De erfenis van het Romeinse rijk

Geschiedenis van de Middeleeuwen Ca. 300-1500

Inhoudstafel Inleiding ......................................................................................................................... 8 Het ontstaan van de term ‘middeleeuwen’ ................................................................... 9 Middeleeuwen als pejoratieve term bij de humanisten ............................................................. 9 De middeleeuwen in de Romantiek .......................................................................................... 9 De middeleeuwen in de hedendaagse geschiedwetenschap ................................................. 10

De erfenis van het Romeinse rijk ............................................................................... 11 Kenmerken van het Imperium Romanum................................................................... 12 Politiek-bestuurlijk vlak ............................................................................................................ 12 1. De politieke eenheid in een onmetelijk gebied ............................................................ 12 2. Militaire organisatie: grensverdediging ....................................................................... 12 3. Bestuurlijke hierarchie ................................................................................................. 12 4. Communicatiesysteem: wegennet .............................................................................. 13 5. Rechtssysteem ............................................................................................................ 13 Religieus vlak: Christendom.................................................................................................... 13 Sociaal-economisch vlak: staatseconomie ............................................................................. 13 Besluit...................................................................................................................................... 14

De vroege middeleeuwen. Ca. 400-750: De tijd van de barbaren ............................ 15 Inhoud ....................................................................................................................... 16 De volksverhuizingen en de val van het West-Romeinse Rijk .................................... 18 Barbarisering van het late Keizerrijk ....................................................................................... 18 Chronologie van de volksverhuizingen ................................................................................... 18 1. Hunnen ........................................................................................................................ 18 2 Visigoten (kaart 1, p 14 en kaart 2, p 16) ..................................................................... 19 3. Vandalen, Sueven, Alemannen .................................................................................. 19 4. Franken (kaart 1, p 14 en kaart 3 p 22) ...................................................................... 20 5. Bourgondiërs (kaart 3, p 22) ....................................................................................... 21 6. Italië & Ostrogoten (kaart 1, p 14) ............................................................................... 21 7. Keizer Justinianus – Oost Romeinse Rijk (kaart 2, p 16) ........................................... 21 8 Longobarden (kaar 6, p 27).......................................................................................... 22 9. Brittanië (kaart 5, p 26) ................................................................................................ 22 Besluit: Volksverhuizingen .............................................................................................. 22

Het Merovingische Rijk .............................................................................................. 22

1|

DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK

Duurzaamheid Merovingische rijk ........................................................................................... 22 Bekering tot het katholicisme .................................................................................................. 23 Rijksdelingen (kaart 4, p 24) ................................................................................................... 23 Hofmeiers ................................................................................................................................ 23 Karel Martel ............................................................................................................................. 24

Bestuur en rechtspraak.............................................................................................. 25 Germaans koningschap .......................................................................................................... 25 Organisatie plaatselijk bestuur ................................................................................................ 25 Administratie in Latijn .............................................................................................................. 25 Verschriftelijking rechtspraak .................................................................................................. 26 Rechtsprocedures ................................................................................................................... 26

De adel ...................................................................................................................... 27 Landbouw en Handel ................................................................................................. 27 Neergang: 3e – 6e Eeuw .......................................................................................................... 27 Heropleving in Noord-Europa: vanaf 7e Eeuw ........................................................................ 28

Religie ....................................................................................................................... 28 Kerkvaders .............................................................................................................................. 28 Ambrosius van Milaan (ca 340 – 397) ............................................................................ 28 Hiëronymus (ca. 340 – 420) ............................................................................................ 28 Augustinus v. Hippo (354- 430)....................................................................................... 29 Paus Gregorius de Grote ................................................................................................ 29 Westers monnikendom ........................................................................................................... 29 Martinus van Tours (gestorven in 397) ........................................................................... 30 Zuid-Gallische traditie ..................................................................................................... 30 Iers-Frankische traditie .................................................................................................... 30 Benedictus van Nursia (ca. 480 – 545) ........................................................................... 31 Kerstening/christianisatie ........................................................................................................ 32

Algemeen besluit ....................................................................................................... 33 Ca. 750 – ca. 1000. De Karolingers ........................................................................... 34 Inhoud ....................................................................................................................... 35 Politieke ontwikkelingen............................................................................................. 36 VAN PEPIJN DE KORTE TOT DE RIJKSDELINGEN ........................................................................... 36 Pepijn III de Korte (741 – 768) ................................................................................................ 36 Karel de Grote (768 – 814) ..................................................................................................... 36 Expansie Karolingische rijk (kaart 7, p 50) ...................................................................... 37

DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK

|2

Kroning tot Keizer – Translatio imperii ............................................................................ 37 Bestuur ............................................................................................................................ 37 Opvolging en rijksdelingen ...................................................................................................... 38 843: Het Verdrag van Verdun (kaart 8, p 54) .................................................................. 38 Karolingische rijk: efemeer (kortstondig) (ca. 750 – ca. 850) ................................................. 39 Feodaliteit en vazaliteit............................................................................................................ 39 Begripsomschrijving ........................................................................................................ 39 Wederkerige verhouding ................................................................................................. 39 Beneficium(gunst) – feodum(leen) .................................................................................. 40 Bijzondere gevallen ......................................................................................................... 40 Evolutie ............................................................................................................................ 40 Verspreiding .................................................................................................................... 40

Sociaal-Economische verhoudingen .......................................................................... 41 Hofstelsel en horigheid ............................................................................................................ 41 Begripsomschrijving hofstelsel ........................................................................................ 41 Wederkerigheid hoevenland ........................................................................................... 41 Begripsomschrijving horigheid ........................................................................................ 41 Bronnen ........................................................................................................................... 42 Onstaan en verspreiding ................................................................................................. 42 Dorpssamenleving .................................................................................................................. 42 Handel en nijverheid ............................................................................................................... 43

De Karolingische Kerk ............................................................................................... 43 Mistoestanden in de Kerk (ca. 751) ........................................................................................ 43 Doelstelling en middelen ................................................................................................. 43 Realisaties ....................................................................................................................... 43 Karolingische Renaissance ..................................................................................................... 46 Begripsomschijving ......................................................................................................... 46 Hoofddoelstellingen van Karel de Grote ......................................................................... 46 Dragers van de culturele heropbloei ............................................................................... 46 Realisaties ....................................................................................................................... 47

Ca. 790. Naar een post-Karolingisch Europa ........................................................... 48 Inhoud ....................................................................................................................... 49 Politieke ontwikkelingen............................................................................................. 50 De invallen van de Vikingen (vanaf 790) ................................................................................ 50 West-Frankische Rijk/Frankrijk (987) ...................................................................................... 50 Koningen* ........................................................................................................................ 50

3|

DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK

Engeland ................................................................................................................................. 52 Regering Alfred de Grote (871 – 899) ............................................................................. 52 De Hongaren en het Duitse Rijk ............................................................................................. 52 Hongaren/Magyaren (kaart 9, p 73) ................................................................................ 52 Politieke toestand van het Oost-Frankische Rijk ............................................................ 52 De Ottoonse keizers ........................................................................................................ 53

Landbouw, steden en handel in de 10e eeuw ............................................................ 54 Kerk en cultuur 10e eeuw .......................................................................................... 55 Verbreiding christendom (kaart 12, p 82) ................................................................................ 55 De beweging van Cluny (kerkhervorming) .............................................................................. 55

Algemeen Besluit....................................................................................................... 55 De hoge middeleeuwen. Ca. 1000 – ca. 1200 ............................................................ 57 Politieke geschiedenis: het koningschap.................................................................... 58 Frankrijk: Capetingen (kaart 13, p 88) .................................................................................... 58 Engeland: 11e en 12e eeuw ................................................................................................... 59 Deense heerschappij ...................................................................................................... 59 Angelsaksen .................................................................................................................... 59 Normandiërs (1066 – 1154) ............................................................................................ 60 Plantagenets (vanaf 1154) .............................................................................................. 61 Duitsland en Italië: Saliërs en Hohenstaufen .......................................................................... 61 Saliërs (1024 – 1125) ...................................................................................................... 61

Gregoriaanse hervorming & investituurstrijd .............................................................. 62 Pre-gregoriaanse Kerk ............................................................................................................ 62 Kerkhervorming: libertas ecclesiae ......................................................................................... 63 Pauselijke initiatieven ...................................................................................................... 63 Investituurstrijd ................................................................................................................ 64 Nieuwe religieuze orden .................................................................................................. 65 Vernieuwing ordo monasticus ......................................................................................... 65 Vernieuwing ordo canonicus: regliere kanunniken ......................................................... 66

Kruistochten & ridderideaal ........................................................................................ 67 Eerste kruistocht (1096 – 1099) .............................................................................................. 67 Verdediging: geestelijke ridderorden ...................................................................................... 68 Tempeliers (oudste ridderorde) ....................................................................................... 68 Hospitaalridders of johannieters (bestaan nog steeds) .................................................. 69 Duitse of Teutoonse orde ................................................................................................ 69

DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK

|4

Tweede kruistocht: 1144 – 1149 ............................................................................................. 69 Derde kruistocht: 1189 – 1192 ................................................................................................ 70 Vierde kruistocht 1202 – 1204 ................................................................................................ 70 Voorjaar 1212: de 'kinderkruistocