interpretatie niet mogelijk is omdat ook spacing tot een daling leidt van de gemiddelde leeftijd bij de laatste bevalling. Waar de discussie nu om draait is hoe groot het effect van spacing is.123 In deze scriptie zullen we echter niet nagaan of spacing dan wel stopping de belangrijkste kracht was achter de vruchtbaarheidstransitie. Wel zullen we bij de interpretatie van de parameters er rekening mee houden dat zowel stopping als spacing aan het werk zouden kunnen zijn geweest. In veel studies die de methode van de gezinsreconstructie volgen, wordt de methode van Dupâquier en Lachiver gebruikt als aanvulling op de klassieke methode van Louis Henry om spacing op te sporen.124 Bij de techniek van Dupâquier en Lachiver worden de gezinnen geklasseerd volgens de lengte van de geboorte-intervallen. Volgens de techniek DupâquierLachiver doen gezinnen aan spacing wanneer ze de intervallen tussen geboorten verlengen. De meest anticonceptieve en steriele gezinnen worden dus gekenmerkt door de langste geboorte-intervallen. Hoe groter het aantal van dergelijke anticonceptieve en steriele gezinnen, hoe groter de diffusie van spacing. John Knodel heeft echter ondervonden dat deze methode geen rekening houdt met het aantal kinderen die al geboren zijn. Voor een aantal Duitse dorpen heeft hij aangetoond dat gezinnen hun geboorten beperken in functie van het aantal kinderen die al geboren zijn. Het verlengen van de duur tussen geboorten speelde geen 121

Knodel, “Starting, Stopping, and Spacing During the Early Stages of Fertility Transition,” p. 146-147. Guinnane, Okun, en Trussell. “What Do We Know,” p. 4. 123 Van Bavel, Van Natuurlijke naar Gecontroleerde Vruchtbaarheid, p. 42-44. 124 Een paar voorbeelden zijn: De Coninck, Kanegem (1647-1797) ; Vandenbroeke, “Karakteristieken,” p. 130131. 122

41

enkele rol. Ook Louis Henry heeft enkele problemen die de methode van Dupâquier en Lachiver met zich meebrengt, aangekaart.125 Louis Henry stelde voor om de geboorte-intervallen te analyseren naar finale pariteit. Een aanzet daartoe heeft hij al gegeven in zijn Manuel.126 Deze methode is sindsdien niet veel toegepast,127 maar omwille van de hierboven vermelde reden door John Knodel zal ze hier gebruikt worden. Een bijkomende belangrijke reden is dat deze methode een aanzet is om spacing op te sporen, hoewel ze niet noodzakelijk een indicatie is van spacing.128

3.1.5 Sociale differentiatie in een stedelijke context De tweede reden die Guinnane, Okun en Trussell hadden opgegeven voor meer microstudies die werken met nominale data is dat op die manier het vruchtbaarheidsgedrag van bepaalde groepen in dezelfde geografische context rechtstreeks kan worden opgespoord:129 “The adaptation view implies the testable hypothesis that couples of different social and economic circumstances who live in the same geographic area and share the same values may initiate control at different times.”130 Wanneer we naar enkele projecten van het EFP kijken, dan zien we dat het met geaggregeerde technieken inderdaad onmogelijk is om het gedrag van bepaalde sociale groepen op te sporen. Allan Sharlin is er zich van bewust dat “only with detailed local studies which reconstruct the social environment it is possible to work out the particular mechanisms affecting fertility.”131 De resultaten van zijn geaggregeerd onderzoek vertellen dat overal in Europa de vruchtbaarheidstransitie eerst in de stad begon, dat in de pretransitionele periode de vruchtbaarheid in de stad lager was dan op het platteland en dat de stedelijk-rurale verschillen tijdens de transitie nog vergrootten.132 De resultaten van Ron Lesthaeghe voor België passen

125

Knodel, John. “Espacement des naissances et planification familial: Une critique de la methode DupâquierLachiver.” Annales Economies Sociétés Civilisations 36, no. 3: 473-488, 493-494 (1981), p. 474, 485-486, 493494. 126 Henry, Louis. Manuel de démographie historique (Genève: Droz, 1970), p. 102-104. 127 Enkele voorbeelden zijn: Knodel, “Starting, Stopping, and Spacing,” p. 148-153 ; Van Bavel, Van Natuurlijke naar Gecontroleerde Vruchtbaarheid, p. 138-146. 128 Knodel, “Starting, Stopping, and Spacing,” p. 148-149. 129 Guinnane, Okun, en Trussell, “What Do We Know,” p. 17. 130 Guinnane, Okun, en Trussell, “What Do We Know,” p. 17. 131 Sharlin, Allan. “Urban-Rural Differences in Fertility in Europe during the Demographic Transition.” In Coale, Ansley J., en Susan Cotts Watkins eds. The Decline of Fertility in Europe (Princeton: Princeton University Press, 1986, 234-260), p. 259. 132 Sharlin, “Urban-Rural Differences in Fertility in Europe during the Demographic Transition,” p. 234-260.

42

in dat kader. De vruchtbaarheidstransitie in België begon eerst in meest geürbaniseerde en geïndustrialiseerde regio’s. Luik en Henegouwen waren het eerst aan de beurt in 1856. In Wallonië startte de transitie dus vroeger en tegelijk ook sneller dan in Vlaanderen waar ze later en trager begon. Binnen Vlaanderen waren Gent en Antwerpen het eerst aan de beurt. Daar begon de vruchtbaarheid in 1866 te dalen. Op het Vlaamse platteland begon de vruchtbaarheid traag te dalen vanaf 1880 en pas vanaf 1900 in een versneld tempo. Lesthaeghe stelde vast dat de verschillen tussen stad en platteland in Vlaanderen veel groter waren dan in Wallonië. Binnen de Vlaamse steden onderling waren er ook grote verschillen in timing. Terwijl de vruchtbaarheidsdaling in Antwerpen en Gent gelijktijdig begon, volgden de kleinere provinciale steden op een zeer heterogene manier.133 Aldus werd er bij onderzoek naar de vruchtbaarheidstransitie in Gent totnogtoe alleen gebruik gemaakt van geaggregeerde technieken waardoor het gedrag van bepaalde sociale groepen niet kon worden opgespoord. Deze scriptie wil daar verandering in brengen door de methode van de gezinsreconstructie toe te passen in Gent op een specifieke bevolkingsgroep. De gezinsreconstructie werd nog maar weinig toegepast in een stedelijke context en deze scriptie poogt een aanzet te zijn om deze leemte op te vullen. In de paar steden waar de gezinsreconstructie werd toegepast, werd er vastgesteld dat er een specifiek stedelijk systeem van vruchtbaarheidsgedrag bestond. Jean-Pierre Bardet134 en Alfred Perrenoud135 kwamen voor respectievelijk Rouen en Genève tot dezelfde conclusie. De bourgeoisie in Genève begon haar vruchtbaarheid te controleren vanaf 1650 en bij het begin van de 18e eeuw was dit gedrag wijdverspreid bij de hele bevolking. Het betrof dus een innovatie/diffusie proces waarbij de huwelijksleeftijd en het niveau van vruchtbaarheid tijdens de eerste jaren van het huwelijk de vruchtbaarheid bepaalden. Er was geen sprake van een gedrag eigen aan een bepaalde sociale groep of een klassenmentaliteit.136 In deze scriptie mogen we de rest van de Gentse bevolking natuurlijk niet uit het oog verliezen. We moeten er wel bij vermelden dat Lesthaeghe alleen per arrondissement het Ig heeft berekend. Omdat de vruchtbaarheid in het arrondissement Gent werd onderzocht door middel van geaggregeerde technieken, kunnen deze resultaten niet vergeleken worden met de 133

Lesthaeghe, The Decline of Belgian Fertility, p. 101-119. Bardet, Jean-Pierre. Rouen aux XVIIe et XVIIIe siècles. Les mutations d’un espace social (Parijs: CDU & SEDES, 1983). 135 Perrenoud, Alfred. “Aspects of Fertility Decline in an Urban Setting: Rouen and Geneva.” In van der Woude, A.D., Akira Hayami, en Jan de Vries eds. Urbanization in History. A Process of Dynamic Interactions (Oxford: Clarendon Press, 1990, 243-263). 136 Perrenoud, “Aspects of Fertility Decline in an Urban Setting,” p. 262-263. 134

43

eigen gegevens. Wij hebben hier immers gebruik gemaakt van een andere methode, meer bepaald de gezinsreconstructie. Het is ook niet haalbaar om na te gaan of de vruchtbaarheidstransitie bij verschillende bevolkingsgroepen in Gent een proces is van innovatie/diffusie of aanpassing, al kan dit een piste zijn voor verder onderzoek. De Ig begon in het arrondissement Gent te dalen vanaf 1866. In 1880 bedraagt ze 0,845 en in 1910 al 0,466.137 We kunnen enkel nagaan wanneer de vruchtbaarheid bij de Gentse adel begon te dalen en of dit vroeger of later begon dan bij de rest van de bevolking in Gent. De bourgeoisie van Genève is slechts één stedelijke groep die een voortrekkersrol speelde in de vruchtbaarheidstransitie. Massimo Livi-Bacci kwam tot de conclusie dat de meeste aristocratische groepen die een voortrekkersrol speelden in de vruchtbaarheidstransitie in een stad woonden. Hij vergeleek daarvoor de resultaten van eerder demografisch onderzoek naar aristocratische groepen zoals de bourgeoisie van Genève, de aristocratische groepen van Firenze, Milaan en Genua, de Vlaamse adel, de Gentse burgerij, de Britse peerage, de Franse ducs et pairs en de ruling nobility van Centraal-Europa. De Franse ducs et pairs, de bourgeoisie van Genève en de aristocratische groepen van Milaan en Genua waren de eersten die hun vruchtbaarheid begonnen te controleren vanaf het einde van de 17e eeuw. De andere groepen volgden vanaf het begin van de 18e eeuw.138 Livi-Bacci had de data voor de Vlaamse adel gehaald van het onderzoek van Chris Vandenbroeke. Door het berekenen van de vruchtbaarheidscoëfficiënten concludeerde Vandenbroeke dat niet alleen de Vlaamse adel maar ook Gentse burgerlijke industriële families vanaf het begin van de 18e eeuw al aan geboortebeperking deden en dat dit vrij universeel verspreid is op het einde van de 18e en begin van de 19e eeuw.139 Zelf wouden we met ons eigen onderzoek in tegenstelling tot Vandenbroeke geografische representativiteit bekomen door te kiezen voor de Gentse adel. Hierdoor konden we beter achterhalen met wat voor adelsgroep we te maken hebben. (cfr. Hoofdstuk 2: Gentse adel) Een belangrijkere reden waarom we kiezen voor een stedelijke adelsgroep is omdat we willen nagaan of de these van Livi-Bacci wel klopt wanneer hij beweert dat aristocratische groepen die in een stad woonden vroeger hun vruchtbaarheid begonnen te controleren dan aristocraten die op het platteland woonden. Daarom zullen we onze eigen gegevens vergelijken met die van de Vlaamse adel, maar ook met buitenlandse vooraanstaande groepen

137

Lesthaeghe, The Decline of Belgian Fertility, p. 106, 115-116. Livi-Bacci, “Social-Group Forerunners,” p. 183, 184,199. 139 Vandenbroeke, “Karakteristieken,” p. 109, 110, 128, 133. 138

44

zoals de Britse peerage, de bourgeoisie van Genève, de Franse ducs et pairs, de aristocratie van Firenze en de Friese adel. Er wordt dus zowel met groepen vergeleken die in een stad woonden als met groepen die op het platteland woonden Na de situering van de vraagstelling van dit hoofdstuk in de historiografische context, volgen nu de eigenlijke onderzoeksvragen. De vragen die in dit hoofdstuk zullen behandeld worden, luiden: Wanneer begint de vruchtbaarheid te dalen bij de Gentse adel? Zijn er daarbij sociale verschillen op te merken met de Gentse bevolking? Hoe situeert het vruchtbaarheidsgedrag van de Gentse adel zich ten opzichte van de andere hogere sociale groepen in Europa? Bij deze laatste vraag wordt er gekeken of er al dan niet verschillen waren met hogere sociale groepen in de stad en op het platteland.

3.2 Verloop 3.2.1 Vruchtbaarheidscoëfficiënten Voor de studie van de huwelijksvruchtbaarheid wordt de methode van Louis Henry gevolgd. Omdat de huwelijksvruchtbaarheid alleen rekening houdt met wettelijke geboorten zijn de leeftijd van de vrouw en de duur van het huwelijk factoren van invloed op de vruchtbaarheid. De huwelijksleeftijd wordt dus gecombineerd met de leeftijd van de vrouw en met de duur van het huwelijk. Concreet werken we met klassen van vijf jaar. De vruchtbaarheidscoëfficiënt wordt bekomen door het aantal geboorten per leeftijd of per huwelijksduur van een bepaalde klasse te delen door het totaal aantal jaren doorgebracht in deze leeftijdsgroep of gedurende een bepaalde huwelijksduur. De vruchtbaarheidscoëfficiënten liggen altijd tussen 0 en 1. Een vruchtbaarheidscoëfficiënt van 0,125 betekent bijvoorbeeld dat er 125 kinderen per jaar geboren worden op 1000 gehuwde vrouwen. Voor deze berekeningen zijn de leeftijd van de vrouw, de geboortedata en de einddatum van het huwelijk nodig.140

3.2.1.1 Vruchtbaarheidscoëfficiënt per leeftijdsklasse van de vrouw De leeftijd van de vrouw is van belang omdat vruchtbaarheid normaal gezien sterk varieert naargelang de leeftijd. Daarom wordt de vruchtbaarheid leeftijdsspecifiek benaderd. Hier bepalen we de verhouding van het aantal wettige geboorten tot het aantal gehuwde 140

Henry, Manuel de démographie historique, p. 79-90.

45

vrouwen van vruchtbare leeftijd. Onder vruchtbare vrouwen valt de leeftijdsklasse van 15 tot 49 jaar. Per klasse van vijf jaar wordt er nagegaan hoe lang de vrouw gehuwd was en hoeveel kinderen ze in iedere leeftijdsklasse kreeg. Louis Henry noemt deze vrouwen femmes-années. De vruchtbaarheidscoëfficiënt wordt bekomen door per klasse het aantal geboorten te delen door het aantal femmes-années. Louis Henry waarschuwt ervoor dat hoe kleiner de bevolkingsgroep is, hoe groter het risico bestaat op toevallige fluctuaties waardoor men onregelmatige patronen bekomt.141 Voor de Gentse adel wordt dus verwacht dat de vruchtbaarheidscoëfficiënten heel wat onregelmatige afwijkingen zullen vertonen. Wat verwacht werd, werd bevestigd in tabel 1 (cfr. p. 47) en in figuur 1 (cfr. p. 48) waar de vruchtbaarheidscoëfficiënten van de Gentse adel worden weergegeven. De cohorten werden eerder ongelijk verdeeld zodat elke cohorte een min of meer zelfde aantal gezinnen beslaat. We zien dat de vruchtbaarheidscoëfficiënten heel wat afwijkingen vertonen doordat we met weinig gegevens werken. Zo ligt de vruchtbaarheid voor de leeftijdsklasse 25-29 jaar in de periode 1780-1829 hoger dan in de periode 1700-1779. We weten niet of dit een toevallige fluctuatie is of niet. Toch kunnen we aan de hand van de totaalcijfers zien dat de vruchtbaarheid continu gedaald is. Gedurende de hele periode is geen enkele vrouw gehuwd onder de vijftien jaar. Vanaf de leeftijd van 40 jaar neemt de vruchtbaarheid sterk af. We zien wel dat de vruchtbaarheid voor deze oudste leeftijdsklassen in de 18e eeuw hoger ligt dan in latere perioden. Ook de leeftijdsklasse 15-19 jaar heeft een lage vruchtbaarheid in de 18e eeuw. Chris Vandenbroeke stelt dat de vruchtbaarheid van deze leeftijdsklasse van een speciale orde is. Tot en met het einde van het Ancien Régime ligt de vruchtbaarheid van deze leeftijdsklasse altijd lager dan het niveau van de 20 tot 24-jarigen. Hij verklaart dit door de lagere vruchtbaarheid van adolescenten als gevolg van de adolescentiesteriliteit. Vanaf het begin van de 19e eeuw doet er zich een omgekeerde situatie voor. De 15 tot 19-jarigen zullen zich voortaan kenmerken door de hoogste vruchtbaarheid.142 Deze verklaring komt toevallig of niet overeen met de eigen gegevens. In de perioden 1700-1779 en 1780-1829 ligt de vruchtbaarheid van de leeftijdsklasse 15-19 inderdaad lager dan die van de leeftijdsklasse 2024, terwijl in de periode 1830-1879 juist het omgekeerde het geval is. Vanaf de leeftijd van 25 jaar tot 39 jaar neemt de vruchtbaarheid geleidelijk af. Globaal gezien, m.a.w. wanneer we de afwijkingen buiten beschouwing laten, neemt gedurende de hele periode de vruchtbaarheid van de groep van 25 tot 39 jaar geleidelijk af. 141

Devos, en Vandenbroeke, “Historische demografie van de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijden,” p. 216 ; Henry, Manuel, p. 82-87. 142 Vandenbroeke, “Karakteristieken,” p. 121-122.

46

Tabel 1: Vruchtbaarheidscoëfficiënt per leeftijdsklasse van de vrouw 1700-1779 (23 Leeftijdsklassen gezinnen) 24

Aantal geboortes 5 16 15 9 31 16

% 5,43 17,40 16,30 9,78 33,70 17,39

Cumul % 5,43 22,83 39,13 48,91 82,61 100

Tabel 21: Interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte 1880-2008 Interval in maanden 9 10 11 12 13-24 >24

Aantal geboortes 15 24 13 9 47 32

% 10,71 17,14 9,29 6,43 33,57 22,86

Cumul % 10,71 27,85 37,14 43,57 77,14 100

3.2.5.2 Interval tussen opeenvolgende geboorten In deze paragraaf worden alleen de intervallen tussen de overige geboorten bestudeerd en wordt het interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte achterwege gelaten.

3.2.5.2.1 Geboorte-interval naar pariteit In de analyse van geboorte-interval naar pariteit wordt er gekeken naar de lengte van de gemiddelde geboorte-intervallen bij gezinnen die uiteindelijk eenzelfde aantal kinderen krijgen, d.i. voor elke finale pariteit. Enkel de volledige gezinnen komen hiervoor in aanmerking. John Knodel heeft een specifiek patroon onderkend waarin de mogelijkheid bestaat dat spacing er een rol in speelde, maar dat dit niet noodzakelijk als een indicatie mag gezien worden van spacing. Ten eerste hangt de lengte van de geboorte-intervallen negatief samen met de finale pariteit. Dit wil zeggen dat als de geboorte-intervallen lang zijn er uiteindelijk minder kinderen geboren worden. Ten tweede geldt dat binnen elke groep gezinnen van gelijke finale pariteit de geboorte-intervallen langer worden bij stijgende 66

pariteit. Tussen de tweede en derde geboorte zit er dus minder tijd dan tussen de derde en vierde geboorte, … enz. Het derde punt is dat de stijging tussen het voorlaatste en laatste interval veel groter is dan de stijging tussen intervallen op lagere niveaus. Dit laatste punt gaat niet op voor gezinnen met finale pariteiten twee en drie. Knodel verklaart dit laatste punt door de daling van de vruchtbaarheid vlak voordat de steriliteit optreedt en door de dalende coïtale frequentie.182 Figuren 5 en 6 (cfr. p. 69-70) geven het gemiddelde geboorte-interval naar finale pariteit weer bij de Gentse adel. Er werd met de cohorten 1700-1879 en 1880-2008 gewerkt omdat ze beiden over eenzelfde aantal gezinnen gaan183 en omwille van de weinige gegevens zodat het risico op afwijkingen verkleind wordt. Op elke figuur herkennen we de kenmerken die ook Knodel onderscheiden heeft bij zijn model. Het eerste kenmerk is duidelijk aanwezig in beide cohorten, maar het tweede kenmerk is alleen zichtbaar bij pariteit drie en vier voor de cohorte 1700-1879. Het derde kenmerk is zichtbaar voor de cohorte 1700-1879, uitgezonderd voor pariteiten twee en drie. Voor de cohorte 1900-2008 is ze alleen aanwezig bij pariteit vijf. Knodel spoort stopping en spacing op door middel van de volgende methode. Stopping duwt de globale gemiddelde lengte van de geboorte-intervallen naar beneden. De reden is dat van zodra gecontroleerde vruchtbaarheid verspreiding vindt, de bevolking opgedeeld wordt in twee groepen. Onder natuurlijke vruchtbaarheid krijgt een eerste groep tien kinderen en een tweede groep zes kinderen. De geboorte-intervallen van de eerste groep zijn dan korter dan die van de tweede groep. Wanneer de eerste groep ervoor kiest om na zes kinderen te stoppen, verandert het van finale pariteitsgroep en voegt het zijn korte intervallen bij de langere intervallen van de tweede groep. Spacing beïnvloedt de lengte van de geboorteintervallen niet. Wat er wel zou veranderen is de verdeling van de bevolking in termen van finale pariteit. Meer koppels zullen een lagere pariteit hebben en minder koppels zullen een hogere pariteit hebben. Knodel bestudeert dus de intervallen van alle pariteiten tezamen, behalve het laatste interval.184 We kunnen uit onze gegevens niet opmaken of de globale gemiddelde intervallengte al dan niet gedaald is. Of dit al dan niet te wijten is aan de weinige gegevens kunnen we niet zeggen, maar die mogelijkheid bestaat. Wat we wel kunnen vaststellen is dat er in de periode 1880-2008 meer koppels een lagere pariteit hebben dan in de periode 1700-1879. Tenminste, 182

Knodel, “Starting, Stopping, and Spacing,” p. 148-149. In de cohorte 1700-1879 gaat het om 63 gezinnen, terwijl het in de cohorte 1880-2008 om 64 gezinnen gaat. 184 Knodel, “Starting, Stopping, and Spacing,” p. 150-151. 183

67

dit is het geval als we kijken hoeveel koppels pariteit twee en drie hebben en hoeveel koppels vier kinderen en meer krijgen. Het aantal koppels met pariteit twee en drie is dus gestegen wat erop wijst dat spacing een rol heeft gespeeld in de vruchtbaarheidstransitie. We kunnen dit vaststellen omdat het totaal aantal gezinnen in beide cohorten even groot is. Wanneer we in navolging van Jan Van Bavel de evolutie van elke pariteit apart bekijken, dan valt er ook iets op te merken. Door pariteiten drie, vier en vijf uit de cohorte 1700-1879 te vergelijken met dezelfde pariteiten in 1880-2008, zien we dat het interval tussen de eerste en tweede geboorte gedaald is, terwijl het interval tussen de tweede en derde geboorte gestegen is.185 Van Bavel heeft dezelfde evolutie vastgesteld voor de pariteiten drie en vier bij de Leuvense bevolking. Volgens hem wijst dit erop dat er meer aan spacing gedaan werd na de tweede geboorte.186 Voor de huwelijken met zes en meer kinderen kunnen we niet zo’n evolutie vaststellen, al kan dit te wijten zijn aan de weinige gegevens. Door het bestuderen van de evolutie van de pariteiten vier en vijf hebben we dus opgemerkt dat het interval tussen de eerste en tweede geboorte gedaald is, terwijl het interval tussen de tweede en derde geboorte gestegen is. Hieruit zouden we kunnen stellen dat spacing een rol speelde vanaf de tweede geboorte. Daarnaast hebben we ook gezien dat de meeste koppels naar een lagere pariteit zijn verhuisd wat ook wijst op spacing. Hoe groot de rol is van spacing kunnen we uit de analyse van geboorte-intervallen naar pariteit niet vaststellen. Zoals hierboven al aangehaald, heeft Knodel erop gewezen dat deze analyse niet mag geïnterpreteerd worden als een noodzakelijke indicatie van spacing. Wel moeten we er rekening mee houden dat er onderliggende factoren zijn die de geboorte-intervallen direct determineren. Deze factoren zijn de fecondabiliteit en de postpartum amenorroe.187 We hebben al aangehaald dat de fecondabiliteit omgekeerd evenredig is met de wachttijd tot conceptie. Hoe hoger de fecondabiliteit, hoe korter het geboorte-interval en omgekeerd. Wat postpartum amenorroe is en hoe die een rol speelt op de lengte van de geboorte-intervallen komt komt zo dadelijk aan bod (cfr. 3.2.5.2.2 Normaal geboorte-interval en geboorte-interval na overlijden).

185

Voor het interval tussen de tweede en derde geboorte moeten we wel de huwelijken met drie kinderen buiten beschouwing laten omdat dit hun laatste interval is. 186 Van Bavel, Van Natuurlijke naar Gecontroleerde Vruchtbaarheid, p. 143. 187 Van Bavel, Van Natuurlijke naar Gecontroleerde Vruchtbaarheid, p. 146.

68

Figuur 5: Gemiddelde lengte van de geboorte-intervallen naar pariteit 1700-1879 70

60

Duur in maanden

50

40

2 (6 gezinnen) 3 (7 gezinnen) 4 (13 gezinnen)

30

5 (10 gezinnen) 6 (11 gezinnen) 20 7 (8 gezinnen) 8+ (8 gezinnen)

10

0

Geboorte-interval

69

Figuur 6: Gemiddelde lengte van de geboorte-intervallen naar pariteit 1880-2008 70

60

Duur in maanden

50

40 2 (12 gezinnen) 3 (17 gezinnen) 4 (6 gezinnen)

30

5 (16 gezinnen) 6+ (13 gezinnen)

20

10

0 1-2

2-3

3-4

4-5

5-6

6-7

7-8

8-9

9-10 10-11 11-12

Geboorte-interval

3.2.5.2.2 Normaal geboorte-interval en geboorte-interval na overlijden Het geven van borstvoeding kan een grote rol spelen in de duur van het geboorteinterval. Om deze invloed na te gaan wordt er een onderscheid gemaakt tussen een normaal 70

geboorte-interval en een geboorte-interval na overlijden. Bij een normaal geboorte-interval is het vorige kind minstens nog in leven wanneer het volgende kind geboren wordt en bij een geboorte-interval na overlijden stierf het vorige kind binnen het eerste levensjaar voordat er een volgend kind geboren werd. We volgen Louis Henry wanneer hij stelt dat alleen gezinnen in aanmerking komen waarin beide intervallen zich hebben voorgedaan.188 De reden waarom borstvoeding zo’n grote rol speelt in de duur van het geboorteinterval is dat borstvoeding erkend wordt als de belangrijkste determinant van de postpartum amenorroe, d.i. het tijdelijk uitblijven van de ovulatie na de bevalling. In bevolkingsgroepen waarin borstvoeding gegeven wordt, is het geboorte-interval gemiddeld langer wanneer een kind overleeft. Wanneer een kind sterft, dan stopt de lactatieperiode waardoor het geboorteinterval verkort. De tijdelijke onvruchtbaarheid verdwijnt immers bij de moeder die snel weer een ovulatie zal krijgen. Een bijkomende factor op het verkorten van het geboorte-interval wanneer een kind sterft, is het hernemen van geslachtsgemeenschap. Het hebben van geslachtsgemeenschap tijdens de lactatieperiode was taboe omdat werd aangenomen dat sperma slecht zou zijn voor de moedermelk.189 Wanneer er dus borstvoeding gegeven wordt, is het geboorte-interval na overlijden korter dan het normale geboorte-interval. Tabel 22 (cfr. p. 72) toont de resultaten voor de Gentse adel. Er werd geen onderverdeling gemaakt naar cohorten omdat dit te weinig gegevens zou opgeleverd hebben. We zien dat het interval na overlijden telkens korter is dan het normale geboorte-interval wat erop wijst dat Gentse adellijke vrouwen borstvoeding gaven. Er is geen constant verschil tussen beide intervallen op te merken. Dit kan te wijten zijn aan de weinige gegevens. Wanneer we echter naar de totaalcijfers kijken, dan zien we dat het verschil ongeveer acht maanden bedroeg. Als het eerste kind dus bleef leven en borstvoeding kreeg van de moeder, duurde het dus ongeveer acht maanden langer vooraleer er een volgend kind geboren werd dan wanneer het eerste kind gestorven is en de borstvoeding gestopt is. Daarnaast zien we ook geen toename in de duur van beide intervallen. Deze statistische fout is ook te wijten aan de weinige gegevens. Normaal zouden de intervallen in duur toenemen naarmate er meer kinderen geboren werden. De postpartum amenorroe blijft immers langer duren naarmate men ouder wordt. Daarnaast moet er ook rekening gehouden worden met de dalende coïtale frequentie naarmate men ouder wordt en naarmate het huwelijk langer duurt. De dalende coïtale frequentie maakt dat de fecondabiliteit immers afneemt. Zoals eerder aangegeven was 188 189

Henry, Manuel de démographie historique, p. 104-105. Bongaarts, en Potter, Fertility, Biology, and Behavior, p. 23-25.

71

naast postpartum amenorroe de fecondabiliteit een directe determinant op de duur van het geboorte-interval (cfr. p. 68). In deze methode kan de fecondabiliteit echter het interval in onvoorspelbare mate vertekenen.190 Desalniettemin kunnen we stellen dat borstvoeding een rol speelde in de duur van de geboorte-intervallen, alleen weten we niet hoe groot die rol is omdat de rol van de fecondabiliteit in de vertekening van de geboorte-intervallen van een grote onvoorspelbare aard is. Tabel 22: Gemiddeld interval tussen opeenvolgende geboorten in maanden volgens het lot van het kind geboren aan het begin van het interval 1700-2008 Geboorteinterval

1-2 2-3 3-4 4-5 5-6 6-7 7-8 8-9 9-10 10-11 11-12 12-13 13-14 Totaal

Normaal geboorte-interval Aantal geboortes Gemiddelde 27 19,07 27 24,19 26 27,65 18 24,50 17 41,59 10 32,60 7 22,17 6 33,00 4 24,75 4 27,75 1 31,00 1 24,00 0 148 27,69

Geboorte-interval na overlijden vorige baby Aantal geboortes Gemiddelde 5 11,60 5 18,60 4 12,50 8 24,38 4 21,75 4 28,75 2 21,00 1 9,00 1 14,00 0 1 9,00 0 1 37,00 36 18,87

Verschil

7,47 5,59 15,15 0,12 19,84 3,85 1,17 24,00 10,75 22,00

8,82

We weten nu dat Gentse adellijke dames hoogstwaarschijnlijk borstvoeding gaven aan hun baby’s. We kunnen dit echter alleen stellen voor de hele periode van 1700 tot 2008; er is heel wat minder zekerheid voor bijvoorbeeld de 18e eeuw. Omdat echter alleen gezinnen in de analyse werden opgenomen die de twee soorten geboorte-intervallen gekend hebben, lijkt het aannemelijk dat borstvoeding ook in de 18e eeuw werd toegepast. De gezinnen die de twee soorten geboorte-intervallen hebben gekend, waren veelal gezinnen uit de 18e eeuw. Als deze stelling zou kloppen, dan zouden de Gentse adellijke vrouwen een buitenbeentje zijn in vergelijking met de rest van Europa. Vooral in Frankrijk en delen van Centraal-Europa deden hogere sociale bevolkingsgroepen beroep op een wet nurse die de taak 190

Van Bavel, Van Natuurlijke naar Gecontroleerde Vruchtbaarheid, p. 146, 185.

72

van borstvoeding op zich nam. Dit gold trouwens ook voor lagere bevolkingsgroepen.191 Zo heeft Louis Henry vastgesteld dat de periode van tijdelijke onvruchtbaarheid bij vrouwen van de bourgeoisie van Genève afnam in de tweede helft van de 17e eeuw. De oorzaak daarvan ligt bij de vermindering in de frequentie en de duur van borstvoeding terwijl er steeds meer kinderen borstvoeding kregen van een wet nurse.192 Dit was ook het geval bij de Britse aristocratie. Tot het einde van de 18e eeuw was het in dienst nemen van wet nurses een sociale norm bij Britse hogere klassen. Het is pas vanaf het einde van de 18e eeuw dat de belangstelling voor en de verzorging van het kind toenam bij de hogere klassen in Frankrijk en Groot-Brittannië. Het geven van borstvoeding door de moeder zelf vond vanaf die periode meer ingang. Het contraceptieve effect van borstvoeding was zeker gekend bij de hogere klassen en heeft een rol gespeeld in het gebruik van wet nurses om een talrijke offspring te krijgen. Opgeleide mannen waren goed op de hoogte van dit effect terwijl vrouwen er waarschijnlijk van gehoord zouden hebben.193 Een diepgaande analyse van dit fenomeen zou moeten aantonen of dit contraceptieve effect al dan niet gekend was bij de Gentse adel.

3.3 Mogelijke oorzaken Hierboven hebben we gezien dat de Gentse adel zijn vruchtbaarheid begon te beperken vanaf de 18e eeuw, terwijl de Ig bij de Gentse bevolking begint te dalen vanaf 1866.194 In de demografische literatuur is er totnogtoe geen verklaring gegeven waarom hogere sociale groepen eerder hun vruchtbaarheid begonnen te controleren dan andere bevolkingslagen. In 1986 nog stelt Massimo Livi-Bacci de vraag: “… are these groups forerunners of fertility control because they live in the special cultural, social, and economic environment of the city, or is the city environment special because of the existence and role of the forerunners?”195 De afwezigheid van een afdoende verklaring ligt hoogstwaarschijnlijk aan de moeilijkheid om causale relaties te achterhalen en omdat er verschillende oorzaken aan het werk waren. Ook was de belangrijkste focus in het onderzoek naar de vruchtbaarheidstransitie

191

Fildes, Valerie A. Breasts, Bottles and Babies. A History of Infant Feeding (Edinburgh: Edinburgh University Press, 1986), p. 100, 152. 192 Henry, Anciennes familles Genevoises, p. 135-141, 175. 193 Fildes, Breasts, Bottles and Babies, p. 99, 100, 106, 109, 121. 194 Lesthaeghe, The Decline of Belgian Fertility, p. 115-116. 195 Livi-Bacci, “Social-Group Forerunners,” p.199-200.

73

de timing van het begin van de daling van de huwelijksvruchtbaarheid zoals ook in deze scriptie het geval is. We zouden wel een gedeeltelijk antwoord kunnen formuleren op de vraag van Livi-Bacci. Doordat de Gentse adel haar vruchtbaarheid vroeger begon te beperken dan de Gentse burgerij speelde niet alleen de stadsomgeving een rol en beide antwoorden van Livi-Bacci zouden dus van toepassing zijn. Waar er in de demografische literatuur overeenstemming over is, is dat de stad een specifiek systeem van vruchtbaarheidscontrole kende die vroeger was ingezet dan op het platteland.196 Volgens Ron Lesthaeghe waren zowel sociaaleconomische als culturele factoren aan het werk. Deze factoren overlapten elkaar gedeeltelijk en waren dus niet volledig van elkaar afhankelijk. Hij ondervond dat de vruchtbaarheidstransitie eerst aanving in geïndustrialiseerde en geürbaniseerde zones zoals Gent. Volgens hem is dit te wijten aan een gemoderniseerde beroepsstructuur en een meer gediversifieerd systeem van sociale stratificatie in steden. Deze zones werden ook gekenmerkt door een hogere graad van securalisering. Daarnaast waren er vooral in steden groepen te vinden die zich sociaal, economisch en cultureel distantieerden van de rest van de bevolking. Zulke groepen behoorden tot de opgeleide midden– en hogere klassen. Doordat deze groepen een andere taal spraken, betekende dit een obstakel in het proces van diffusie. Lesthaeghe kijkt hiervoor naar de verfranste Vlamingen in steden.197 Met betrekking tot zowel de stedelijke als de landelijke bourgeoisie en de aristocratie, poneert hij samen met Chris Wilson dat de sleutel tot familiale strategie kapitaal en bezit was. In deze families waren erfenisregelingen de meest voorkomende problemen. Kinderen hadden geen of weinig economisch nut tot aan een bepaalde leeftijd waardoor de investering van ouders naar kinderen ging en niet omgekeerd.198 Dit kan zowel gelden voor de Gentse adel als voor de Gentse industriële burgerij die Vandenbroeke onderzocht heeft waardoor we hier niet veel over kunnen zeggen. Bovendien verschilde hun timing in de start van de vruchtbaarheidstransitie waardoor er ook nog andere factoren aan het werk zouden zijn geweest.

196

Lesthaeghe, The Decline of Belgian Fertility, p. 101-119 ; Livi-Bacci, “Social-Group Forerunners,” p. 196198 ; Sharlin, “Urban-Rural Differences in Fertility in Europe,” p. 234-260. 197 Lesthaeghe, The Decline of Belgian Fertility, p. 224-228. 198 Lesthaeghe, Ron, en Chris Wilson. “Modes of Production, Securalization, and the Pace of Fertility Decline in Western Europe, 1870-1930.” In Coale, Ansley J., en Susan Cotts Watkins eds. The Decline of Fertility in Europe (Princeton: Princeton University Press, 1986, 261-292), p. 265-267.

74

3.4 Besluit In het onderzoek naar het vruchtbaarheidsgedrag van de Gentse adel voor, tijdens en na de eerste vruchtbaarheidstransitie wijzen alle parameters op een vruchtbaarheidsbeperkend gedrag vanaf de 18e eeuw. Vanaf die periode begon de vruchtbaarheid bij de Gentse adel nog meer te dalen. De vruchtbaarheidscoëfficiënt per leeftijdsklasse van de vrouw en op basis van de huwelijksduur tonen dat de Gentse adel zijn vruchtbaarheid begon te beperken vanaf de periode 1700-1779. In de 18e eeuw had leeftijdsgroep van 20 tot 24 de grootste vruchtbaarheid terwijl dit in de 19e eeuw de leeftijdsgroep 15 tot 19 jaar was. De meeste kinderen werden tijdens de eerste jaren van het huwelijk geboren waarna dit geleidelijk afnam totdat er na 25 jaar huwelijk geen kinderen meer werden geboren. Zowel stopping als spacing als een combinatie van de twee konden hier aan het werk geweest zijn. Het nakomelingenschap van 5,17 voor die periode wijst ook op geen natuurlijke vruchtbaarheid. In de 18e eeuw speelde de huwelijksleeftijd geen rol bij het kinderaantal van zowel volledige als voltooide gezinnen. Dit wijst erop dat de Gentse adel hun vruchtbaarheid niet beperkte door starting, maar wel door stopping en/of spacing of een combinatie van beide. De leeftijd van de vrouw lag in de 18e eeuw al ruim onder de 40 jaar wat zowel het gevolg was van spacing als stopping. In de 18e en 19e eeuw kwamen we geen enkele prenuptiaal tegen terwijl we er voor de 20e en 21e eeuw acht gevonden hebben. We hebben gezien dat ze de vruchtbaarheid bij het begin van het huwelijk de hoogte induwen, al ging het om een klein verschil. In de 18e eeuw bedroeg het interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte ongeveer 15 maanden. In de daaropvolgende eeuwen verlengde dit interval terwijl het om dezelfde huwelijksleeftijdsgroep ging. De huwelijksleeftijd speelde dus opnieuw geen rol bij de beperking van de vruchtbaarheid. In de periode 1880-2008 duurde het langer vooraleer koppels hun eerste kindje kregen dan in de periode 1700-1879. Bij de analyse van het geboorte-interval naar pariteit hebben we gezien dat er aanwijzingen zijn dat spacing aanwezig was als vorm van vruchtbaarheidsbeperking. Dit ondervonden we wanneer we de geboorte-intervallen tezamen bestudeerden als wanneer we ze apart onderzochten. Ook hebben we gezien dat Gentse adellijke vrouwen borstvoeding gaven aan hun baby’s en dat dit hoogstwaarschijnlijk ook al het geval moet geweest zijn in de 18e eeuw. De vruchtbaarheid van Gentse adellijke dames werd dus ook beperkt door borstvoeding. Wanneer we de geboorte-intervallen bestuderen, moeten we echter rekening houden met vertekeningen die het 75

gevolg kunnen zijn van de fecondabiliteit. Hierdoor weten we niet hoe groot de rol van borstvoeding en spacing was in de lengte van de geboorte-intervallen. Deze resultaten gelden slechts voor een kleine adelsgroep. Bovendien hebben we de periode vóór de 18e eeuw niet onderzocht waardoor we niet weten wat hun vruchtbaarheidsgedrag was in die periode. Verder onderzoek zou de stelling dat de Gentse adel zijn vruchtbaarheid begon te beperken vanaf de 18e eeuw kunnen bevestigen of ontkrachten. Wanneer we kijken naar de sociale verschillen dan poneren we dat de Gentse adel zijn vruchtbaarheid ruim anderhalve eeuw vroeger begon te beperken dan de Gentse bevolking waarvan de Ig begon te dalen in 1866. Wanneer we vergelijken met andere hogere sociale groepen dan zien we dat de stelling van Livi-Bacci ongeveer klopt wanneer hij beweert dat de meeste aristocratische voortrekkersgroepen in een stad woonden. De Gentse adel begon dan wel gelijktijdig haar vruchtbaarheid te beperken net als de aristocratie van Firenze, maar dat is een halve eeuw later dan de bourgeoisie van Genève. Bovendien begon de bourgeoisie van Genève haar vruchtbaarheid ongeveer gelijktijdig te beperken als de Franse ducs et pairs die nochtans bestond uit feodale landheren in dienst van de Franse kroon. De Britse peerage en de adel in Friesland hadden dan weer een hogere vruchtbaarheid dan de Gentse adel. De mogelijkheid bestaat dat de Gentse adel vroeger haar vruchtbaarheid begon te beperken dan de Vlaamse adel, maar dat kunnen we niet met zekerheid zeggen omdat beide cohorten gedeeltelijk overlappen. Het is wel opmerkelijk dat de vruchtbaarheidstransitie bij de Gentse adel vroeger begon dan bij de Gentse burgerij, want beiden waren vooraanstaande groepen die in dezelfde stad leefden. Niet alleen de stadsomgeving speelde dus een rol in de vroege vruchtbaarheidstransitie bij deze groepen. Beide mogelijkheden kunnen dus van toepassing zijn wanneer Livi-Bacci zich afvraagt of deze groepen voortrekkers waren door de stadsomgeving of dat de stadsomgeving speciaal was door de aanwezigheid van deze voortrekkersgroepen. Concluderend poneren we dat de Gentse adel ook één van de voortrekkersgroepen waren in de eerste vruchtbaarheidstransitie omdat de verschillen in timing minder groot zijn in vergelijking met de andere hogere sociale groepen dan met de Gentse bevolking. We weten niet welke oorzaken daar achter zaten, maar over de mechanismen kunnen we wel iets zeggen. Zowel stopping als spacing als een combinatie van de twee konden een rol gespeeld hebben in het vruchtbaarheidsgedrag bij de Gentse adel. Het feit dat stopping ook al voor de 76

eerste vruchtbaarheidstransitie aanwezig was, gaat in tegen de innovatiehypothese die stelt dat stopping nieuw gedrag was waardoor de vruchtbaarheidstransitie in gang werd gezet.

77

Hoofdstuk 4: Babyboom

4.1 Inleiding Dit hoofdstuk lijkt niet in overeenstemming te zijn met de rode draad in deze scriptie, nl. wanneer de vruchtbaarheids– en mortaliteitsdaling bij de Gentse adel ingezet zijn. De reden waarom de babyboom toch behandeld wordt in deze scriptie is eerder pragmatisch van aard. Onze databank telt immers voor de 20e en 21e eeuw de meeste gezinnen, hoewel het nog altijd over een kleine bevolkingsgroep gaat. In 1930 kan de eerste vruchtbaarheidstransitie als voltooid worden beschouwd omdat het vruchtbaarheidspeil al zodanig lage waarden had bereikt dat een verdere bevolkingsgroei niet meer werd verwacht. De term tweede vruchtbaarheidstransitie werd geïntroduceerd door Ron Lesthaeghe en Dirk Jan Van de Kaa om de verdere daling van de vruchtbaarheid vanaf de jaren 1960 te beschrijven.199 Vanaf 1965 daalde het bruto geboortecijfer in België verder tot onder het vervangingsniveau.200 Deze generatie wordt ook wel de baby-bust genoemd.201 Het huidige debat over de tweede vruchtbaarheidstransitie concentreert zich rond de vraag of de eerste en tweede vruchtbaarheidstransitie als twee aparte fasen moeten gezien worden dan wel of de tweede vruchtbaarheidstransitie een vervolg was van de eerste. Deze vraag wordt o.a. aan de orde gesteld door Ron Lesthaeghe en Drik Jan Van de Kaa. De eerste visie stelt dat de periode tussen 1930 en 1965 gekenmerkt werd door tijdelijke afwijkingen veroorzaakt door de wereldcrisis en de Tweede Wereldoorlog. Er was geen speciaal soort vruchtbaarheidsgedrag, maar een soort van interregnum tussen twee vruchtbaarheidstransities.202 Philippe Ariès behoort tot deze eerste visie en onderkent dat er in de jaren 1940 en 1950 een babyboom plaatsvond. Hij beweert dat de babyboom bij de ruling classes niet heeft plaatsgevonden en dat deze bevolkingsgroep in de plaats daarvan het model bleef volgen van de eerste vruchtbaarheidstransitie.203 De vraag waarmee dit hoofdstuk zich zal bezighouden is of er al dan niet een babyboom heeft plaatsgevonden bij de Gentse adel.

199

Lesthaeghe, en Van de Kaa, “Twee demografische transities,” p. 9-10. Het vervangingspeil is het aantal kinderen dat nodig is om de bevolking gelijk te houden. 201 Devos, Allemaal beestjes, p. 14. 202 Lesthaeghe, en Van de Kaa, “Twee demografische transities,” p. 9-24. 203 Ariès, “Two Successive Motivations,” p. 648, 649. 200

78

4.2 Gemiddeld kinderaantal Ariès duidt wel aan dat de babyboom geen terugkeer was naar het natuurlijke vruchtbaarheidsniveau van het Ancien Régime. Het algemene klimaat echter stond voor een promotie van the happy family. In plaats van één kind, waren er nu twee kinderen en in plaats van twee kinderen, waren er drie of vier kinderen.204 Figuur 7 (cfr. p. 79) toont het gemiddeld kinderaantal bij de Gentse adel. Om genoeg gegevens te hebben, werden alle gezinnen in de berekening opgenomen maar dan nog beschikken we over weinig gegevens. Tijdens de periode van de babyboom had de Gentse adel ongeveer twee kinderen, terwijl de bevolking er drie of vier had. Er is geen pauze op te merken in de daling van het kinderaantal, integendeel, de daling zet zich continu door. De babyboom heeft dus op het eerste zicht niet plaatsgevonden bij de Gentse adel, wat de these van Ariès bevestigt. Figuur 7: Gemiddeld aantal kinderen voor alle gezinnen 4

3,5

3,35

3 2,68 2,5

2

1,90

1,5

1

0,5

0 1880-1939 (85 gezinnen)

204

1940-1959 (38 gezinnen)

1960-2008 (58 gezinnen)

Ariès, “Two Successive Motivations,” p. 648.

79

4.3 Besluit Bij de studie van het gemiddelde kinderaantal bij de Gentse adel tijdens de periode 1940 en 1950 zien we op het eerste zicht dat de babyboom niet heeft plaatsgevonden en daarmee sluiten we ons aan bij Ariès. Deze stelling geldt slechts voor een kleine adelsgroep.

80

DEEL III: MORTALITEIT

81

In tegenstelling tot de studie van de vruchtbaarheid tijdens de demografische transitie, staat het onderzoek naar de mortaliteitstransitie nog in een beginfase. Roger Schofield en David Reher klaagden over deze situatie in hun “Introduction” van The Decline of Mortality in Europe: “It would only be a small exaggeration to say that our understanding of historical mortality patterns, and of their causes and implications, is still in its infancy. Despite its importance, we probably know less of mortality than of fertility; there has been a European Fertility Project, but nothing similar exists for mortality.”205 De afwezigheid van België in dit overzichtswerk over de Europese mortaliteitsdaling is bovendien veelbetekenend.206 Het is slechts enkele jaren geleden dat een overzichtswerk is gepubliceerd waarin voor het eerst de algemene evolutie van de levensverwachting en de doodsoorzaken in België werden opgetekend.207 Waar onderzoekers het over eens zijn, is dat de mortaliteitstransitie zich in Europa in drie fasen voltrok. De mortaliteitsdaling zette er zich in vanaf 1750. De pieken in het sterftepatroon teweeggebracht door grote epidemieën als de pest, pokken, tyfus en cholera verdwenen geleidelijk. Deze eerste fase duurde tot ongeveer 1825 toen de industriële revolutie voor een tijdelijke stop zorgde in de sterftedaling. De definitieve daling van de mortaliteit ving aan rond 1870 toen ook de infectieziekten onder controle raakten. Tijdens deze tweede fase deed er zich een sterke daling van de kindersterfte en later ook zuigelingensterfte voor, hoewel alle leeftijdscategorieën een stijging van de levensverwachting kenden. Vanaf het einde van de Tweede Wereldoorlog begon de derde fase van sterftedaling die zich kenmerkt door een sterke toename van de levensverwachting. In deze fase werden veel besmettelijke ziekten bestreden door de verspreiding van antibiotica en vaccinaties.208 Over de mortaliteitstransitie in steden is nog niet veel geweten. Onderzoek naar de mortaliteit in Gent heeft zich totnogtoe voornamelijk beziggehouden met de eerste en tweede fase van de mortaliteitsdaling. Na het onderzoek van Viviane Van Meenen209 in 1973 naar de sterfte op basis van de parochieregisters van de Sint-Jacobsparochie in de 17e en 18e eeuw, is 205

Schofield, Roger, en David Reher. “Introduction.” In Schofield, Roger, David Reher, en Alain Bideau. The Decline of mortality in Europe (Oxford: Oxford University Press, 1991, 1-17), p. 2. 206 Schofield, Roger, David Reher, en Alain Bideau. The Decline of mortality in Europe (Oxford: Oxford University Press, 1991). 207 Devos, Allemaal beestjes. 208 Schofield, en Reher, “Introduction,” p. 1 ; Matthijs, De Mateloze Negentiende Eeuw, p. 99, 100. ; Devos, Allemaal beestjes, p. 14. 209 Van Meenen, Viviane. Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in de Sint-Jacobsparochie te Gent in de 17e18e eeuw (Gent: Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 1973).

82

er sinds de laatste jaren heel wat vooruitgang geboekt in onderzoek naar de mortaliteit in Gent. Ilse Vermeulen heeft voor de Sint-Salvatorparochie vastgesteld dat de levensverwachting bij geboorte voor de Gentse bevolking daalde van 27,5 jaar in de eerste helft van de 18e eeuw naar 25,5 jaar in de tweede helft van de 18e eeuw. Daarnaast kende Gent in de 18e eeuw een heel hoge zuigelingen –en kindersterfte.210 De studie van Jeroen Backs toont aan dat er in de 19e eeuw geen verbetering optrad in de sterfte. Voor de 19e eeuw stelt Backs vast dat de levensverwachting bij de Gentse bevolking zoals bij de bevolking in Engelse industriesteden er eerst op achteruit ging waarna ze op korte tijd terug begon te stijgen. De levensverwachting bij de bevolking in Gent begon vanaf het derde kwart van de 19e eeuw te dalen, wat 20 jaar later is in vergelijking met de Britse steden. Het is pas vanaf 1900 dat de levensverwachting in Gent terug en definitief begon te stijgen. Backs schrijft de daling van de levensverwachting in het derde kwart van de 19e eeuw toe aan een stijging van de zuigelingen –en kindersterfte die in vergelijking met het nationale gemiddelde veel hoger lag. De daling van de zuigelingensterfte zette zich pas in vanaf het 1900 terwijl de kindersterfte zich al had ingezet vanaf het laatste kwart van de 19e eeuw.211 De studie van Jeroen Backs beperkt zich echter grofweg tot de periode 1830-1950 waardoor er een lacune is voor de mortaliteit in Gent tijdens de eerste helft van de 19e eeuw. Dit deel van de scriptie poogt na te gaan wanneer de mortaliteit bij de Gentse adel begint te dalen. Over de mortaliteit van hogere bevolkingsgroepen stelt Thomas McKeown dat deze een hogere levensverwachting hadden in vergelijking met de rest van de bevolking. Hij legt dit uit door hun hogere welvaart en daarmee gepaard gaande hun betere voeding. Massimo Livi-Bacci heeft aangetoond dat onderzoek ingaat tegen deze visie. Het onderzoek naar sociale verschillen in mortaliteitsdaling toont andere bevindingen dan onderzoek naar sociale differentiatie bij de vruchtbaarheidsdaling. In het Ancien Régime hadden hogere bevolkingsgroepen zoals de Britse peerage en de bourgeoisie van Genève geen lagere sterftekansen in vergelijking met andere lagen van de bevolking. Dit is opmerkelijk gezien deze hogere bevolkingsgroepen konden beschikken over betere voeding en een hogere levensstandaard. Pas vanaf het begin tot de tweede helft van de 18e eeuw begint de mortaliteit bij deze geprivilegieerde groepen te dalen en komen de eerste tekenen op van sociale verschillen ten opzichte van de rest van de bevolking.212 Hieruit vloeit de onderzoeksvraag voort waarmee dit hoofdstuk zich zal bezighouden. Wanneer begint de sterftedaling bij de 210

Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent tijdens de 18 de eeuw, p. 187, 188. Backs, Mortaliteit in Gent, p. 76-79. 212 Livi-Bacci, Population and Nutrition, p. 63-67. 211

83

Gentse adel, m.a.w. wanneer komen er sociale verschillen op in de sterftedaling ten opzichte van de bevolking van Gent? Hoe verhoudt de mortaliteit bij de Gentse adel zich ten opzichte van de adel in andere landen? Is er een gelijkaardig patroon te vinden? Dit derde deel van de scriptie zit als volgt in elkaar. In hoofdstuk vijf wordt de mortaliteit van alle leeftijdsklassen behandeld. Daarvoor wordt er een verkorte sterftetafel opgemaakt waarbij de sterfterisico’s en de levensverwachting worden berekend. Vervolgens wordt er in de hoofdstukken zes en zeven dieper ingegaan op de zuigelingen –en kindersterfte. Daarna komt de volwassenensterfte aan bod in hoofdstuk acht en ten slotte wordt de kraambedsterfte behandeld in hoofdstuk negen. De hoofdstukken zes tot en met negen zijn als volgt opgebouwd. Eerst wordt het verloop van de sterfte bij de Gentse adel besproken waarna dit sterftepatroon vergeleken wordt met de Gentse bevolking en vervolgens met andere vooraanstaande bevolkingsgroepen. Daarna volgt een discussie van de mogelijke oorzaken. Voor de studie van de sterfte bij de Gentse adel werden alleen de gegevens van de kinderen gebruikt omdat zij binnen de cohorte 1700-2008 vallen.

84

Hoofdstuk 5: Sterftetafel

5.1 Inleiding Voor dit onderzoek werd er een sterftetafel opgesteld omdat dit toelaat een diepgaande analyse te maken van de mortaliteit. Zo zijn er mogelijkheden om tot een differentiatie te komen op leeftijd, geslacht, burgerlijke staat en sociale status. In dit onderzoek worden alleen verschillen naar leeftijd onderzocht. Een bijkomende differentiatie naar geslacht werd niet nagegaan omdat dit te weinig gegevens zou opgeleverd hebben. Er wordt een verkorte sterftetafel opgemaakt waarbij er gewerkt wordt met leeftijdsklassen van vijf jaar, behalve voor de klassen 0-1 jaar, 1-4 jaar en 90-100 jaar. De functies van de verkorte sterftetafel zijn zeer gelijkaardig aan die van een volledige sterftetafel. Het enige verschil zijn de leeftijdsintervallen. Omdat van alle personen de exacte geboorte –en overlijdensdatum gekend is, kon alles zelf berekend worden en was het dus niet nodig om een benaderend theoretisch model op te stellen zoals de type-tafels van Sully Ledermann.213 De sterfte kan zowel via een transversale analyse als via een cohortanalyse onderzocht worden. Bij de transversale analyse gaat men de sterfte op één vast tijdstip onderzoeken en gaat men de sterfte-intensiteit voor alle leeftijden na. Jeroen Backs heeft deze analyse toegepast op het 19e eeuwse Gent. De cohortanalyse volgt een groep mensen uit een bepaalde periode. Voor dit onderzoek was het aangewezen om de cohortanalyse te nemen omdat de geboorte –en overlijdensdata verzameld werden volgens de methode van de gezinsreconstructie die uitgaat van het principe van de huwelijkscohorte. Cohortanalyse heeft echter het grote nadeel dat er slechts eenmaal gegevens over de sterfte kunnen verkregen worden. Om de sterfte te onderzoeken over een langere termijn en de evolutie daarvan na te gaan is de cohortanalyse niet de beste methode. De transversale analyse leent zich daar veel beter voor.214 Niettemin wordt de onderzochte cohorte van 1700 tot 2008 opgesplitst in de periode 1700-1849 en 1850-2008 om toch een evolutie te kunnen vaststellen. Er wordt met zo’n grote tijdsblokken van anderhalve eeuw gewerkt omdat een opdeling in kleinere periodes te weinig gegevens opleverde. Het gevolg is dat het tijdstip waarop de mortaliteit bij de

213

Backs, Mortaliteit in Gent, p. 65, 69, 70 ; Wunsch, Guillaume J., en Marc G. Termote. Introduction to Demographic Analysis. Principles and Methods (New York: Plenum Press, 1978), p. 102. 214 Backs, Mortaliteit in Gent, p. 65, 66.

85

Gentse adel begint te dalen minder precies kan bepaald worden en dat vooral de tweede fase van de mortaliteitstransitie aan bod zal komen. De belangrijkste parameters van de sterftetafel zijn het sterfterisico (nqx) en de levensverwachting (ex) die hieronder uitvoerig aan bod zullen komen. Omdat de berekeningen van beide parameters aan elkaar gerelateerd zijn, kunnen we tot dezelfde conclusie komen wanneer we over een voldoende grote bevolkingsgroep beschikken.215 We verwachten echter dat de sterfterisico’s en de levensverwachting grote afwijkingen zullen vertonen als gevolg van de beperkte bevolkingsgroep.

5.2 Leeftijdsspecifieke sterfterisico’s (nqx) Bij het opmaken van een sterftetafel is de eerste stap de berekening van het sterfterisico.216 Tabel 23 (cfr. p. 87) en figuur 8 (cfr. p. 88) geven de leeftijdsspecifieke sterfterisico’s weer van de Gentse adel. Voor de periode 1700-1849 werd er vertrokken van 280 personen en voor de periode 1850-2008 werd er uitgegaan van 347 personen. De sterfterisico’s zijn in de periode 1850-2008 voor alle leeftijdsklassen gedaald ten opzichte van de periode 1700-1849, al verschilt deze daling naargelang de leeftijdsklasse. De klassen 5q10, 5q20, 5q30, 5q45 en 5q60 wijken echter af van de algemene trend. Bij deze leeftijdsklassen is er immers een stijging op te merken. Dit is echter te wijten aan een statistische fout omwille van de beperkte bevolkingsgroep. Het sterfterisico van zuigelingen en kinderen tot 10 jaar is aanzienlijk gedaald, maar het zijn vooral de oudere leeftijdsgroepen van 65 tot 90 jaar die de grootste daling hebben gekend. Voor beide periodes daalt het sterfterisico tot 10 à 15 jaar waarna het op onregelmatige wijze terug begint te stijgen. Het spreekt voor zich dat deze bevindingen slechts opgaan voor een kleine adelsgroep.

215

Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 117. Het leeftijdsspecifieke sterfterisico of sterftekans is de verhouding van het aantal sterfgevallen tot het totaal aantal personen in een bepaalde leeftijdsklasse uit een bepaalde periode uitgedrukt per duizend. 216

86

Tabel 23: Leeftijdsspecifieke sterfterisico’s in ‰

1 q0 4 q1 5 q5 5q10 5q15 5q20 5q25 5q30 5q35 5q40 5q45 5q50 5q55 5q60 5q65 5q70 5q75 5q80 5q85 5q90

1700-1849 96,43 59,29 33,61 21,74 35,56 18,43 56,34 24,88 61,22 32,60 61,80 71,86 96,77 121,43 260,16 296,70 437,50 694,44 818,18 1000

1850-2008 54,76 27,44 9,40 22,15 16,18 32,89 30,61 31,58 36,23 30,08 69,77 66,67 80,36 135,92 162,92 181,20 303,28 529,41 500 1000

87

Figuur 8: Leeftijdsspecifieke sterfterisico's 900

800

700

Sterfterisico ‰

600

500

400

1700-1849 1850-2008

300

200

100

5q85

5q80

5q75

5q70

5q65

5q60

5q55

5q50

5q45

5q40

5q35

5q30

5q25

5q20

5q15

5q10

5q5

4q1

1q0

0

Leeftijdsklassen

5.3 Leeftijdsspecifieke levensverwachting (ex) Eenmaal het sterfterisico berekend, kan er overgegaan worden op de berekening van de leeftijdsspecifieke levensverwachting.217 Hierbij werd de formule gevolgd die Louis Henry voorschreef bij het berekenen van de levensverwachting bij verkorte sterftetafels.218 Tabel 24 (cfr. p. 89) en figuur 9 (cfr. p. 90) geven het verloop van de levensverwachting bij de Gentse adel die in de periode 1850-2008 gestegen is in vergelijking met de periode 1700-1849. Alle 217

De leeftijdsspecifieke levensverwachting op een bepaalde leeftijd x is het gemiddeld aantal nog te verwachte levensjaren voor de overlevenden op leeftijd x. 218 Henry, Manuel, p. 132, 134.

88

leeftijdsklassen hebben een gestegen levensverwachting, maar de leeftijden van 0 tot 10 jaar hebben de grootste stijging meegemaakt. De studie van de levensverwachting laat dus toe tot heel andere conclusies te komen dan de studie van de sterfterisico’s, al zal dit te wijten zijn aan de beperkte bevolkingsgroep waardoor er heel wat afwijkingen opduiken. Eenmaal Gentse edellieden eerste levensjaar gepasseerd waren, stijgt de levensverwachting in de leeftijdsklasse 1-4 jaar waarna ze terug begint te dalen. De levensverwachting in de leeftijdsklasse 5-9 jaar ligt nog altijd hoger dan de levensverwachting bij geboorte, maar het is vanaf de leeftijdsklasse 10-14 jaar voor de periode 1700-1849 en de klasse 15-19 jaar voor de periode 1850-2008 dat de levensverwachting terug op hetzelfde niveau komt als de levensverwachting tijdens het eerste levensjaar. Vanaf die leeftijdsklassen begint de levensverwachting in beide perioden geleidelijk, continu en op regelmatige wijze te dalen. Ook hier vertellen de cijfers alleen het verhaal van een kleine adelsgroep. Tabel 24: Leeftijdsspecifieke levensverwachting in jaren

e0 e1 e5 e10 e15 e20 e25 e30 e35 e40 e45 e50 e55 e60 e65 e70 e75 e80 e85 e90

1700-1849 50,02 54,28 53,53 50,33 46,40 43,05 38,79 35,97 31,83 28,75 24,66 21,11 17,55 14,18 10,78 8,68 6,32 4,30 3,40 2,50

1850-2008 58,49 60,87 58,53 54,03 50,18 45,94 42,43 38,69 34,87 31,10 26,98 23,82 20,34 16,90 14,18 11,46 8,45 6,03 5,02 2,50

89

Figuur 9: Leeftijdsspecifieke levensverwachting 70

60

Levensverwachting in jaren

50

40

1700-1849 1850-2008

30

20

10

0 e0 e1 e5 e10 e15 e20 e25 e30 e35 e40 e45 e50 e55 e60 e65 e70 e75 e80 e85 e90 Leeftijdsklassen

We kunnen niet vaststellen wanneer de mortaliteit bij de Gentse adel begint te dalen ten opzichte van de rest van de bevolking in Gent omdat we met cohorten van anderhalve eeuw hebben gewerkt waardoor vergelijkingen met de bevolking van Gent moeilijk zijn. Jeroen Backs heeft vastgesteld dat de levensverwachting bij de Gentse bevolking zoals bij de bevolking in Engelse industriesteden er eerst op achteruit ging waarna ze op korte tijd terug begon te stijgen. De levensverwachting bij de bevolking in Gent begon pas vanaf het derde kwart van de 19e eeuw te dalen, wat 20 jaar later is in vergelijking met de Britse steden. In 90

1866 lag de levensverwachting er op een dieptepunt van 28,01 jaar. Dit was niet enkel te wijten aan de cholera-epidemie van 1866 want de levensverwachting in het jaar 1890 lag ook op een laag niveau van 35,84 jaar. Het is pas vanaf 1900 dat de levensverwachting in Gent terug en definitief begon te stijgen.219 Backs schrijft deze toename van de levensverwachting hoofdzakelijk toe aan de daling van de zuigelingen –en kindersterfte die begonnen te dalen in respectievelijk 1900 en 18561866.220 Ook in tabel 24 (cfr. p. 89) en figuur 9 (cfr. p. 90) zien we dat de toename van de levensverwachting zich vooral heeft voorgedaan bij zuigelingen en kinderen tot 10 jaar. We hebben slechts weinig gegevens, maar het is goed mogelijk dat ook bij de Gentse adel de toename van de levensverwachting tijdens de tweede fase van de mortaliteitstransitie hoofdzakelijk te wijten is aan de daling van de zuigelingen –en kindersterfte. Deze parallelle evolutie suggereert dat de adel en de bevolking te maken hadden met dezelfde doodsoorzaken die vooral zuigelingen en kinderen trof. In de volgende hoofdstukken wordt er dieper ingegaan op de sterfte bij deze leeftijdsgroepen.

5.4 Besluit Bij de studie van de sterftetafel hebben we gezien dat de sterfterisico’s gedaald zijn en de levensverwachting gestegen zijn in 1850-2008 ten opzichte van 1700-1849. Voor beide perioden geldt dat eenmaal Gentse edellieden het eerste levensjaar gepasseerd waren, de levensverwachting stijgt tot aan de leeftijden van 10 à 15 jaar waarna ze terug begint te dalen. We kregen te maken met veel afwijkingen waardoor de sterfterisico’s en de levensverwachting andere aanwijzingen gaven over welke leeftijdsgroepen de grootste stijging hebben meegemaakt. Wat beide parameters wel gemeen hebben, is dat zuigelingen en kinderen een grote daling van de sterfte hebben gekend. Vooral bij de cijfers van de levensverwachting was dit duidelijk te zien. Deze cijfers komen goed overeen met de cijfers van de Gentse bevolking tijdens de tweede fase van de mortaliteitstransitie waarbij zuigelingen en kinderen de grootste stijging in levensverwachting hebben meegemaakt. De tweede fase van de mortaliteitstransitie lijkt dus ook bij de Gentse adel te zijn ingezet en dit suggereert dat ze met dezelfde doodsoorzaken te maken hadden als de rest van de bevolking van Gent. Deze conclusie geldt alleen voor een beperkte adelsgroep. We weten bovendien niet 219 220

Backs, Mortaliteit in Gent, p. 76, 77. Backs, Mortaliteit in Gent, p. 78.

91

wanneer precies de tweede fase bij de Gentse adel heeft plaatsgevonden. We kunnen uit onze cijfers niet aflezen of de mortaliteit bij de Gentse adel vroeger of later begint te dalen dan bij de Gentse bevolking omdat we met grote cohorten van anderhalve eeuw hebben gewerkt en daardoor konden we onze eigen gegevens niet vergelijken met die van de bevolking van Gent. Verder onderzoek waarbij er in kleinere cohorten wordt opgedeeld, zou hier verhelderend kunnen werken.

92

Hoofdstuk 6: Zuigelingensterfte

6.1 Inleiding In de sterftetafels werd de zuigelingensterfte gelijkgesteld aan 1q0, maar deze methode hield echter geen rekening met het aantal geboorten wat wel nodig is voor een juistere analyse van de zuigelingensterfte. De klassieke definitie verstaat immers onder de zuigelingensterfte de verhouding van het aantal levend geboren kinderen die sterven voordat ze hun eerste verjaardag vieren ten opzichte van het totaal aantal levend geboren kinderen uit een bepaald jaar of periode.221 In de genealogieën kwamen we één baby tegen die op zijn geboortedag gestorven is. Daaruit konden we niet opmaken of het om een doodgeboorte222 ging of om een perinatale sterfte of faux morts-nés223. Bij de zuigelingensterfte worden de doodgeborenen en de perinatale sterftes meestal meegerekend en dit zal ook hier gedaan worden. Dit kan leiden tot een kleine overschatting, maar als deze twee categorieën buiten beschouwing worden gelaten dan zou de zuigelingensterfte te sterk onderschat worden.

6.2 Verloop Figuur 10 (cfr. p. 94) toont de evolutie van de zuigelingensterfte bij de Gentse adel. We zien dat de zuigelingensterfte in de 18e eeuw 145,83‰ bedroeg, terwijl die vanaf de 19e eeuw zeer sterk gedaald is tot 39,79‰. In de 20e eeuw daalt de zuigelingensterfte minder sterk tot 24,27‰. Het gaat hier echter om zeer weinig gegevens, wat meteen ook de reden was waarom er met perioden van 100 jaar werd gewerkt. Nogmaals benadrukken we dat deze cijfers over een kleine groep gaan. Bovendien kan het cijfer voor de 18e eeuw een lichte onderschatting zijn vanwege de nalatigheid om zuigelingen die sterven te registeren in de genealogische naslagwerken (cfr. 1.2.2 Dynamische bronnen: Genealogieën).

221

Bourgeois-Pichat, “La mesure de la mortalité infantile,” p. 234. Bij een doodgeboorte is het kind gestorven in de baarmoeder tussen de zevende en negende maand van de zwangerschap voordat het kind geboren zou worden. 223 Perinatale sterftes of faux morts-nés zijn levendgeboren kinderen die enkele uren of dagen na de bevalling gestorven zijn. Onder de perinatale sterftes vallen ook de doodgeboren kinderen. 222

93

Figuur 10: Zuigelingensterfte in ‰ ten opzichte van het totale aantal geboorten 160 145,83 140

120

100

80

60 39,79

40 24,27

20

0 1700-1799 (29 gezinnen)

1800-1899 (102 gezinnen)

1900-2008 (155 gezinnen)

Ilse Vermeulen224 en Viviane Van Meenen225 berekenden de zuigelingensterfte voor de Gentse bevolking in de 18e eeuw. Vermeulen deed dit voor de Sint-Salvatorparochie en Van Meenen voor de Sint-Jacobsparochie. In de Sint-Jacobsparochie ligt de zuigelingensterfte hoger dan in de Sint-Salvatorparochie. Ilse Vermeulen verklaart dit door de geografische ligging van de parochies. Terwijl de Sint-Jacobsparochie centraal in de stad was gelegen, lag de Sint-Salvatorparochie aan de noordrand van de stad en gedeeltelijk op landelijk gebied. Vermeulen brengt echter geen verklaring aan voor het verschil in zuigelingensterfte tussen beide parochies. De evolutie van de zuigelingensterfte verliep in beide parochies zeer parallel. Tijdens de vroege 18e eeuw deed er zich een daling voor ten opzichte van de late 17e eeuw. Vervolgens steeg de zuigelingensterfte tot een piek rond het jaar 1740. Gedurende de volgende twee decennia daalde de zuigelingensterfte om daarna terug te stijgen. Tijdens de laatste jaren van de 18e eeuw was er een daling en sloot het niveau van beide parochies zeer dicht bij elkaar aan.226 Wanneer we deze gegevens vergelijken met onze eigen gegevens dan zien we dat de zuigelingensterfte in beide Gentse parochies veel hoger ligt dan bij de adel. Dit 224

Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 128. Van Meenen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in de Sint-Jacobsparochie, p. 36. 226 Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 128, 129, 187. 225

94

is duidelijk te zien in figuur 11 (cfr. p. 95). We moeten echter voorzichtig zijn want het cijfer van de Genste adel kan een lichte onderschatting zijn en gaan over een kleine groep, maar de stelling dat de zuigelingensterfte bij de Gentse adel lager ligt dan bij de bevolking van Gent lijkt wel aannemelijk. Dit is echter een voorlopige conclusie en verder onderzoek zou preciezer kunnen uitzoeken hoe groot dit verschil zou zijn. Figuur 11: Zuigelingensterfte in ‰ bij de Gentse adel en de bevolking van Gent in de 18e eeuw 300 270,70 242,17

250

200

150

145,83

100

50

0 Gentse adel 1700-1799

Sint-Salvatorparochie 1700-1795 Sint-Jacobsparochie 1696-1795

Bron: Eigen berekeningen op basis van de cijfers van de Sint-Salvatorparochie (Vermeulen 2002, p. 128) en de cijfers van de Sint-Jacobsparochie (Van Meenen 1973, p. 36).

Tijdens de 19e eeuw trad er in de zuigelingensterfte in Gent geen verbetering op. Integendeel, Jeroen Backs toont aan dat de zuigelingensterfte zelfs nog stijgt naar het einde van de 19e eeuw toe. Terwijl de zuigelingensterfte in 1846 gedaald was ten opzichte van de 18e eeuw naar 234‰, stijgt ze naar een zeer hoog peil van 268‰ in 1866 en 288‰ in 1890. Deze waarden liggen veel hoger dan het nationale gemiddelde die in de tweede helft van de 19e eeuw schommelden tussen 160‰ en 180‰. Backs wijt dit grote verschil aan de grote dichotomie tussen stad en platteland. De 268‰ voor het jaar 1866 was niet enkel te wijten 95

aan de cholera-epidemie, want in België bedroeg deze 210‰. Het is pas vanaf 1900 dat de zuigelingensterfte in Gent definitief begint te dalen. In dat jaar bedraagt ze nog 261‰.227 Voor de 19e eeuw kunnen we slechts in beperkte mate onze eigen gegevens vergelijken met die van de Gentse bevolking omdat er voor de eerste helft van de 19e eeuw geen cijfers voorhanden zijn voor de bevolking van Gent. Bovendien gelden onze eigen gegevens voor een zeer beperkte bevolkingsgroep. Op het eerste zicht kunnen we wel zien dat de waarden voor Gent allemaal veel hoger liggen dan de 39,79‰ voor de Gentse adel. Voorlopig kunnen we dus stellen dat de grote daling in de zuigelingensterfte zich bij de bevolking van Gent heeft ingezet vanaf 1900 en bij de Gentse adel vanaf de 19e eeuw. Een preciezere datum kunnen we daar niet op plakken gezien onze gegevens niet vertellen wat de evolutie is van de zuigelingensterfte in de loop van de 19e eeuw. In onderzoek naar de sterfte van hogere sociale groepen in andere landen wordt de zuigelingensterfte in de meeste studies aan de kant geschoven. Dit is bijvoorbeeld het geval in de studie van Louis Henry228 over de burgerlijke families in Genève en in zijn studie met Claude Lévy229 over de Franse ducs et pairs. Thomas Hollingsworth wijt dit aan de vele missing data die al dan niet echt kunnen zijn. Dit probleem doet zich vooral voor bij onderzoek gebaseerd op genealogieën. Wanneer er dan wel op wordt ingegaan, wordt er vaak geen onderscheid gemaakt tussen zuigelingen –en kindersterfte. In veel studies wordt er dus alleen gewerkt met leeftijdsklassen van 15 jaar waardoor de sterfte van zuigelingen en jonge kinderen slechts sporadisch aan bod komt. Hollingsworth vindt dit beter dan“… asserting that one’s figures are accurate when they cannot be accurate at all, but it leaves a large question mark over our knowledge of the pattern of mortality.”230 Alleen Sigismund Peller heeft ook de zuigelingensterfte van dichtbij bestudeerd. Sigismund Peller werkte ook met cohorten van een eeuw waardoor het gemakkelijk was om een vergelijking te maken. Voor de 20e eeuw heeft ze alleen gegevens voor de periode 1900-1935. Toen stond de zuigelingensterfte op 8‰ bij de ruling nobility. De waarde van 153‰ bij de ruling nobility in de 18e eeuw ligt evenwel een stuk lager dan de waarden van de 16e en 17e eeuw. Na 1700 was er dus een grote daling in de zuigelingensterfte bij de ruling nobility. Peller geeft echter geen verklaring voor de lagere zuigelingensterfte bij de 227

Backs, Mortaliteit in Gent, p. 78, 79, 80. Henry, Anciennes familles Genevoises, p. 143-170. 229 Lévy, en Henry, “Ducs et pairs,” p. 822-827. 230 Hollingsworth, Thomas H. “Mortality in the British Peerage Families since 1600.” Population (French Edition) 32, no. special: 323-364 (1977), p. 323. 228

96

ruling nobility in vergelijking met de bevolking van Wenen.231 In tabel 25 (cfr. p. 97) zien we dat de zuigelingensterfte van de ruling nobility in de 18e eeuw hoger ligt dan bij de Gentse adel, al is het verschil niet zo groot. Dit geldt trouwens ook voor de 19e eeuw waar het verschil vergroot is. Het cijfer van de Gentse adel voor de 18e eeuw kan een lichte onderschatting zijn, maar voor de 19e eeuw is ze heel wat betrouwbaarder. Toch gelden beide cijfers voor een heel kleine adelsgroep waardoor deze bevindingen onder voorbehoud zijn. Verder onderzoek zou ze kunnen bevestigen of ontkrachten. Tabel 25: Zuigelingensterfte in ‰ bij de Gentse adel en de ruling nobility van CentraalEuropa232 Gentse adel 145,83

1700-1799 Ruling nobility van Centraal Europa 153,00

Gentse adel 39,97

1800-1899 Ruling nobility van CentraalEuropa 68,50

6.3 Neonatale en postneonatale zuigelingensterfte Binnen de zuigelingensterfte heeft Jean Bourgeois-Pichat een onderscheid gemaakt worden tussen de endogene of neonatale sterfte en de exogene of postneonatale sterfte. Deze methode is klassiek geworden binnen de historische demografie en zal ook hier toegepast worden. Zuigelingen die sterven binnen de eerste levensmaand vallen onder de neonatale zuigelingensterfte. De postneonatale zuigelingensterfte beslaat alle zuigelingen die sterven vanaf de eerste levensmaand tot en met de elfde levensmaand. Neonatale sterfte houdt verband met endogene doodsoorzaken die medisch-biologisch gebonden zijn. Deze sterfte is het gevolg van natuurlijke afwijkingen zoals misvormingen van het kind, vroeggeboorte, wiegendood en een slechte gezondheid van de moeder. Externe factoren spelen geen rol in de neonatale sterfte aangezien een zuigeling tijdens de eerste levensweken immuun is voor de belangrijkste kinderziekten zoals kinkhoest, mazelen en pokken. Postneonatale sterfte is wel te wijten aan milieugebonden factoren van buitenaf zoals het niet of onvoldoende toepassen van borstvoeding, infecties en epidemieën, slechte hygiëne, onvoldoende verzorging, weinig

231 232

Peller, “Births and deaths,” p. 92, 93. Peller, “Births and deaths,” p. 92, 93.

97

efficiënte medische hulp… Dit onderscheid tussen neonatale en postneonatale sterfte is belangrijk omdat het inzicht geeft in de structuur van de zuigelingensterfte.233 Figuur 12: Het aandeel van de neonatale en de postneonatale zuigelingensterfte in de totale zuigelingensterfte 80

73,33% 70

66,66%

60 50%

50 50% 40

Neonatale zuigelingensterfte

30

Postneonatale zuigelingensterfte

33,33% 26,67%

20

10

0 1700-1799

1800-1899

1900-2008

Figuur 12 (cfr. p. 98) geeft het procentuele aandeel van de neonatale en postneonatale zuigelingensterfte in de totale zuigelingensterfte bij de adel uit Gent. Opnieuw gaat het over weinig gegevens, maar op het eerste zicht ligt in de 18e eeuw het aandeel van de neonatale zuigelingensterfte op 33,33%, in de 19e eeuw daalt deze naar 26,67% en in de 20e eeuw is de neonatale en postneonatale zuigelingensterfte even groot. De waarde voor de 18e eeuw verschilt op het eerste zicht niet zo veel van het aandeel van de neonatale zuigelingensterfte in de Sint-Salvatorparochie. Daar schommelde de neonatale zuigelingensterfte in de 18e eeuw tussen de 38 en 47%.234 Voor de 19e eeuw heeft Jeroen Backs vastgesteld dat het aandeel van de neonatale sterfte vrij gering is en vrij stabiel blijft. Er is wel een lichte daling op te merken tegen het midden van de 20e eeuw. De cijfers van Jeroen Backs beginnen echter pas vanaf het 233

Backs, Mortaliteit in Gent, p. 82 ; Bourgeois-Pichat, “La mesure de la mortalité infantile,” p. 234-236 ; Loudon, Irvine. Death in Childbirth. An International Study of Maternal Care and Maternal Mortality 18001950 (Oxford: Clarendon Press, 1992), p. 485-486 ; Vandenbroeke, Chris. “Overzicht van de zuigelingen –en kindersterfte in Zuid-Vlaanderen (18de-19de eeuw).” Studia Historica Gandensia 200, 199-222 (1977), p. 209. 234 Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 132.

98

jaar 1886 omdat de beschikbare bronnen het hem pas vanaf dan toelaten een onderscheid te maken tussen neonatale en postneonatale zuigelingensterfte. Op het einde van de 19e eeuw maakt de neonatale zuigelingensterfte nog minder dan 20% uit van de totale zuigelingensterfte bij de Gentse bevolking. Bij de Gentse adel is dat nog 26,67% in de 19e eeuw. Backs stelt grote fluctuaties vast in de postneonatale sterfte tijdens de 19e eeuw. Hij stelt zelfs dat alle schommelingen in de zuigelingensterfte te wijten zijn aan de fluctuaties in de postneonatale sterfte. Ook de daling van de zuigelingensterfte in het begin van de 20e eeuw schrijft hij toe aan de fluctuaties in de postneonatale sterfte. Tegen het midden van de 20e eeuw is de postneonatale sterfte even groot als de neonatale sterfte.235 Ook het aandeel van beiden bij de Gentse adel is in de 20e eeuw even groot. Ondanks de beperkte omvang van de onderzochte adelsgroep kent de evolutie van de neonatale en postneonatale zuigelingensterfte bij de Gentse adel dus een gelijkaardig verloop als bij de Gentse bevolking. In de 18e eeuw ligt het aandeel van de neonatale sterfte lager dan de postneonatale zuigelingensterfte, maar in de 19e eeuw verandert dit en maakt de postneonatale zuigelingensterfte ongeveer drie vierden uit van de totale zuigelingensterfte. In de 20e eeuw is het aandeel van de neonatale en postneonatale zuigelingensterfte even groot. We weten echter niet of deze parallelle evolutie al dan niet het gevolg is van toeval door de weinige gegevens. Onze cijfers zijn slechts voorlopig want ze gaan over een kleine bevolkingsgroep. Verder onderzoek zou daarover meer uitsluitsel kunnen geven.

6.4 Mogelijke oorzaken Voor de 18e eeuw zijn er weinig gegevens voorhanden om de hoge zuigelingensterfte in Gent te verklaren. Zoals we hierboven gezien hebben lag deze zowel bij de Gentse adel als bij de Gentse bevolking hoger dan in de volgende eeuwen. Deze parallelle evolutie kan erop wijzen dat beide bevolkingsgroepen te maken hadden met dezelfde doodsoorzaken. Volgens Ilse Vermeulen zouden het minder toepassen van borstvoeding, de slechte hygiëne en huisvesting een rol hebben gespeeld in de hoge zuigelingensterfte.236 Deze factoren zouden bij de adel een minder grote rol hebben gespeeld gezien de lagere zuigelingensterfte die zij kenden in vergelijking met de bevolking van Gent. Onderzoek naar de huisvesting en hygiëne bij de adel in Gent is echter nodig om deze stelling te bevestigen of te ontkrachten. Wat we

235 236

Backs, Mortaliteit in Gent, p. 82, 83. Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 187.

99

wel als één van de mogelijke verklaringen kunnen aanreiken is dat Gentse adellijke dames hoogstwaarschijnlijk borstvoeding gaven (cfr. 3.2.5.2.2 Normaal geboorte-interval en geboorte-interval na overlijden). Door een onderscheid gemaakt te hebben tussen neonatale en postneonatale zuigelingensterfte, kunnen we de oorzaken iets preciezer achterhalen. De neonatale zuigelingensterfte lag zowel bij de Gentse adel als bij de Gentse bevolking hoger in de 18e eeuw dan in de 19e eeuw. Vermeulen schrijft dit voor de Gentse bevolking toe aan de slechte kennis van vroedvrouwen en hygiëne tijdens de bevalling en aan de zwakke fysieke toestand van de moeder. Slecht eten kan een vervorming en vernauwing van het bekken tot gevolg hebben.237 Ook bij de adel moeten deze factoren een invloed hebben gehad, al zouden die minder prominent aanwezig geweest zijn gezien de lagere neonatale zuigelingensterfte in vergelijking met de bevolking. Externe factoren die te maken hebben met de wijze waarop de zuigelingen werden verzorgd moeten bij de adel een grotere rol hebben gespeeld. Jeroen Backs verklaart de hoge zuigelingensterfte in Gent aan de hoge postneonatale sterfte in de 19e eeuw. Zowel bij de Gentse adel als bij de bevolking lag die op ongeveerd drie vierden van de totale zuigelingensterfte. Doordat de postneonatale zuigelingensterfte zo hoog lag, is dit voor Backs een gevolg van de onjuiste manier waarop zuigelingen werden verzorgd. Hij staaft zijn bewijsvoering met een getuigenis van een tijdgenoot, dokter E. Burvenich die in 1889 een verslag gemaakt heeft over de manier waarop de arbeidsklasse met zuigelingen omging. Zuigelingen kregen onvoldoende of geen borstvoeding door het grote aantal werkuren van de moeders, ze werden onaangepast gekleed, moesten verblijven in ongezonde krotten en kregen te maken met slechte hygiëne. Het was dan ook niet verwonderlijk dat zuigelingen massaal werden getroffen door diarree, aandoeningen aan luchtwegen en longen en allerlei besmettelijke kinderziekten. Chronische diarree was volgens Burvenich verantwoordelijk voor zowat 60% van alle zuigelingensterftes. Deze ziekte was hoofdzakelijk het gevolg van slechte voeding. Het is pas vanaf het einde van de 19e eeuw dat er tal van initiatieven werden opgestart voor betere kinderverzorging zoals het geven van borstvoeding, het pasteuriseren van melk en het verbeteren van de persoonlijke hygiëne. Borstvoeding versterkt immers het biologische defensie mechanisme van baby’s en maakt ze minder vatbaar voor infectieziekten. Dit resulteerde in een scherpe daling van de zuigelingensterfte vanaf het begin van de 20e eeuw, een daling die parallel verliep met de daling van diaree als

237

Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 187.

100

doodsoorzaak. Volgens Backs is de daling van de zuigelingensterfte dus vooral het gevolg van betere voeding. Borstvoeding speelde daar een grote rol in omdat het pasteuriseren van melk niet altijd werd toegepast. Backs verklaart de late daling van de zuigelingensterfte in vergelijking met de kindersterfte doordat het belang van goede huisvesting en hygiëne eerder en gemakkelijker werd aanvaard dan het geven van borstvoeding. Kinderen waren dan wel gevoeliger voor infectieziekten dan zuigelingen, maar ze waren wel beter bestand tegen slechte voeding.238 Bij de adel moeten zuigelingen een betere voeding hebben gekregen dan bij de bevolking omdat de zuigelingensterfte er veel lager lag dan bij die laatste groep. We hebben immers eerder gezien dat baby’s uit de Gentse adel hoogstwaarschijnlijk borstvoeding kregen (cfr. 3.2.5.2.2 Normaal geboorte-interval en geboorte-interval na overlijden).

6.5 Besluit De grote daling van de zuigelingensterfte lijkt bij de Gentse adel vanaf de 19e eeuw te hebben plaatsgevonden. Dat is een eeuw vroeger dan bij de bevolking van Gent waar de zuigelingensterfte definitief begint te dalen vanaf 1900. Voor zowel de 18e, de 19e als de 20e eeuw ligt de zuigelingensterfte lager dan bij de adel lager dan bij de rest van de bevolking van Gent. Ook zagen we dat de zuigelingensterfte bij de Gentse adel in de 18e en 19e eeuw lager ligt in vergelijking met de ruling nobility uit Centraal-Europa. De neonatale en de postneonatale zuigelingensterfte lijkt bij de Gentse adel een gelijkaardig verloop te hebben gehad als bij de bevolking van Gent. Dit zou kunnen wijzen op dezelfde doodsoorzaken die bij de Gentse adel minder prominent aanwezig waren door de lagere totale zuigelingensterfte. Slechte hygiëne en huisvesting maar vooral het niet toepassen van borstvoeding lijken de belangrijkste oorzaken te zijn geweest voor de hoge zuigelingensterfte in Gent. Doordat Gentse adellijke dames hoogstwaarschijnlijk hun baby’s borstvoeding gaven, kan dit ten dele de lagere zuigelingensterfte verklaren bij de Gentse adel. Verder onderzoek met betrekking tot een groter aantal gezinnen zou deze stelling verder kunnen uittesten.

238

Backs, Mortaliteit in Gent, p. 83-85, 87, 274, 275.

101

Hoofdstuk 7: Kindersterfte

7.1 Inleiding In de sterftetafels konden we zien dat naast de zuigelingensterfte ook de kindersterfte gevoelig gedaald is in de cohorte 1850-2008 tegenover de cohorte 1700-1849. De kindersterfte lag in beide periodes lager dan de zuigelingensterfte. Kindersterfte definiëren we als de sterfte die zich voordoet bij kinderen vanaf 1 tot en met 14 jaar.

7.2 Verloop In tabel 26 (cfr. p. 102) zien we dat de daling zich vooral heeft voorgedaan bij kinderen van 1-4 jaar en 5-9 jaar. Voor de leeftijdsklasse 10-14 jaar heeft er zich een heel lichte stijging voorgedaan. Dit zal echter te wijten zijn aan een statistische fout omdat de onderzochte bevolkingsgroep zo klein is. De sterfte bij de jongste leeftijdsklasse van 1-4 jaar ligt het hoogst, daarna komt de leeftijdsklasse 5-9 jaar en ten slotte de oudste leeftijdsklasse van 10-14 jaar. Voor de periode 1850-2008 ligt dit evenwel anders. Daar ligt de sterfte tussen 5 en 9 jaar lager dan die bij de klasse 10-14 jaar. Dit zou kunnen gaan om een statistische fout, al kunnen we dit niet met zekerheid zeggen. Tabel 26: Kindersterfterisico's (‰)

4q1 5q5 5q10

1700-1849 59,29 33,61 21,74

1850-2008 27,44 9,40 22,15

De cijfers van de Gentse adel komen uit grote cohorten van anderhalve eeuw, terwijl de cijfers voor Gent per tienjaarlijkse periode zijn berekend door Vermeulen239 voor de 18e eeuw en per jaar zijn berekend door Backs240 voor de 19e en 20e eeuw. Daarnaast zijn er voor de eerste helft van de 19e en de tweede helft van de 20e eeuw geen cijfers voorhanden voor de Gentse bevolking. Bij de Gentse adel komen voor de cohorte 1700-1849 de meeste gegevens

239 240

Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 139. Backs, Mortaliteit in Gent, p. 77.

102

trouwens uit gezinnen uit de 19e eeuw. Het is dus niet mogelijk om te bepalen wat nu de precieze verhouding is van de kindersterfterisico’s bij de Gentse adel ten opzichte van de Gentse bevolking, maar als we tabel 26 (cfr. p. 102) naast figuur 13 (cfr. p. 104) leggen dan kunnen voorlopig stellen dat de sterfterisico’s bij die eerste groep veel lager liggen dan bij die laatste groep. Dit geldt vooral voor de 18e en 19e eeuw, in de 20e eeuw is er een kleiner verschil. Deze stelling gaat echter over een kleine adelsgroep. Over het algemeen kunnen we poneren dat net als bij de Gentse adel ook de sterfte bij de jongste kinderen hoger ligt, gevolgd door de leeftijden van 5-9 en 10-14 jaar. Deze parallelle evolutie tussen de sterfte bij de bevolking en de sterfte bij de adel suggereert dat ze te maken hadden met dezelfde doodsoorzaken. Uit onze eigen gegevens kunnen we doorheen de eeuwen geen evolutie zien omdat er gewerkt werd met cohorten van anderhalve eeuw. Voor de Gentse bevolking daarentegen is er wel een evolutie te onderscheiden. Voor de Sint-Salvatorparochie daalde de sterfte van de jongste kinderen er over het algemeen niet in de 18e eeuw. De sterfte van kinderen van 5-9 jaar en 10-14 jaar daalde er wel vrij sterk.241 Tot het derde kwart van de 19e eeuw lag de kindersterfte in Gent even hoog als de zuigelingensterfte. Zoals bij de zuigelingensterfte steeg de kindersterfte nog tijdens het derde kwart van de 19e eeuw. In het laatste kwart van de 19e eeuw begint de kindersterfte sterk te dalen, terwijl de daling van de zuigelingensterfte pas aanvangt vanaf 1900. De kindersterfte ligt vanaf dan altijd lager dan de zuigelingensterfte.242

241 242

Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 141. Backs, Mortaliteit in Gent, p. 86-87.

103

Figuur 13: Kindersterfte in de Sint-Salvatorparochie (18e eeuw) en in Gent (19e-20e eeuw) (‰) 350

300

250

200

4q1 5q5

150

5q10

100

50

0

Bron: Voor de 18e eeuw (Vermeulen 2002, p. 139) en voor de 19 e en 20e eeuw (Backs 2003, p. 77).

Net als bij de zuigelingensterfte komt ook de kindermortaliteit niet vaak aan bod in studies over de mortaliteit bij adellijke bevolkingsgroepen. Als ze al aan bod komt, dan wordt er een onjuiste analyse van gemaakt. Zo wordt er bijvoorbeeld in de studie van Louis Henry over de bourgeoisie van Genève geen onderscheid gemaakt tussen de verschillende

104

leeftijdsklassen binnen de kindersterfte. Hij beschouwt kindersterfte als de sterfte tot 20 jaar.243 Er is dus net zoals bij de zuigelingensterfte weinig vergelijkingsmateriaal. Hollingsworth was de enige die een onderscheid heeft gemaakt tussen de verschillende leeftijdsklassen binnen de kindersterfte. De cijfers van de Gentse adel gelden slechts voor een kleine bevolkingsgroep, maar uit tabel 27 (cfr. p. 105) kunnen we afleiden dat de zuigelingensterfte bij de Gentse adel niet veel verschilde met die van de Britse adel. De kindersterfterisico’s liggen bij de Gentse adel wel lager dan bij de Britse adel. Tabel 27: Kindersterfterisico's bij de Gentse adel en de Britse peerage (‰) 1700-1849 4q1 5q5 5q10

Gentse adel 59,29 33,61 21,74

Britse peerage244 85,33 37,72 28,37

7.3 Mogelijke oorzaken De parallelle evolutie in de kindersterfte waarbij zowel bij de Gentse adel als de bevolking de sterfte het hoogst lag bij de jongste leeftijdsklasse (1-4 jaar), gevolgd door de 59 jarigen en de 10-14 jarigen doet vermoeden dat dezelfde doodsoorzaken meespeelden bij beide bevolkingsgroepen. De lagere kindersterfterisico’s bij de Gentse adel ten opzichte van de Gentse bevolking suggereert dat deze doodsoorzaken evenwel minder prominent aanwezig waren bij de adel. Zowel Ilse Vermeulen245 als Jeroen Backs246 voor de bevolking van Gent, als Hollingsworth247 voor de Britse adel argumenteren allemaal dat kinderen de gevoeligste groep waren voor infectieziekten. Hierdoor ontstonden er verschillende kinderziekten zoals de dysenterie die overgedragen werd door vervuild voedsel of drinkwater en de pokken. Vooral kinderen waren kwetsbaar voor pokken omdat iedereen die de ziekte gehad heeft, immuun werd. G. Gadeyne geeft aan dat zelfs de hoogste sociale groepen niet ontsnapten aan de pokken. Ze geeft daarbij enkele voorbeelden zoals koningin Maria Stuart van Engeland, Willem II Prins van Oranje en zijn echtgenote Maria Stuart, keizer Jozef I van Duitsland en 243

Henry, Anciennes familles Genevoises, p. 153-155. Hollingsworth, “Mortality in the British Peerage Families since 1600,” p. 327. 245 Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 147-149, 188. 246 Backs, Mortaliteit in Gent, p. 87. 247 Hollingsworth, “Mortality in the British Peerage Families,” p. 341. 244

105

verschillende van zijn nakomelingen en Lodewijk XV van Frankrijk. Ze vermeld er wel bij dat hogere bevolkingsgroepen minder slachtoffers telden dan andere bevolkingslagen.248 Het voorbeeld van Henri de Kerchove d’Exaerde (1767-1785) die aan de pokken overleed,249 toont aan dat ook de adel in Gent niet ontsnapte aan de pokken. Het is wel best mogelijk dat de adel minder te lijden had onder de pokken dan de rest van de bevolking omdat de kindersterfte bij de adel lager lag. Voor de 18e eeuw verklaart Ilse Vermeulen de hoge vatbaarheid van kinderen voor infectieziekten door de slechte hygiëne en huisvesting, eentonige en onvoldoende voeding… In grote steden woedde de pokkenziekte endemisch.250 In 1775 begon men in Gent met variolatie tegen de pokken, maar het duurde nog tot 1800 wanneer men er met de eerste vaccinaties begon.251 Over de impact van deze variolatie en vaccinaties tegen de pokken is amper iets geweten. Jeroen Backs stelt dat de invloed echter gering moet geweest zijn, zelfs in de 19e eeuw toen er nog geen algemene vaccinatie was. Door onbegrip en onwetendheid waren de pokken in deze periode nog algemeen verspreid.252 Hollingsworth verklaart de daling van de kindersterfte door verbeterde hygiënische omstandigheden. Deze evolutie begon voor de Britse bevolking in de mid-Victoriaanse periode, terwijl die bij de Britse adel al anderhalve eeuw vroeger begonnen was. De Britse adel profiteerde al van een verbeterde hygiëne en doeltreffende kinderverzorging vanaf 1700 toen de grote daling van de algemene sterfte bij de adel begon. Hollingsworth sluit niet uit dat er al voor 1700 vormen van efficiënte kinderverzorging bestonden bij de adel.253 Mogelijk profiteerde ook de Gentse adel van een betere hygiëne, kinderverzorging en huisvesting in vergelijking met de bevolking van Gent. De kindersterfterisico’s verschilden immers niet zo veel met die van de Britse adel en lagen lager in vergelijking met de bevolking van Gent. Voor de 19e eeuw was er nog een andere factor van invloed op de kindersterfte, namelijk kinderarbeid. De grootste dalingen in de kindersterfte deden zich voor in de jaren 1880 en 1890 toen de wet op de kinderarbeid in werking trad.254 Onder de adel bestond er geen kinderarbeid. De functies van de ouders worden in de EPN niet altijd vermeld. Dit kan te wijten zijn aan het feit dat de adel gewoon niet werkte. Wanneer er wel functies vermeld 248

Gadeyne, G. “Variolatie en vaccinatie tegen de pokken in België sinds de 18 e eeuw.” Geschiedenis der Geneeskunde 6, no. 6: 365-375 (2000), p. 367. 249 de Kerchove d’Exaerde, Kerchove 1550-1850, p. 201. 250 Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 147-149, 188. 251 Gadeyne, “Variolatie en vaccinatie tegen de pokken in België sinds de 18e eeuw,” p. 369, 371. 252 Backs, Mortaliteit in Gent, p. 274. 253 Hollingsworth, “Mortality in the British Peerage Families,” p. 341, 342. 254 Backs, Mortaliteit in Gent, p. 87, 89.

106

stonden, dan waren ze allemaal hoger dan die van arbeider. De afwezigheid van kinderarbeid verklaart ook mede de lagere zuigelingensterfte bij de Gentse adel.

7.4 Besluit De kindersterfterisico’s bij de Gentse adel zijn in de periode 1850-2008 gedaald ten opzichte van 1700-1849. In beide perioden lag de kindersterfte lager dan de zuigelingensterfte. Omdat we werkten met cohorten van anderhalve eeuw, konden we geen evolutie onderscheiden doorheen de verschillende eeuwen. Vooral in de 18e en de 19e eeuw lagen de kindersterfterisico’s lager bij de Gentse adel dan bij de Gentse bevolking. Voor de 20e eeuw is er een kleiner verschil op te merken. De evolutie van de kindersterfte kende bij beide bevolkingsgroepen over het algemeen hetzelfde verloop: de sterfte voor de jongste leeftijdsgroep (1-4 jaar) lag het hoogst en werd gevolgd door de leeftijden 5-9 en 10-14 jaar. Deze parallelle evolutie suggereert dat beide bevolkingsgroepen te maken hadden met dezelfde doodsoorzaken. Kinderen waren het gevoeligst voor infectieziekten zoals pokken. Ook onder de Gentse adel moeten er pokkenslachtoffers gevallen zijn. Dezelfde doodsoorzaken waren bij de Gentse adel waarschijnlijk minder prominent aanwezig vanwege de lagere kindersterfte bij die groep. Zo kwam er onder de adel in de 19e eeuw hoogstwaarschijnlijk geen kinderarbeid voor en profiteerde de adel van een betere hygiëne, kinderverzorging en huisvesting in vergelijking met de bevolking van Gent. Dit zijn de factoren die Hollingsworth aanbrengt om de lagere kindersterfte bij de Britse adel in vergelijking met de rest van de Britse bevolking te verklaren. Omdat de kindersterfterisico’s bij de Gentse adel niet zo veel verschilden met die van de Britse adel, zou dit ook van toepassing zijn voor de Gentse adel. We benadrukken nogmaals dat deze bevindingen slechts gelden voor een kleine adelsgroep.

107

Hoofdstuk 8: Volwassenensterfte

8.1 Inleiding Door de verschillende evolutie van de sterfte bij jong– en oudvolwassenen, wordt er een onderscheid gemaakt tussen beide groepen. Onder jongvolwassenen vallen de leeftijden van 20 tot en met 64 jaar, terwijl oudvolwassenen de leeftijdsgroep vanaf 65 jaar beslaat.255

8.2 Jongvolwassenen 8.2.1 Verloop In de sterftetafel hebben we gezien dat de levensverwachting voor 20jarigen gestegen is bij de adel van Gent. Dit wordt nog eens weergegeven in tabel 28 (cfr. p. 108). Tabel 28: Levensverwachting op 20 jaar

e20

1700-1849 43,05

1850-2008 45,94

We beschikken over weinig gegevens, maar op het eerste zicht lijkt de levensverwachting bij de Gentse adel hoger te zijn in vergelijking met de andere bevolkingslagen van Gent. Dit zien we duidelijk wanneer we tabel 28 (cfr. p. 108) naast figuur 14 (cfr. p. 109) leggen. De levensverwachting bij die laatste groep ligt tot en met 1900 onder de 43,05 jaar die de Gentse adel al heeft bereikt in de periode 1700-1849. Het is pas vanaf de 20e eeuw dat de bevolking een inhaalbeweging maakt. In 1920 en 1947 ligt de levensverwachting op respectievelijk 47,10 en 48,61 jaar. We kunnen uit onze eigen gegevens echter niet weten wat de evolutie is van de levensverwachting doorheen de 18e en 19e eeuw. Bijgevolg kunnen we geen uitspraak doen over de impact van de cholera-epidemie op de levensverwachting bij de adel. Jeroen Backs heeft immers vastgesteld dat er in 1866 een dieptepunt was in de levensverwachting bij de bevolking van Gent door de cholera-epidemie die alle leeftijdsklassen trof.256

255 256

Backs, Mortaliteit in Gent, p. 91. Backs, Mortaliteit in Gent, p. 91.

108

Figuur 14: Levensverwachting op 20 jaar bij de Gentse bevolking 60

50

40

30

20

10

0

Bron: Voor de 18e eeuw (Vermeulen 2002, p. 114) en voor de 19e en 20e eeuw (Backs 2003, p. 74).

In tegenstelling tot de studie van de mortaliteit bij de bevolking van Gent, werd de mortaliteit bij hogere bevolkingsgroepen in binnen– en buitenland wel door middel van een cohortanalyse onder de loep genomen. Hierdoor is een optimalere vergelijking mogelijk. De volwassenensterfte wordt bij die hogere bevolkingsgroepen benadert door de levensverwachting op 20 jaar te bestuderen.257

257

Louis Henry, Claude Lévy en Thomas H. Hollingsworth maakten al eerder vergelijkingen tussen de levensverwachting op 20 jaar van adellijke groepen uit verschillende landen, zie: Henry, “Démographie de la noblesse britannique,” p. 700 ; Hollingsworth, “The Demography of the British Peerage,” p. 66-69 ; Lévy, en Henry, “Ducs et pairs,” p. 826.

109

Tabel 29: Levensverwachting op 20 jaar bij hogere sociale bevolkingsgroepen

Adel in Bourgeoisie Gentse Friesland van Brabantse 258 259 adel Genève adel260 1700Cohorte 1849 1700-18492 1700-18493 1700-1799 43,05 38,54 42,77 37,70 e20

Britse peerage 261

17001849 39,83

Ruling Franse nobility ducs et van pairs Centraal262 Europa263 16401739 1680-1779 34,00 34,80

Wanneer we in tabel 29 (cfr. p. 110) de levensverwachting op 20jarige leeftijd bij de Gentse adel vergelijken met die van andere hogere bevolkingsgroepen moeten we rekening houden met de verschillende cohorten. De Britse adel, de bourgeoisie van Genève en de Friese adel vormen de beste groepen om te vergelijken gezien het over dezelfde cohorte gaat, maar toch moeten we rekening houden met het feit dat de meeste gegevens van de cohorte van de Gentse adel uit de 19e eeuw komen en dat onze eigen adelsgroep klein is in vergelijking met de andere groepen. Toch kunnen we zien dat de levensverwachting bij de Gentse adel relatief het hoogst ligt, op de voet gevolgd door de bourgeoisie van Genève, de Britse adel en de adel in Friesland. De levensverwachting van de Franse ducs et pairs ligt op het laagste niveau van 34 jaar, maar deze cohorte strekt zich hoofdzakelijk uit over de 17e eeuw. Ook ligt de levensverwachting van de Brabantse plattelandse adel lager dan die van de Gentse adel, al zou dit verschil kleiner zo niet gelijk kunnen zijn mochten de Gentse gegevens uit de 19e eeuw wegvallen. Op basis van de gegevens uit tabel 29 (cfr. p. 110) zouden we dus kunnen vaststellen dat de adel in de stad een hogere levensverwachting heeft dan de adel op het platteland. Deze bevinding sluit nauw aan bij wat er in eerder onderzoek naar adellijke groepen in Europa is vastgesteld. Louis Henry komt tot dezelfde conclusie wanneer hij de levensverwachting op 20 jaar van de burgerlijke families van Genève vergelijkt met die van de Britse adel voor de hele 18e eeuw en het begin van de 19e eeuw. Hij ziet een kleine voorsprong van de bourgeoisie op de Britse adel.264 Ook Claude Lévy en Louis Henry hebben vastgesteld dat de levensverwachting bij de Franse ducs et pairs lager lag dan die van de 258

Kuiper, Adel in Friesland, p. 99. Henry, “Démographie de la noblesse britannique,” p. 700. 260 Bruneel, La mortalité dans les campagnes, p. 440. 261 Hollingsworth, “Mortality in the British Peerage Families”, p. 328. 262 Lévy, en Henry, “Ducs et pairs,” p. 826. 263 Lévy, en Henry, “Ducs et pairs,” p. 826. 264 Henry, “Démographie de la noblesse britannique,” p. 703-704. 259

110

burgerlijke families van Genève.265 Ten slotte stelt ook Hollingsworth vast dat de bourgeosie van Genève van 1605 tot 1887 de meest bevoordeelde groep was.266 Ten slotte stelt ook Yme Kuiper vast dat de levensverwachting bij de Friese adel lager lag dan die bij de Britse adel en de bourgeoisie van Genève.267

8.2.2 Mogelijke oorzaken Historische demografen schrijven verschillende determinanten toe aan een hoge levensverwachting. De visie van Thomas McKeown268 dat voeding de belangrijkste factor was voor de sterftedaling wordt door de meeste demografen afgebroken. Een van de hevigste aanvallen kwam van de Italiaanse demograaf Massimo Livi-Bacci in zijn Population and Nutrition.269 Voeding, hygiëne en gezondheidszorg worden over het algemeen naar voren gebracht als oorzaken, maar over de impact van elk van deze oorzaken heerst nog discussie. Voor het 18e eeuwse Gent focust Ilse Vermeulen vooral op voeding als factor van invloed op de sterfte. Gent kende sterftecrisissen, maar deze waren eerder licht tot middelmatig en vielen deze niet altijd samen met hoge graanprijzen. Haar onderzoek naar de bruto sterftecijfers van Gent heeft uitgewezen dat de hoge graanprijzen tijdens de tweede helft van de 18e eeuw een invloed uitoefenden op de sterfte. Er was evenwel nooit extreme sterfte door hongersnood, maar de hoge graanprijzen zorgden ervoor dat men minder gevarieerd ging eten. Hierdoor verlaagde de weerstand en verhoogde de vatbaarheid voor ziektes. Over de hygiënische omstandigheden in het 18e eeuwse Gent is weinig geweten. Ilse Vermeulen stelt voorzichtig dat de hygiëne er zoals in veel steden zeer gebrekkig was.270 Meer onderzoek naar de hygiënische toestand tijdens de 18e eeuw in Gent is dus nodig om te weten wat voor rol ze speelde in de sterftedaling. Ook is er weinig geweten over de gezondheidszorg in Gent. Van Jeroen Backs weten we dat er in de 19e eeuw nog veel onwetendheid en onbegrip bestond ten opzichte van epidemieën zoals cholera, griep en typhus.271 In de 18e eeuw moet dat niet anders geweest zijn en moeten de grote epidemieën nog een rol gespeeld hebben op de sterfte. Er zijn voor de 18e eeuw echter geen tellingen beschikbaar die informatie verschaffen over doodsoorzaken. Verder onderzoek moet uitwijzen wanneer de epidemieën in Gent begonnen te verdwijnen. 265

Lévy, en Henry, “Ducs et pairs,” p. 826. Hollingsworth, “The Demography of the British Peerage,” p. 66. 267 Kuiper, Adel in Friesland, p. 99. 268 McKeown, Thomas. The Modern Rise of Population (Londen: Edward Arnold, 1976). 269 Livi-Bacci, Population and Nutrition. 270 Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 186-187. 271 Backs, Mortaliteit in Gent, p. 274. 266

111

Gezien het huidige onderzoek naar de sterftedeterminanten in Gent, moeten voeding en hygiëne de grootste rol hebben gespeeld voor de hoge levensverwachting van 43,05 jaar bij de Gentse adel voor de periode 1700-1849. Het zou goed kunnen dat niet alle bevolkingsgroepen te lijden hadden onder een slechte hygiëne. Het stadsbestuur kan daar een rol in spelen door allerlei maatregelen, maar ook de adel zelf kan al dan niet bewust voor een betere hygiëne zorgen door bijvoorbeeld een betere huisvesting, betere voedselbereiding en andere levensstijl. Louis Henry schrijft de dalende mortaliteit bij de burgerlijke families van Genève toe aan de verbetering van de hygiëne door een veranderende levensstijl vanaf het begin van de 18e eeuw: “… certaines manières de vivre peuvent, en effet, conduire à prendre plus de précautions, à respecter, sans le savoir, une hygiëne élémentaire, d’autres, au contraire à aggraver inconsciemment les risques de maladie et de mort.”272

8.3 Oudvolwassenen 8.3.1 Verloop In de sterftetafel hebben we gezien dat ook de levensverwachting op 70jarige leeftijd gestegen is bij de Gentse adel. Dit zien we nog eens in tabel 30 (cfr. p. 112). Tabel 30: Levensverwachting op 70 jaar

e70

1700-1849 8,68

1850-2008 11,46

Wanneer we de levensverwachting van de adel (cfr. tabel 30 p. 112) naast die van de rest van de bevolking (cfr. figuur 15 p. 113) leggen, dan zien we een heel andere verhouding dan totnogtoe vastgesteld is. Of dit toeval is of niet door de weinige gegevens weten we niet, maar toch kunnen we slechts onder voorbehoud uitspraken doen over sociale verschillen met de bevolking van Gent omdat we over een kleine adelsgroep beschikken. De levensverwachting van de adel in de periode 1700-1849 bedraagt 8,68 jaar en dat is zeer gelijkaardig met de levensverwachting in de Sint-Salvatorparochie gedurende de 18e eeuw. Daar schommelt ze tussen de 8,12 en 9,82 jaar. Voor de 19e en 20e eeuw ligt de levensverwachting bij de adel dan weer hoger dan bij de bevolking. Bij de bevolking haalt ze 272

Henry, Anciennes familles Genevoises, p. 183.

112

het hoogste peil van 9,74 jaar in 1947. Met de hoge waarde van 11,46 jaar voor de adel moeten we er wel rekening mee houden dat de meeste gegevens uit de 20e eeuw komen. Bovendien zit de tweede helft van de 20e eeuw daarbij terwijl die voor de Gentse bevolking niet gekend is. Maar we kunnen aannemen dat de levensverwachting nog stijgt voor de bevolking in de tweede helft van de 20e eeuw waardoor de levensverwachting van de bevolking ook ongeveer gelijk zou moeten zijn met die van de adel. Uit onze eigen gegevens kunnen we niet opmaken wat de evolutie is van de levensverwachting bij adellijke mensen van 70 jaar in de loop van de 18e en 19e eeuw. Bij de Gentse bevolking daarentegen zien we dat de levensverwachting niet altijd gelijk is. Ilse Vermeulen besteed geen aandacht aan de sterfte bij oudere leeftijdsgroepen,273 terwijl Jeroen Backs er even kort op ingaat. Voor 1866 stelt hij vast dat er een dieptepunt is. Hij verklaart dit door de cholera-epidemie die alle leeftijdsklassen trof.274 Figuur 15: Levensverwachting op 70 jaar bij de Gentse bevolking 12

10

8

6

4

2

0

Bron: Voor de 18e eeuw (Vermeulen 2002, p. 114) en voor de 19e en 20e eeuw (Backs 2003, p. 74).

273 274

Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent. Backs, Mortaliteit in Gent, p. 96.

113

Om een vergelijking te maken met andere vooraanstaande groepen is er niet veel vergelijkingsmateriaal. Alleen Hollingsworth en Peller hebben de levensverwachting op 70jarige leeftijd berekend voor hun adelsgroep. We kunnen een optimale vergelijking maken doordat zij ook werkten met cohorten. Tabel 31: Levensverwachting op 70 jaar bij hogere sociale bevolkingsgroepen 1700-1849 Gentse adel 8,68

e70

Britse peerage 9,40

275

Ruling nobility van Centraal-Europa276 8,10

De cijfers van de Gentse adel gaan over een kleine groep, maar in tabel 31 (cfr. p. 114) zien we op het eerste zicht dat de levensverwachting op 70 jaar bij de Gentse adel zeer gelijkaardig is met die van de Britse peerage en de ruling nobility. Als we dan toch een volgorde vooropstellen dan ligt de Gentse adel met kleine verschillen tussen de Britse peerage en de ruling nobility.

8.3.2 Mogelijke oorzaken In onderzoek wordt er heel weinig aandacht besteed aan de sterfte van oudere leeftijdsgroepen. Jeroen Backs verklaart dit mede doordat de sterfte bij deze groep een natuurlijk gegeven is.277 Er worden dan ook weinig verklaringen gegeven voor de sterfte bij deze oudere leeftijdsgroep. Alleen Hollingsworth verklaart de sterftedaling bij deze leeftijdsgroep door de goede verzorging die zij kregen.278 Omdat we zelf zo weinig weten over de sociaaleconomische situatie van de Gentse adel, kunnen we geen uitspraken doen over onze adelsgroep.

8.4 Besluit Voor de sterfte van jongvolwassenen en oudvolwassenen hebben we de levensverwachting op 20 en 70 jaar bestudeerd. De levensverwachting op 20 en 70 jaar is bij de Gentse adel gestegen in 1850-2008 in vergelijking met 1700-1849.

275

Hollingsworth, “Mortality in the British Peerage Families,” p. 328. Peller, “Births and deaths,” p. 98. 277 Backs, Mortaliteit in Gent, p. 96, 97. 278 Hollingsworth, “Mortality in the British Peerage Families,” p. 342. 276

114

In vergelijking met de andere bevolkingslagen van Gent ligt de levensverwachting op 20 jaar bij de adel hoger in de 18e en 19e eeuw. Het is vanaf de 20e eeuw dat de bevolking van Gent een inhaalbeweging maakt. Doordat we de evolutie niet weten van de levensverwachting bij de Gentse adel doorheen de 18e en 19e eeuw, kunnen we geen uitspraak doen over de impact van de cholera-epidemie bij de adel. Wanneer we de cijfers van de Gentse adel naast die van de andere hogere sociale groepen leggen, dan zien we dat de levensverwachting bij groepen in de stad hoger ligt dan bij groepen op het platteland. De levensverwachting ligt bij de Gentse adel het hoogst en wordt op de voet gevolgd door de bourgeoisie van Genève. Voeding en hygiëne werden als belangrijkste determinanten naar voren geschoven voor de levensverwachting bij de Gentse bevolking terwijl de gezondheidszorg een kleine impact had wegens de grote onwetendheid. De hogere levensverwachting bij de adel suggereert dat ze betere voeding en hygiëne hadden waar ze al dan niet bewust op konden inspelen, zoals Henry toeschrijft voor de bourgeoisie van Genève. De levensverwachting op 70 jaar ligt in de 18e eeuw op een zeer gelijkaardig niveau met dat van de bevolking van Gent. In de 19e en 20e eeuw is het omgekeerde het geval en ligt de levensverwachting bij de adel hoger. Daarnaast hebben we gezien dat de levensverwachting op 70 jaar bij de Gentse adel zeer gelijkaardig is aan die van de ruling nobility en dat ze iets lager ligt dan die van de Britse peerage. Een verklaring kan hiervoor niet gegeven worden omdat er nog maar weinig onderzoek is gevoerd naar de oorzaken bij de 70jarige bevolking van Gent en van andere hogere sociale bevolkingsgroepen. Deze conclusies zijn allemaal onder voorbehoud. Ze zijn slechts gebaseerd op een kleine bevolkingsgroep en verder onderzoek zou meer uitsluitsel kunnen geven daarover waardoor ook de oorzaken preciezer zouden kunnen achterhaald worden.

115

Hoofdstuk 9: Kraambedsterfte

9.1 Inleiding Dit hoofdstuk behandelt een sterftevorm onder volwassenen die zich alleen bij vrouwen voordoet. Kraambedsterfte wordt hier beschouwd als de sterfte die zich voordoet als het gevolg van complicaties die direct verband houden met zwangerschap en geboorte. Kraambedsterfte wordt gemeten door het risico te meten van een vrouw die sterft tijdens de zwangerschap, de bevalling of de postnatale periode.279 In de literatuur bestaat er geen algemene richtlijn over hoe lang de postnatale periode, d.i. het interval tussen de bevalling en het overlijden van de vrouw, moet zijn. In dit hoofdstuk wordt de kraambedsterfte gedefinieerd als de sterfte van de vrouw die zich binnen de eerste drie maanden na de bevalling voordoet.280 Kraambedsterfte kan op verschillende manieren gemeten worden. Zo kan kraambedsterfte gemeten worden door het sterfterisico per bevalling en het sterfterisico per vruchtbare vrouw te meten. Normaal zou het aantal bevallingen de indicator moeten zijn bij het bepalen van het sterfterisico per bevalling. Omdat het aantal bevallingen nooit kan achterhaald worden, wordt in de plaats daarvan het aantal geboorten gebruikt omdat dit gemakkelijk kan achterhaald worden. Wanneer we in de databank bijvoorbeeld een vrouw tegenkomen die gestorven is tijdens haar vruchtbare periode, weten we niet of dit het gevolg is van een zwangerschap of van een andere doodsoorzaak. Naast het meten van het sterfterisico per bevalling, wordt ook het sterfterisico per vruchtbare vrouw berekend. Het aantal vruchtbare vrouwen zijn die vrouwen van vruchtbare leeftijd van 15-49 jaar die zwanger zijn geweest. Hier wordt het aantal vruchtbare vrouwen achterhaald door die vrouwen te nemen die één of meer kinderen hebben gebaard. Verder zou er bij de studie van kraambedsterfte rekening moeten gehouden worden met veranderingen in de vruchtbaarheid van de bestudeerde populatie.281

279

Loudon, Death in Childbirth, p. 11, 12. Vandenbroeke, Chris. “Zuigelingensterfte, bevallingsstoornissen en kraambedsterfte (17 e-19e eeuw).” Bijdragen tot de Geschiedenis 60, no. 1-2: 133-162 (1977), p. 149. 281 Loudon, Death in Childbirth, p. 16, 17, 19. 280

116

9.2 Verloop Onze databank telt vier vrouwen die in de periode 1700-1899 gestorven zijn aan kraambedsterfte. Tijdens de periode 1900-2008 is er één vrouw gestorven in het kraambed, meer bepaald in het jaar 1914. In het totaal zijn er vijf vrouwen van de 240 vruchtbare vrouwen gestorven aan kraambedsterfte. Voor de hele periode samen is 2,08% van alle Gentse adellijke vruchtbare vrouwen gestorven in het kraambed, of anders gezegd, 97,02% is niet gestorven in het kraambed. Opnieuw benadrukken we dat deze cijfers niet representatief zijn voor de hele Gentse adel want het gaat slechts over een kleine bevolkingsgroep. Voorlopig poneren we dat de kraambedsterfte bij de Gentse adel aan de lage kant ligt. Judith Lewis is ook van die mening voor haar onderzochte adelsgroep: “… we have 61 of 1251 women who died in childbirth, or 4.8 percent of all childbearing women. Whether or not this is high depends, of course, on one’s expectations. I viewed it as surprisingly low. After all, over 95 percent of all childbearing women did not die in childbirth.”282 In tabel 32 (cfr. p. 117) zien we dat zowel het sterfterisico per bevalling als het sterfterisico per vruchtbare vrouw bij de Gentse adel gedaald is in de periode 1900-2008 ten opzichte van de periode 1700-1899. Dit zijn cijfers die slechts gelden voor een heel kleine adelsgroep. Het is omwille van die reden dat we met zo’n grote cohorten hebben gewerkt. Hierdoor weten we de evolutie niet van het sterfterisico doorheen de 18e en 19e eeuw. Daardoor kunnen we de Gentse adel niet plaatsen binnen andere adellijke groepen. Zowel Sigismund Peller voor de ruling nobility als Judith Lewis voor de Britse peerage hebben vastgesteld dat er voor het einde van de 19e eeuw geen grote verbetering optrad in de kraambedsterfte.283 Tabel 32: Sterfterisico per bevalling en per vruchtbare vrouw (%)

1700-1899 1900-2008

282 283

Sterfterisico per bevalling 0,77 0,24

Sterfterisico per vruchtbare vrouw 3,48 0,80

Lewis, “’Tis a Misfortune to Be a Great Ladie’,” p. 31-32. Lewis, “’Tis a Misfortune to Be a Great Ladie’,” p. 52 ; Peller, “Births and deaths,” p. 96, 99.

117

Om de kraambedsterfte bij de adel te vergelijken met die van de bevolking van Gent is er weinig vergelijkingsmateriaal voorhanden. In de studie van Viviane Van Meenen over de Sint-Jacobsparochie waren er geen gegevens voor de evolutie van de kraambedsterfte. Ilse Vermeulen is wel kort ingegaan op de kraambedsterfte in de Sint-Salvatorparochie, maar het is niet duidelijk hoe zij de kraambedsterfte gemeten heeft. Er is alleszins geen onderscheid op te merken tussen het sterfterisico per bevalling en het sterfterisico per vruchtbare vrouw.284 Jeroen Backs heeft voor de 19e eeuw vastgesteld dat de sterftekansen bij vrouwen van 15 tot 29 jaar hoger lag dan bij mannen. Eén van de verklaringen die hij daarvoor aanreikt is de problematiek van de kraambedsterfte, maar meer onderzoek is nodig om de impact van de kraambedsterfte op de volwassenensterfte beter te kunnen achterhalen.285 Chris Vandenbroeke is de enige die al een aanzet heeft gegeven naar onderzoek over kraambedsterfte in Gent. Zijn cijfers beperken zich echter alleen tot de tweede helft van de 19e eeuw, waardoor er voor de 18e eeuw geen cijfers voorhanden zijn om te vergelijken. Toch blijft het moeilijk om de werkelijke impact van de kraambedsterfte in Gent in te schatten. In de 19e eeuw ging men voor het eerst specifieke doodsoorzaken aanduiden in de officiële statistieken. Het aanduiden van kraambedsterfte in deze statistieken werd nog in grote mate onderschat. Vandenbroeke waarschuwt dan ook dat er afwijkingen van 100% en meer kunnen voorkomen. Voor de 19e eeuw zijn er cijfers beschikbaar op basis van de registers voor de kraaminrichting het Bijlokehospitaal in Gent. Vandenbroeke noteerde voor de Bijloke veel hogere sterftecijfers per bevalling dan voor het platteland, maar hij voegt eraan toe dat de cijfers van de Bijloke niet representatief zijn voor heel de stad Gent en niet mogen veralgemeend worden. Vandenbroeke verklaart de hoge cijfers voor de Bijloke wegens het grotere besmettingsgevaar dat er heerste. De Bijloke was een druk bezochte instelling waardoor de impact van kraambedkoorts veel groter was. Daarnaast was er een sterkere vertegenwoordiging van specifieke en moeilijke “gevallen” en was er een verhoogd besmettingsgevaar doordat men zich vooral richtte naar de laagste maatschappelijke groepen. Nochtans kon men over de nodige apparatuur beschikken en waren er steeds één of meer vroedvrouwen full-time in de kraaminrichting aanwezig. Vandenbroeke besluit uit de hoge cijfers uit de 19e eeuw dat de impact van de medische innovatie voor het einde van de 19e eeuw beperkt moet zijn geweest. Hij stelt ook vast dat de kraambedsterfte pas vanaf de 20e

284 285

Vermeulen, Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent, p. 134, 135. Backs, Mortaliteit in Gent, p. 110, 276.

118

eeuw begint te dalen. Zijn cijfers voor de Bijloke worden weergegeven in tabel 33 (cfr. p. 119).286 Tabel 33: Sterfterisico per bevalling in de Bijloke, Gent (%)287 Periode 1851-1860 1861-1870 1871-1880 1881-1890 1891-1900 1901-1910

Bijloke in Gent 2,24 4,14 3,49 1,31 1,67 1,43

Wanneer we het sterfterisico per bevalling uit tabel 32 (cfr. p. 117) naast die van tabel 33 (cfr. p. 119) leggen, dan zien we op het eerste zicht dat de waarden bij de Gentse adel heel wat lager liggen dan bij de kraaminrichting de Bijloke. Dit verschil geldt zowel als we het sterfterisico bij de Gentse adel uit 1700-1899 vergelijken met de Bijloke in de tweede helft van de 19e eeuw, als we het sterfterisico uit 1900-2008 vergelijken met de periode 1901-1910 bij de Bijloke. Het lijkt immers nogal onwaarschijnlijk dat Gentse adellijke vrouwen bevielen in een kraaminrichting die zich voornamelijk richtte op lagere sociale groepen en waar een groot besmettingsgevaar heerste. Deze stelling is slechts voorlopig en onder voorbehoud. Zowel de cijfers van de Gentse adel als van de Bijloke zijn niet representatief en gaan slechts over een kleine bevolkingsgroep wat het risico op grote verschillen vergroot. We kunnen dus eigenlijk niet veel zeggen of er al dan niet sociale verschillen waren met de bevolking van Gent. In demografisch onderzoek naar de adel is er geen eensgezindheid of er al dan niet sociale verschillen waren tussen adellijke groepen en de rest van de bevolking. Zo heeft Vandenbroeke vastgesteld dat wanneer hij het sterfterisico per vruchtbare vrouw van 285 Vlaamse adellijke gezinnen vergelijkt met de waarden voor Vlaanderen-Brabant er geen grote sociale verschillen opduiken. Het sterfterisico bedraagt 6 à 7 % bij de adel voor de periode 1650-1830 terwijl dit in Vlaanderen-Brabant schommelt tussen de 7,49 en 9,46 % voor diezelfde periode.288 Sigismund Peller beweert daarentegen dat de kraambedsterfte bij de

286

Vandenbroeke, “Zuigelingensterfte, bevallingsstoornissen en kraambedsterfte (17e-19e eeuw),” p. 151, 154, 155, 156. 287 Vandenbroeke, “Zuigelingensterfte, bevallingsstoornissen en kraambedsterfte,” p. 154. 288 Vandenbroeke, “Zuigelingensterfte, bevallingsstoornissen en kraambedsterfte,” p. 153-154.

119

ruling nobility lager lag dan bij de algemene bevolking van Wenen.289 De bevinding van Judith Lewis vertelt een ander verhaal. Over het algemeen baseert Lewis zich op een schatting van Schofield waaruit blijkt dat de Britse adellijke vrouwen geen hoger of lager sterfterisico hadden dan de algemene bevolking.290 Het vergelijken van de eigen gegevens met die van andere adellijke groepen is optimaler dan de eigen gegevens te vergelijken met de rest van de bevolking van Gent. Judith Lewis en Sigismund Peller werkten ook met cohortes wat het vergelijken aanzienlijk gemakkelijker gemaakt heeft. Tabel 34 (cfr. p. 120) geeft deze vergelijking weer. Tabel 34: Sterfterisico per bevalling en per vruchtbare vrouw bij hogere sociale groepen (%) Ruling nobility van Gentse adel Centraal-Europa291 Cohorte Vrouwen Bevallingen Vrouwen Bevallingen 17001899 3,48 0,77 7,41 1,79

Britse peerage292 Vrouwen Bevallingen 4,52

0,72

We beschikken zelf over weinig gegevens voor de Gentse adel, maar over het algemeen zien we dat de sterfterisico’s van de Gentse adel zeer gelijkaardig zijn met die van de Britse peerage. De verschillen tussen de Gentse adel en de ruling nobility zijn dan weer groter. De ruling nobility heeft de hoogste waarde voor het sterfterisico per bevalling wat erop wijst dat er bij die groep een grotere vertegenwoordiging heerst van eerste en tweede geboorten, die zoals algemeen geweten steeds moeizamer verlopen dan volgende geboorten.293 Feit is dat kraambedsterfte dus ook voorkwam onder Gentse adellijke vrouwen. Wat nu volgt, is een discussie van de mogelijke oorzaken bij adellijke vrouwen.

9.3 Mogelijke oorzaken Judith Lewis heeft voor de Britse peerage vastgesteld dat weinig eten, de grote verspreiding van tuberculose, de verminderde immuniteit tegen infectieziekten tijdens de 289

Peller, “Births and deaths,” p. 96. Lewis, “’Tis a Misfortune to Be a Great Ladie’,” p. 34, 35. 291 Peller, “Births and deaths,” p. 95-96. 292 Lewis, “’Tis a Misfortune to Be a Great Ladie’,” p. 33-34. 293 Vandenbroeke, “Zuigelingensterfte, bevallingsstoornissen en kraambedsterfte,” p. 153. 290

120

zwangerschap en de weinige autonomie die adellijke vrouwen genoten een aantal factoren waren die ervoor zorgden dat kraambedsterfte voorkwam bij Britse adellijke vrouwen. Lewis baseerde deze bevinding op suggestief literair bewijsmateriaal waardoor het onmogelijk is dit zwart op wit te bewijzen. Bovendien vertellen de egodocumenten slechts enkele individuele verhalen.294 Wegens het ontbreken van verhalende bronnen bij de Gentse adel die informatie verschaffen over doodsoorzaken bij vrouwen die in het kraambed gestorven zijn, moeten we ons baseren op statistische gegevens. Eén indicator om bij benadering de doodsoorzaken te achterhalen is het meten van het interval tussen de geboorte en het overlijden van de vrouw. Bij een kort interval van enkele uren tot maximum één dag moet de oorzaak gezocht worden bij het voorkomen van nabloedingen (hemorragie of fluxus post partum), fysische onmacht tot baren (bekkenvernauwing en –vorming) en een totale uitputting van de bevallende vrouw. Bij een langer interval van een week of langer moet de oorzaak gezocht worden in kraambedkoorts veroorzaakt door infecties, slechte hygiëne of onvolledig en minder zorgvuldig verwijderen van de placenta.295 Van alle vijf de vrouwen van mijn populatie die stierven aan kraambedsterfte, stierf er één de dag na de bevalling en de overige vier stierven een week of langer na de bevalling. Toeval of niet, maar dit sluit nauw aan bij de waarden die Lewis bekomen heeft voor de Britse peerage waar 13% na een kort interval en 41% na een langer interval stierf. Hieruit besluit Lewis dat Britse adellijke vrouwen genoten van een grotere medische interventie bij de bevalling dan de Britse bevolking en dat dit over het algemeen bijdroeg tot een lagere kraambedsterfte.296 Of de Gentse adel ook profiteerde van meer medische tussenkomst bij de bevalling dan de Gentse bevalling, kan niet met zekerheid beweert worden. De lage kraambedsterfte bij de Gentse adel suggereert dat er wel sprake was van enige vormen van medische interventie. Lewis heeft ook nog het geboorte-interval en de leeftijd bij de eerste geboorte nagegaan bij zowel alle vruchtbare vrouwen als bij de vrouwen die gestorven zijn aan kraambedsterfte. Ze kwam daarbij tot de vaststelling dat vrouwen die gestorven zijn aan kraambedsterfte een lagere gemiddelde leeftijd hadden bij hun eerste geboorte en een korter geboorte-interval kenden in vergelijking met alle vruchtbare vrouwen die niet in het kraambed gestorven zijn. Het kortere geboorte-interval suggereert het niet toepassen van borstvoeding. 294

Lewis, “’Tis a Misfortune to Be a Great Ladie’,” p. 39-47. Lewis, “’Tis a Misfortune to Be a Great Ladie’,” p. 38 ; Vandenbroeke, “Zuigelingensterfte, bevallingsstoornissen en kraambedsterfte,” p. 156. 296 Lewis, “’Tis a Misfortune to Be a Great Ladie’,” p. 38-39. 295

121

In de plaats daarvan werd er beroep gedaan op wet-nurses die de taak van borstvoeding op zich namen.297 De leeftijd bij de eerste geboorte en het geboorte-interval werd niet gemeten bij de Gentse adel. De reden hiervoor ligt bij de weinige gegevens die te veel afwijkingen zouden vertonen. Als de redenering van Lewis klopt dat vrouwen die geen borstvoeding gaven, een groter risico hadden op een kraambedsterfte dan kan het wel toepassen van borstvoeding door Gentse adellijke vrouwen (cfr. 3.2.5.2.2 Normaal geboorte-interval en geboorte-interval na overlijden) ook ten dele de lage kraambedsterfte bij die groep verklaren.

9.4 Besluit Zowel het sterfterisico per bevalling als het sterfterisico per vruchtbare vrouw zijn gedaald in 1900-2008 ten opzichte van 1700-1899. Deze cijfers tonen grote sociale verschillen aan met de cijfers van Vandenbroeke voor de kraaminrichting de Bijloke in de tweede helft van de 19e eeuw. Deze stelling gaat dus in tegen de these van Vandenbroeke die beweert dat er op vlak van de kraambedsterfte geen sociale verschillen zijn op te merken. Ze zou daarentegen wel aansluiten bij wat Peller heeft beweerd voor de ruling nobility en de bevolking van Wenen. De cijfers in kwestie gaan echter over een klein deel van de Gentse adel en de Gentse bevolking. Onze stelling dat er wel sociale verschillen zijn, is dan ook onder voorbehoud. We hebben grote gelijkenissen opgemerkt tussen de kraambedsterfte bij de Gentse adel en die van de Britse peerage terwijl de kraambedsterfte bij de ruling nobility dan weer hoger ligt. Ook de oorzaken bij de kraambedsterfte van de Gentse adel en de Britse peerage zijn zeer gelijkaardig: de meeste vrouwen stierven na een kort interval door nabloedingen, fysische onmacht tot baren en totale uitputting van de barende vrouw. Een minderheid stierf na een lang interval door kraambedkoorts. Lewis verklaart dit door meer medische interventie bij de Britse peerage in vergelijking met de Britse bevolking. Dit zou ook kunnen opgaan voor de Gentse adel. De lagere kraambedsterftecijfers in vergelijking met de Bijloke van Gent wijzen in die richting. Een bijkomende factor die de lage kraambedsterfte kan verklaren is het geven van borstvoeding door adellijke vrouwen uit Gent. Uiteraard gelden deze conclusies voor een kleine adelsgroep. Verder onderzoek zou daarover meer zekerheid kunnen brengen. 297

Lewis, “’Tis a Misfortune to Be a Great Ladie’,” p. 47-52.

122

Algemeen besluit In deze scriptie wilden we nagaan wanneer de vruchtbaarheid en de mortaliteit bij de Gentse adel begonnen te dalen en of er daarbij sociale verschillen waren op te merken met de rest van de bevolking van Gent. Daarnaast gingen we na of de Gentse adel een gelijkaardig vruchtbaarheids– en mortaliteitspatroon vertoonde als andere hogere sociale groepen in WestEuropa. We bestudeerden ook de babyboom bij de Gentse adel en gingen na of deze al dan niet had plaatsgevonden bij onze adelsgroep. Om een vergelijking voor, tijdens en na de demografische transitie mogelijk te maken, had dit onderzoek als begindatum 1700 en als einddatum 2008. Waar mogelijk vergeleken we onze eigen gegevens met die van de Gentse bevolking en andere hogere sociale groepen. Bij de Gentse adel begon de vruchtbaarheidsbeperking al in de 18de eeuw: dit betekent dus dat de Gentse adel één van de voortrekkersgroepen was van de eerste vruchtbaarheidstransitie. De vruchtbaarheidscoëfficiënt per leeftijdsklasse van de vrouw en de vruchtbaarheidscoëfficiënt op basis van de huwelijksduur wijzen op vruchtbaarheidsbeperkend gedrag in de periode 1700-1779. Het nakomelingenschap, het kinderaantal bij volledige en voltooide gezinnen en de leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling wijzen er ook op dat de vruchtbaarheidstransitie bij de Gentse adel begonnen is in de 18e eeuw. In de periode 1700-1879 kregen de meeste koppels hun eerste kindje vroeger dan in de periode 1880-2008. We hebben gezien dat prenuptialen de vruchtbaarheid bij het begin van het huwelijk de hoogte induwden. Het ging echter om een klein verschil, al kan dit te wijten zijn aan de weinige prenuptialen die we in de genealogieën gevonden hebben. In de 18e en 19e eeuw kwamen we geen enkele prenuptiaal tegen terwijl we er voor de 20e en 21e eeuw acht gevonden hebben. Stopping of spacing of een combinatie van beide waren de krachten achter deze vruchtbaarheidstransitie. Het feit dat stopping ook al voor de eerste vruchtbaarheidstransitie aanwezig was, gaat in tegen de innovatiehypothese die stelt dat stopping nieuw gedrag was waardoor de vruchtbaarheidstransitie in gang werd gezet. Starting daarentegen behoorde niet tot de vormen van vruchtbaarheidsbeperkend gedrag. De huwelijkstiming speelde immers geen rol bij zowel het kinderaantal van volledige en voltooide gezinnen als bij het interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte. Bij de analyse van het geboorte-interval naar pariteit hebben we gezien dat er aanwijzingen zijn dat spacing aanwezig was als vorm van vruchtbaarheidsbeperking. Dit ondervonden we wanneer we de geboorte-intervallen tezamen 123

bestudeerden als wanneer we ze apart onderzochten. Ook hebben we gezien dat Gentse adellijke vrouwen borstvoeding gaven aan hun baby’s en dat dit hoogstwaarschijnlijk ook al het geval moet geweest zijn in de 18e eeuw. De vruchtbaarheid van Gentse adellijke dames werd dus ook beperkt door borstvoeding. Wanneer we de geboorte-intervallen bestuderen, moeten we echter rekening houden met vertekeningen die het gevolg kunnen zijn van de fecondabiliteit. Hierdoor weten we niet hoe groot de rol van borstvoeding en spacing was in de lengte van de geboorte-intervallen. De Gentse adel begon zijn vruchtbaarheid te beperken vanaf 1700 terwijl de Ig bij de Gentse bevolking begon te dalen vanaf 1866. Hier zit een tijdsverschil op van ruim anderhalve eeuw. De verschillen met de andere voortrekkersgroepen in de vruchtbaarheidstransitie zijn minder groot. De stelling van Livi-Bacci klopt ongeveer wanneer hij beweert dat de meeste aristocratische voortrekkersgroepen in een stad woonden. De Gentse adel begon dan wel gelijktijdig haar vruchtbaarheid te beperken net als de aristocratie van Firenze, maar dat is een halve eeuw later dan de bourgeoisie van Genève. Bovendien begon de bourgeoisie van Genève haar vruchtbaarheid ongeveer gelijktijdig te beperken als de Franse ducs et pairs die nochtans bestond uit feodale landheren in dienst van de Franse kroon. De Britse peerage en de adel in Friesland hadden dan weer een hogere vruchtbaarheid dan de Gentse adel. De mogelijkheid bestaat dat de Gentse adel vroeger haar vruchtbaarheid begon te beperken dan de Vlaamse adel, maar dat kunnen we niet met zekerheid zeggen omdat beide cohorten gedeeltelijk overlappen. Het is wel opmerkelijk dat de vruchtbaarheidstransitie bij de Gentse adel vroeger begon dan bij de Gentse burgerij, want beiden waren vooraanstaande groepen die in dezelfde stad leefden. Niet alleen de stadsomgeving speelde dus een rol in de vroege vruchtbaarheidstransitie bij deze groepen. Beide mogelijkheden kunnen dus van toepassing zijn wanneer Livi-Bacci zich afvraagt of deze groepen voortrekkers waren door de stadsomgeving of dat de stadsomgeving speciaal was door de aanwezigheid van deze voortrekkersgroepen. Bij de studie van het gemiddelde kinderaantal bij de Gentse adel tijdens de periode 1940 en 1950 zagen we dat ze ongeveer twee kinderen hadden. Dat is minder dan de drie of vier kinderen bij de bevolking. We volgen dus Ariès wanneer hij poneert dat de babyboom bij de ruling classes niet heeft plaatsgevonden. Bij de studie van de mortaliteit hebben we de sterfte van verschillende leeftijdsklassen apart bestudeerd en konden we betere vergelijkingen opstellen met de Gentse bevolking. De 124

mortaliteit is ook bij de Gentse adel gedaald en voor alle leeftijdsklassen, uitgezonderd de 70jarigen in de 18e eeuw, hebben we sociale verschillen opgemerkt met de Gentse bevolking. Het bestaan van sociale verschillen in de sterfte ten opzichte van de rest van de bevolking suggereert dat de sterftedaling bij de adel zich vroeger heeft ingezet. Bij de Gentse adel is de levensverwachting gestegen en de sterfterisico’s gedaald in 1850-2008 ten opzichte van 17001849. Zuigelingen en kinderen hebben de grootste stijging in levensverwachting gekend. Dit komt goed overeen met de Gentse bevolking tijdens de tweede fase van de mortaliteitstransitie waarbij zuigelingen en kinderen ook de grootste sterftedaling hebben meegemaakt. De tweede fase van de mortaliteitstransitie lijkt dus ook bij de Gentse adel te zijn ingezet en dit suggereert dat ze met dezelfde doodsoorzaken te maken hadden als de rest van de bevolking van Gent. De grote daling van de zuigelingensterfte lijkt bij de Gentse adel vanaf de 19e eeuw te hebben plaatsgevonden. Dat is een eeuw vroeger dan bij de bevolking van Gent waar de zuigelingensterfte definitief begint te dalen vanaf 1900. Voor zowel de 18e, de 19e als de 20e eeuw ligt de zuigelingensterfte lager dan bij de rest van de bevolking van Gent. Ook zagen we dat de zuigelingensterfte bij de Gentse adel lager in de 18e en 19e eeuw ligt in vergelijking met de ruling nobility uit Centraal-Europa. De neonatale en de postneonatale zuigelingensterfte lijkt bij de Gentse adel een gelijkaardig verloop te hebben gehad als bij de bevolking van Gent. Dit zou kunnen wijzen op dezelfde doodsoorzaken die bij de Gentse adel minder prominent aanwezig waren door de lagere totale zuigelingensterfte. Slechte hygiëne en huisvesting maar vooral het niet toepassen van borstvoeding lijken de belangrijkste oorzaken te zijn geweest voor de hoge zuigelingensterfte in Gent. Doordat Gentse adellijke dames hoogstwaarschijnlijk borstvoeding gaven aan hun baby’s, kan dit ten dele de lagere zuigelingensterfte verklaren bij de Gentse adel. De kindersterfterisico’s bij de Gentse adel zijn in de periode 1850-2008 gedaald ten opzichte van 1700-1849. In beide perioden lag de kindersterfte lager dan de zuigelingensterfte. Vooral in de 18e en de 19e eeuw lagen de kindersterfterisico’s lager bij de Gentse adel dan bij de Gentse bevolking. Voor de 20e eeuw is er een kleiner verschil op te merken. De evolutie van de kindersterfte kende bij beide bevolkingsgroepen over het algemeen hetzelfde verloop: de sterfte voor de jongste leeftijdsgroep (1-4 jaar) lag het hoogst en werd gevolgd door de leeftijden 5-9 en 10-14 jaar. Kinderen waren het gevoeligst voor infectieziekten zoals pokken. Ook onder de Gentse adel moeten er pokkenslachtoffers gevallen zijn. Dezelfde doodsoorzaken waren bij de Gentse adel waarschijnlijk minder 125

prominent aanwezig vanwege de lagere kindersterfte bij die groep. Zo kwam er onder de adel in de 19e eeuw hoogstwaarschijnlijk geen kinderarbeid voor en profiteerde de adel van een betere hygiëne, kinderverzorging en huisvesting in vergelijking met de bevolking van Gent. Dit zijn de factoren die Hollingsworth aanbrengt om de lagere kindersterfte bij de Britse adel in vergelijking met de rest van de Britse bevolking te verklaren. Omdat de kindersterfterisico’s bij de Gentse adel niet zo veel verschilden met die van de Britse adel, zou dit ook van toepassing zijn voor de Gentse adel. Voor de sterfte van jongvolwassenen en oudvolwassenen hebben we de levensverwachting op 20 en 70 jaar bestudeerd. In vergelijking met de andere bevolkingslagen van Gent ligt de levensverwachting op 20 jaar bij de adel hoger in de 18e en 19e eeuw. Het is vanaf de 20e eeuw dat de bevolking van Gent een inhaalbeweging maakt. De levensverwachting op 20jarige leeftijd ligt bij hogere sociale groepen in de stad hoger dan bij hogere sociale groepen op het platteland. De levensverwachting ligt bij de Gentse adel het hoogst en wordt op de voet gevolgd door de bourgeoisie van Genève. Voeding en hygiëne werden als belangrijkste determinanten naar voren geschoven voor de levensverwachting bij de Gentse bevolking terwijl de gezondheidszorg een kleine impact had wegens de grote onwetendheid. De hogere levensverwachting bij de adel suggereert dat ze betere voeding en hygiëne hadden waar ze al dan niet bewust op konden inspelen zoals Henry toeschrijft voor de bourgeoisie van Genève. De levensverwachting op 70 jaar ligt in de 18e eeuw op een zeer gelijkaardig niveau met dat van de bevolking van Gent. In de 19e en 20e eeuw is het omgekeerde het geval en ligt de levensverwachting bij de adel hoger. Daarnaast hebben we gezien dat de levensverwachting op 70 jaar bij de Gentse adel zeer gelijkaardig is als die van de ruling nobility en iets lager ligt dan die van de Britse peerage. Een verklaring kan hiervoor niet gegeven worden omdat er nog maar weinig onderzoek is gevoerd naar de oorzaken bij de 70jarige bevolking van Gent en van andere hogere sociale bevolkingsgroepen. De kraambedsterfte bij Gentse adellijke vrouwen is gedaald in 1900-2008 ten opzichte van 1700-1899. In vergelijking met de kraaminrichting de Bijloke tijdens de tweede helft van de 19e eeuw ligt de kraambedsterfte bij de Gentse adel veel lager. Deze stelling gaat dus in tegen de these van Vandenbroeke die beweert dat er op vlak van de kraambedsterfte geen sociale verschillen zijn op te merken. Ze zou daarentegen wel aansluiten bij wat Peller heeft beweerd voor de ruling nobility en de bevolking van Wenen. We moeten er wel rekening mee houden dat de cijfers voor de Bijloke slechts van toepassing zijn voor een klein deel van de Gentse bevolking en dat onze stelling daarover dus onder voorbehoud is. We hebben grote 126

gelijkenissen opgemerkt tussen de kraambedsterfte bij de Gentse adel en die van de Britse peerage terwijl de kraambedsterfte bij de ruling nobility dan weer hoger ligt. Ook de oorzaken bij de kraambedsterfte van de Gentse adel en de Britse peerage zijn zeer gelijkaardig: de meeste vrouwen stierven na een kort interval door nabloedingen, fysische onmacht tot baren en totale uitputting van de barende vrouw. Een minderheid stierf na een lang interval door kraambedkoorts. Lewis verklaart dit door meer medische interventie bij de Britse peerage in vergelijking met de Britse bevolking. Dit zou ook kunnen opgaan voor de Gentse adel. De lagere kraambedsterftecijfers in vergelijking met de Bijloke van Gent wijzen in die richting. Een bijkomende factor om de lage kraambedsterfte bij de Gentse adel te verklaren is het feit dat adellijke vrouwen hoogstwaarschijnlijk borstvoeding gaven. Doordat we de methode van de gezinsreconstructie gebruikt hebben om een antwoord te formuleren op onze onderzoeksvragen gelden al onze antwoorden voor een kleine adelsgroep. Hieruit volgt dat al onze conclusies onder voorbehoud zijn. Het spreekt dus voor zich dat verder onderzoek met meer gezinnen nodig is. Ten eerste kan ze dienen om onze stellingen te bevestigen of te ontkrachten. Ten tweede kan ze het tijdstip preciezer achterhalen waarop de vruchtbaarheid en mortaliteit bij de Gentse adel zijn beginnen dalen. We hebben voornamelijk alleen kunnen werken met cohorten van een eeuw of anderhalve eeuw waardoor we de timing slechts oppervlakkig konden achterhalen. Dit geldt vooral voor de studie van de mortaliteit waardoor we niet konden achterhalen of de sterfte bij de Gentse adel al dan niet vroeger is gedaald ten opzichte van de Gentse bevolking. Ons onderzoek had als begindatum 1700 waardoor we niet weten wat het vruchtbaarheids– en mortaliteitspatroon is van de Gentse adel vóór de 18e eeuw. We kunnen immers niet uitsluiten dat er toen al vruchtbaarheidsbeperkend gedrag aanwezig was bij de Gentse adel. En ten derde kan verder onderzoek meer duidelijkheid brengen over de oorzaken achter de vruchtbaarheids– en mortaliteitsdaling bij de Gentse adel. Doordat we zo weinig weten over onze adelsgroep konden we slechts indirect via literatuur achterhalen wat de mogelijke oorzaken waren. Onderzoek naar het profiel van de Gentse stadsadel waarbij sociaaleconomische factoren zoals beroep, vermogen en huisvesting en culturele factoren zoals levensstijl en eetgewoonten onder de loep worden genomen zou alvast meer duidelijkheid kunnen brengen omtrent de oorzaken. Egodocumenten zijn in dat opzicht waardevol. Hoewel ze natuurlijk slechts individuele verhalen vertellen, kunnen ze ons bijvoorbeeld iets vertellen over de omstandigheden van een vrouw die sterft in het kraambed of over de al dan niet gewilde

127

onvruchtbaarheid bij koppels. Dit zijn allemaal verhalen die niet af te lezen zijn uit onze cijfers.

128

Bibliografie

1. Primaire bronnen 1.1 Onuitgegeven bronnen Stadsarchief Gent (SAG) Modern Archief - H4J. Liste des Cidevant Nobles dont les noms ont été rayés sur le registre Civique du Canton de Gand. Conformement à la loi du 9 frimre an 6me. Stadsarchief Gent (SAG) Modern Archief - H4J. Liste des Cidevant Nobles non rayés du Registre Civique.

1.2 Uitgegeven bronnen Almanach de la Cour de Bruxelles sous les dominations autrichienne et française la monarchie des Pays-Bas et le gouvernement belge de 1725 à 1840 formant l'introduction a l'Almanach Royal Officiel de Belgique. Brussel: Guyot, 1840. Dubbele wegwijzer der Stad Gent en der provincie Oost-Vlaanderen voor het jaar 1914. Gent: A. Vander Haeghen, 1914. Royaume de Belgique. Almanach Royal officiel publié depuis 1840 en execution de l’arrêté royal du 14 octobre 1839. Brussel: Guyot, 1939.

2. Secundaire bronnen 2.1 Genealogieën Comte de Marnix de Sainte Aldegonde, Humbert. Etat Présent de la noblesse belge. Brussel: Collection “Etat Présent” a.s.b.l., 2003-2008. Coomans de Brachène, Oscar. Etat Présent de la noblesse belge. Brussel: Collection “Etat Présent” a.s.b.l., 1984-2002. Baron De Stein d’Altenstein, Isidore. Annuaire de la Noblesse de Belgique. Brussel: Decq et Duhent, 1878.

129

Goethals, Félix-Victor. Dictionnaire généalogique et héraldique des familles nobles du royaume de Belgique. Brussel: Polack-Duvivier, 1849-1852. de Kerchove d’Exaerde, Werner. Kerchove 1350-1550. Brussel: S.n., 2005. de Kerchove d’Exaerde, Werner. Kerchove 1550-1850. S.l.: Association Kerchove Vereniging, 1999. de Kerchove d’Exaerde, Werner. Kerchove d’Exaerde 1850-1950 (Brussel: S.n., S.d.). de Kerchove d’Exaerde, Werner. Kerchove de Denterghem – Kerchove d’Ousselghem 18501950. Brussel: S.n., 2004. de Potter d’Indoye, Henri. Histoire généalogique des Potter au croissant et aux trois roses suivant le manuscrit du R.P. Jacques de Potter. Brussel: Tradition & Vie, 1964. Poplimont, Ch. La Belgique Héraldique. Receuil historique, chronologique, généalogique et biographique complet de toutes les maisons nobles reconnues de la Belgique. Brussel: G. Adriaens, 1863-1867. Schmitz, Yves. Les della Faille. IV Branche des barons d’Huysse. Brussel: Van Buggenhoudt, 1969. Schmitz, Yves. Les della Faille. I Des origines au XVIIième siècle. Brussel: Van Buggenhoudt, 1965. Baron de Troostembergh ed. La Noblesse Belge. Annuaire de 1911. Première partie. Brussel: Misch & Thron, 1912. Van Hoorebeke, Gustave. Annuaire Statistique des familles de Gand. Gent: AnnootBraeckman, 1859. Van Hoorebeke, Gustave. Le Nobiliaire de Gand, ou fragments généalogiques de quelques familles nobles qui ont résidé ou qui résident encore en cette ville. Gent: Vander Schelden, 1850.

2.2 Literatuur Aries, Philippe. “Two Successive Motivations for the Declining Birth Rate in the West.” Population and Development Review 6, no. 4 (1980): 645-650.

130

Backs, Jeroen. Mortaliteit in Gent (1830-1950). Gent : Verhandelingen der Maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde XXIX, 2003. Bardet, Jean-Pierre. Rouen aux XVIIe et XVIIIe siècles. Les mutations d’un espace social. Parijs: CDU & SEDES, 1983. Bongaarts, John, en Robert G. Potter. Fertility, Biology, and Behavior. An analysis of the proximate determinants. New York: Academic Press, 1983. Bourgeois-Pichat, Jean. “La mesure de la mortalité infantile. I. Principes et méthodes.” Population (French Edition) 6, no. 2 (1951): 233-248. Bruneel, Claude. La mortalité dans les campagnes. Le duché de Brabant aux XVIIe et XVIIIe siècles. Leuven: Nauwelaerts, 1977. Coale, Ansley J. “The Decline of Fertility in Europe since the Eighteenth Century as a Chapter in Human Demographic History.” In Coale, Ansley J., en Susan Cotts Watkins eds. The Decline of Fertility in Europe. Princeton: Princeton University Press, 1986, 1-30. Coale, Ansley J., en Susan Cotts Watkins eds. The Decline of Fertility in Europe. Princeton: Princeton University Press, 1986. De Coninck, Birger. Kanegem (1647-1797). Een historisch-demografische studie van een West-Vlaamse plattelandsgemeenschap. Gent: Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 2000. Devolder, Conny. De notabelen van het Eerste Keizerrijk (1804-1814): het Scheldedepartement. Gent: Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 1990. Devos, Isabelle. Allemaal Beestjes. Mortaliteit en Morbiditeit in Vlaanderen, 18de-20ste eeuw. Gent: Academia Press, 2006. Devos, Isabelle, en Chris Vandenbroeke. “Historische demografie van de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijden.” In Art, Jan, en Marc Boone eds. Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 12de tot de 18de eeuw. Gent: UGent Centrum voor Geschiedenis, 2004, 179-220. Fildes, Valerie A. Breasts, Bottles and Babies. A History of Infant Feeding. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1986.

131

Fleury, Michel, en Louis Henry. Des registres paroissiaux à l’histoire de la population. Manuel de dépouillement et d’exploitation de l’état civil ancien. Parijs: Editions de l’Institut National d’Etudes Démographiques, 1956. Friedlander, Dov, Barbara S. Okun, en Sharon Segal. “The Demographic Transition Then and Now: Processes, Perspectives and Analyses.” Journal of Family History 24, no. 4 (1999) 493533. Gadeyne, G. “Variolatie en vaccinatie tegen de pokken in België sinds de 18de eeuw.” Geschiedenis der Geneeskunde 6, no. 6 (2000): 365-375. Guinnane, Timothy W., Barbara S. Okun, en James Trussell. “What Do We Know About the Timing of Fertility Transitions in Europe?” Demography 31, no. 1 (1994): 1-20. Gutmann, P. Myron, en George Alter. “Family Reconstitution as Event-History Analysis.” In Reher, David S., en Roger Shofield eds. Old and New Methods in Historical Demography. Oxford: Clarendon Press, 1993, 159-177. Gyssels, Kim. Een demografische analyse van de vorstenhuizen in Europa (1700-2006). Gent: Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 2007. Hajnal, John. “European marriage patterns in perspective.” In Glass, D.V., en D.E.C. Eversley eds. Population in History. Essays in Historical Demography. Londen: Edward Arnold, 1965, 101-143. Hectors, Guido. Een historisch-demografische studie van een kempische plattelandsgemeenschap: Kalmthout in de 17e-19e eeuw (1678-1828). Gent: Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 1974. Henry, Louis. Anciennes familles Genevoises. Etude démographique: XVIe – XXe siècle. Parijs: Presses universitaires de France, 1956. Henry, Louis. “Démographie de la noblesse britannique.” Population 20, no. 4 (1965): 692704. Henry, Louis. “La demographie au service de l’histoire.” In Hommage à Marcel Reinhard. Sur la population française au XVIIIe et au XIXe siècles. Parijs: Société de démographie historique, 1973, 141-350.

132

Henry, Louis. Manuel de démographie historique. Genève: Droz, 1970. Hollingsworth, Thomas H. “Mortality in the British Peerage Families since 1600.” Population (French Edition) 32 (1977): 323-352. Hollingsworth, Thomas H. “The Demography of the British Peerage.” Supplement to Population Studies 18, no. 2 (1964): 1-108. Janssens, Paul. “Algemeen Concept.” In Duerloo, Luc, en Paul Janssens. Wapenboek van de Belgische adel van de 15de tot de 20ste eeuw. Brussel: Gemeentekrediet van België, 1992, 6572. Janssens, Paul. “De evolutie van de Belgische adel.” In Duerloo, Luc, en Paul Janssens. Wapenboek van de Belgische adel van de 15de tot de 20ste eeuw. Brussel: Gemeentekrediet van België, 1992, 17-28. Janssens, Paul. De evolutie van de Belgische adel sinds de late Middeleeuwen. Brussel : Gemeentekrediet, 1998. Janssens, Paul. “L’évolution des valeurs familiales au sein de la noblesse belge au XXe siècle.” Nobility in Europe during the 20th Century: Memories, Loyalties and Advantages in Context. Firenze, European University Institute, 15-17 June 2009. Knodel, John. “Espacement des naissances et planification familiale: une critique de la méthode Dupâquier-Lachiver.” Annales Economies Sociétés Civilisations 36, no. 3 (1981): 473-488, 493-494. Knodel, John. “Starting, Stopping, and Spacing During the Early Stages of Fertility Transition: The Experience of German Village Populations in the 18th and 19th Centuries.” Demography 24, no. 2 (1987): 143-162. Kuiper, Yme Berend. Adel in Friesland 1780-1880. Groningen: Wolters-Noordhoff, 1993. Lesthaeghe, Ron. The Decline of Belgian Fertility, 1800-1970. Princeton: Princeton University Press, 1977. Lesthaeghe, Ron, en Chris Wilson. “Modes of Production, Securalization, and the Pace of Fertility Decline in Western Europe, 1870-1930.” In Coale, Ansley J., en Susan Cotts Watkins eds. The Decline of Fertility in Europe. Princeton: Princeton University Press, 1986, 261-292. 133

Lesthaeghe, Ron, en Dirk Jan van de Kaa. “Twee demografische transities?” In van de Kaa, Dirk Jan, en Ron Lesthaeghe eds. Bevolking: groei en krimp. Deventer: Van Loghum Slaterus, 1986, 9-24. Lévy, Claude, en Louis Henry. “Ducs et pairs sous l’Ancien Regime: Caractéristiques démographiques d’une caste.” Population 15, no. 5 (1960): 807-830. Lewis, Judith. “’Tis a Misfortune to Be a Great Ladie’: Maternal Mortality in the British Aristocracy, 1558- 1959.” The Journal of British Studies 37, no. 1 (1998): 26-53. Livi-Bacci, Massimo. A History of Italian Fertility During the Last Two Centuries. Princeton: Princeton University Press, 1977. Livi-Bacci, Massimo. Population and Nutrition. An Essay on European Demographic History. Cambridge: Cambridge University Press, 1991. Livi-Bacci, Massimo. “Social Group Forerunners of Fertility Control in Europe.” In Coale, Ansley J., en Susan Cotts Watkins eds. The Decline of Fertility in Europe. Princeton: Princeton University Press, 1986, 182-200. Livi-Bacci, Massimo. The Population of Europe. A History. Oxford: Blackwell Publishers, 2000. Loudon, Irvine. Death in Childbirth. An International Study of Maternal Care and Maternal Mortality 1800-1950. Oxford: Clarendon Press, 1992. Matthijs, Koen. De Mateloze Negentiende Eeuw. Bevolking, huwelijk, gezin en sociale verandering. Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2001. McKeown, Thomas. The Modern Rise of Population. Londen: Edward Arnold, 1976. Peller, Sigismund. “Births and deaths among Europe’s ruling families since 1500.” In Glass, D.V., en D.E.C. Eversley eds. Population in History. Essays in Historical Demography. Londen: Edward Arnold, 1965, 87-100. Perrenoud, Alfred. “Aspecrts of Fertility Decline in an Urban Setting: Rouen and Geneva.” In van der Woude, Ad, Akira Hayami, en Jan de Vries eds. Urbanization in History. A Process of Dynamic Interactions. Oxford: Clarendon Press, 1990, 243-263.

134

Reher, David S., en Roger Schofield. “Introduction.” In Reher, David S., en Roger Shofield eds. Old and New Methods in Historical Demography. Oxford: Clarendon Press, 1993, 1-6. Schofield, Roger, en David Reher. “Introduction.” In Schofield, Roger, David Reher, en Alain Bideau. The Decline of mortality in Europe. Oxford: Oxford University Press, 1991, 1-17. Schofield, Roger, David Reher, en Alain Bideau. The Decline of mortality in Europe. Oxford: Oxford University Press, 1991. Sharlin, Allan. “Urban-Rural Differences in Fertility in Europe during the Demographic Transition.” In Coale, Ansley J., en Susan Cotts Watkins eds. The Decline of Fertility in Europe. Princeton: Princeton University Press, 1986, 234-260. Szreter, Simon. Fertility, class and gender in Britain, 1860-1940. Cambridge: Cambridge University Press, 1996. Vandenbroeke, Chris. “Het seksueel gedrag der jongeren sinds de late 16e eeuw.” Bijdragen tot de Geschiedenis 62, no. 3-4 (1979): 193-230. Vandenbroeke, Chris. “Karakteristieken van het huwelijks- en voortplantingspatroon. Vlaanderen en Brabant, 17de-19de eeuw.” Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 2, no. 2 (1976): 107-145. Vandenbroeke, Chris. “Overzicht van de zuigelingen –en kindersterfte in Zuid-Vlaanderen (18de-19de eeuw).” Studia Historica Gandensia 200, (1977): 199-222. Vandenbroeke, Chris. “Zuigelingensterfte, bevallingsstoornissen en kraambedsterfte (17e - 19e eeuw).” Bijdragen tot de geschiedenis 60, no. 1-2 (1977): 133-162. Van Bavel, Jan. Van Natuurlijke naar Gecontroleerde Vruchtbaarheid? Geboortebeperking in Leuven (1846-1910). Leuven: Universitaire Pers, 2002. Van den Berghe, Jan. Noblesse oblige: kroniek van de Belgische adel. Groot-Bijgaarden: Globe, 1997. Van Meenen, Viviane. Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in de Sint-Jacobsparochie te Gent in de 17e-18e eeuw. Gent: Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 1973.

135

Vander Plaetse, Karen, en Greta Verbeurgt. “Voorhuwelijks seksueel gedrag te Gent, 17001850.” Gemeentekrediet: Driemaandelijks Tijdschrift 44, no. 172 (1990): 111-118. Van Werveke, Hans. “De Curve van het Gentse Bevolkingscijfer in de 17e en de 18e eeuw.” Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België 10, no. 8 (1948): 5-56. Van Werveke, Hans. Gent. Schets van een sociale geschiedenis. Gent: Rombaut-Fecheyr, 1947. Vermeulen, Ilse. Bijdrage tot de studie van de mortaliteit in Gent tijdens de 18de eeuw: Casus: De Sint-Salvatorparochie. Gent: Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 2002. Vervaeck, Solange. Enkele bronnen uit de Franse tijd: Hun belang voor de sociale geschiedenis. Leuven: Nauwelaerts, 1962. Wasson, Ellis. Aristocracy and the Modern World. New York: Palgrave Macmillan, 2006. Wilson, Chris, Jim Oeppen, en Mike Pardoe. “What Is Natural Fertility? The Modelling of a Concept.” Population Index 54, no. 1 (1988): 4-20. Wunsch, Guillaume J., en Marc G. Termote. Introduction to Demographic Analysis. Principles and Methods. New York: Plenum Press, 1978.

2.3 Naslagwerken Duerloo, Luc, en Paul Janssens. Wapenboek van de Belgische adel van de 15de tot de 20ste eeuw. Brussel: Gemeentekrediet van België, 1992, 3 vols. + armorial. Houtart, François. Anciennes familles de Belgique. Brussel: Association royale office généalogique et héraldique de Belgique, 2008.

136

Lijst van figuren Figuur 1: Vruchtbaarheidscoëfficiënt per leeftijdsklasse van de vrouw .................................. 48 Figuur 2: Vruchtbaarheidscoëfficiënt per leeftijdsklasse van de vrouw bij hogere sociale groepen ..................................................................................................................................... 50 Figuur 3: Vruchtbaarheidscoëfficiënt op basis van de huwelijksduur ..................................... 52 Figuur 4: Nakomelingenschap ................................................................................................. 55 Figuur 5: Gemiddelde lengte van de geboorte-intervallen naar pariteit 1700-1879 ................ 69 Figuur 6: Gemiddelde lengte van de geboorte-intervallen naar pariteit 1880-2008 ................ 70 Figuur 7: Gemiddeld aantal kinderen voor alle gezinnen ........................................................ 79 Figuur 8: Leeftijdsspecifieke sterfterisico's.............................................................................. 88 Figuur 9: Leeftijdsspecifieke levensverwachting ..................................................................... 90 Figuur 10: Zuigelingensterfte in ‰ ten opzichte van het totale aantal geboorten ................... 94 Figuur 11: Zuigelingensterfte in ‰ bij de Gentse adel en de bevolking van Gent in de 18e eeuw ......................................................................................................................................... 95 Figuur 12: Het aandeel van de neonatale en de postneonatale zuigelingensterfte in de totale zuigelingensterfte ..................................................................................................................... 98 Figuur 13: Kindersterfte in de Sint-Salvatorparochie (18e eeuw) en in Gent (19e-20e eeuw) (‰) ......................................................................................................................................... 104 Figuur 14: Levensverwachting op 20 jaar bij de Gentse bevolking ....................................... 109 Figuur 15: Levensverwachting op 70 jaar bij de Gentse bevolking ....................................... 113

137

Lijst van tabellen Tabel 1: Vruchtbaarheidscoëfficiënt per leeftijdsklasse van de vrouw .................................... 47 Tabel 2: Vruchtbaarheidscoëfficiënt op basis van de huwelijksduur ....................................... 51 Tabel 3: Nakomelingenschap 1700-1779 (23 gezinnen).......................................................... 53 Tabel 4: Nakomelingenschap 1780-1829 (19 gezinnen).......................................................... 53 Tabel 5: Nakomelingenschap 1830-1879 (63 gezinnen).......................................................... 54 Tabel 6: Nakomelingenschap 1880-1939 (84 gezinnen).......................................................... 54 Tabel 7: Nakomelingenschap 1940-2008 (39 gezinnen).......................................................... 54 Tabel 8: Kinderaantal bij volledige gezinnen 1700-1799 (24 gezinnen) ................................. 56 Tabel 9: Kinderaantal bij volledige gezinnen 1800-1899 (65 gezinnen) ................................. 57 Tabel 10: Kinderaantal bij volledige gezinnen 1900-2008 (75 gezinnen) ............................... 57 Tabel 11: Gemiddeld kinderaantal per volledig gezin waar de vrouw gehuwd is voor haar 25ste jaar bij hogere sociale groepen ....................................................................................... 58 Tabel 12: Kinderaantal bij voltooide gezinnen 1700-1879 (30 gezinnen) ............................... 58 Tabel 13: Kinderaantal bij voltooide gezinnen 1880-2008 (34 gezinnen) ............................... 59 Tabel 14: Gemiddelde leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling ...................................... 59 Tabel 15: Gemiddelde leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling bij Belgische hogere sociale groepen ......................................................................................................................... 60 Tabel 16: Gemiddelde leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling bij hogere sociale groepen 1700-1799................................................................................................................................. 61 Tabel 17: Gemiddelde leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling bij hogere sociale groepen in de 19e eeuw .......................................................................................................................... 61 Tabel 18: Frequentie van de prenuptialen 1900-2008 .............................................................. 63 Tabel 19: Gemiddeld interval in maanden tussen het huwelijk en de eerste geboorte waarbij de huwelijksleeftijd van de vrouw 20 tot 29 jaar bedroeg ....................................................... 65 Tabel 20: Interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte 1700-1879 ................................ 66 Tabel 21: Interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte 1880-2008 ................................ 66 Tabel 22: Gemiddeld interval tussen opeenvolgende geboorten in maanden volgens het lot van het kind geboren aan het begin van het interval 1700-2008 .............................................. 72 Tabel 23: Leeftijdsspecifieke sterfterisico’s in ‰ ................................................................... 87 Tabel 24: Leeftijdsspecifieke levensverwachting in jaren ....................................................... 89 Tabel 25: Zuigelingensterfte in ‰ bij de Gentse adel en de ruling nobility van CentraalEuropa ...................................................................................................................................... 97 138

Tabel 26: Kindersterfterisico's (‰) ........................................................................................ 102 Tabel 27: Kindersterfterisico's bij de Gentse adel en de Britse peerage (‰) ........................ 105 Tabel 28: Levensverwachting op 20 jaar ............................................................................... 108 Tabel 29: Levensverwachting op 20 jaar bij hogere sociale bevolkingsgroepen ................... 110 Tabel 30: Levensverwachting op 70 jaar ............................................................................... 112 Tabel 31: Levensverwachting op 70 jaar bij hogere sociale bevolkingsgroepen ................... 114 Tabel 32: Sterfterisico per bevalling en per vruchtbare vrouw (%) ....................................... 117 Tabel 33: Sterfterisico per bevalling in de Bijloke, Gent (%) ................................................ 119 Tabel 34: Sterfterisico per bevalling en per vruchtbare vrouw bij hogere sociale groepen (%) ................................................................................................................................................ 120

139

Bijlagen I. Alfabetische lijst van de twaalf Gentse adellijke families die in het demografisch onderzoek werden opgenomen II. Stadsarchief Gent (SAG) Modern Archief - H4J. Liste des Cidevant Nobles dont les noms ont été rayés sur le registre Civique du Canton de Gand. Conformement à la loi du 9 frimre an 6me III. Stadsarchief Gent (SAG) Modern Archief - H4J. Liste des Cidevant Nobles non rayés du Registre Civique

140

Bijlage I: Alfabetische lijst van de twaalf Gentse adellijke families die in het demografisch onderzoek werden opgenomen

Naam familie

van der Bruggen

Datum van toetreding tot de adel

Madrid, 18/2/1663

Titel

ridder

Koning Filips IV

Laken, 29/5/1860

adelserkenning

Koning Leopold I

Brussel, 5/12/1871

baron

Koning Leopold II

Dons de Lovendeghem

Wenen, 4/5/1716

baron

Keizer Karel VI

della Faille d'Huysse

Brussel, 22/12/1881

adelserkenning

Koning Leopold II

baron

Koninklijk besluit, 4/5/1885

toevoeging van de

Koning Leopold II

naam 'de Lovendeghem'

Madrid, 16/2/1643

ridder (voordien jonkheer)

Koning Filips IV

Wenen, 11/2/1736

baron

Keizer Karel VI

141

s-Gravenhage, 14/4/1816

baron

Koning Willem I

Brussel, 4/1/1843

baron

Koning Leopold I

le Fevere de ten Hove

Koninklijk besluit, 17/4/1885

toevoeging van de naam

Koning Leopold II

'd'Huysse'

Wenen, 12/2/1752

adelsverheffing

Keizerin Maria-Theresia

Louis, auteur van de 1e lijn: Laken, 31/12/1858

adelserkenning

Koning Leopold I

jonkheer

Brussel, 24/4/1972

ridder

Koning Boudewijn

Ferdinand, auteur van de 2e lijn: Laken, 31/12/1858

adelserkenning

Koning Leopold I

jonkheer

Laken, 31/12/1890

ridder

Koning Leopold II

de Ghellinck d'Elseghem

Madrid, 10/3/1705

Vaernewyck

Koning Filips V

Wenen, 21/12/1735

adelsverheffing

ridder

Keizer Karel VI

142

Het Loo, 23/7/1826

adelserkenning

Koning Willem I

ridder

Koninklijk besluit, 3/7/1885

toevoeging van de naam

Koning Leopold II

'Vaernewyck'

Laken, 16/4/1900

burggraaf

Koning Leopold II

de Giey

Laken, 31/10/1857

baron

Koning Leopold I

de Kerchove

Madrid, 14/8/1640

ridder

Koning Filips IV

de Kerchove de Denterghem

s-Gravenhage, 28/11/1825

adelserkenning

Koning Willem I

jonkheer

Laken, 20/10/1852

graaf

Koning Leopold I

de Kerchove d'Exaerde

Laken, 22/1/1884

adelserkenning

Koning Leopold II

jonkheer

Laken, 24/5/1898

baron

Koning Leopold II

de Kerchove d'Ousselghem

Laken, 13/9/1817

opname in adelsstand

Koning Willem I

jonkheer

143

Brussel, 10/12/1925

baron

Koning Albert I

Kervyn

Laxenburg, 4/7/1766

adelsverheffing

Keizerin Maria-Theresia

d'Oud Mooreghem

Brussel, 24/6/1827

adelserkenning

Koning Willem I

jonkheer

Brussel, 25/3/1929

baron

Koning Albert I

de Volkaersbeke

s-Gravenhage, 14/4/1816

opname in ridderschap,

Koning Willem I

opname in adelstand jonkheer

Brussel, 22/11/1871

baron

Koning Leopold II

Morel

Wenen, 7/2/1768

adelsverheffing

Keizerin Maria-Theresia

Morel de Westgaver

Brussel, 8/12/1822

adelserkenning

Koning Willem I

jonkheer

Laken, 15/1/1854

adelserkenning

Koning Leopold I

jonkheer

Koninklijk besluit, 6/3/1885

toevoeging van de naam

Koning Leopold II

'de Westgaver'

144

Piers de Raveschoot

de Potter d'Indoye

Brussel, 17/10/1816

opname in ridderschap,

Koning Willem I

opname in adelstand

Koninklijk besluit, 17/3/1885

toevoeging van de naam

Koning Leopold II

'de Raveschoot'

Laken, 10/3/1886

adelserkenning

Koning Leopold II

jonkheer

Wenen, 27/4/1764

adelsverheffing

Keizerin Maria Theresia

jonkheer

Koninklijk besluit, 24/4/1897

toevoeging van de naam

Koning Leopold II

'd'Indoye'

s-Gravenhage, 14/4/1816

opname in ridderschap,

Koning Willem I

opname in adelstand jonkheer

Rooman d'Ertbuer

Brussel, 30/1/1910

adelsverheffing

Koning Albert I

jonkheer

Bron: Duerloo, Luc, en Paul Janssens. Wapenboek van de Belgische adel van de 15de tot de 20ste eeuw. Brussel: Gemeentekrediet van België, 1992.

145

Bijlage II: Stadsarchief Gent (SAG) Modern Archief - H4J. Liste des Cidevant Nobles dont les noms ont été rayés sur le registre Civique du Canton de Gand. Conformement à la loi du 9 frimre an 6me

146

147

148

149

150

151

152

153

154

155

Bijlage III: Stadsarchief Gent (SAG) Modern Archief - H4J. Liste des Cidevant Nobles non rayés du Registre Civique

156

157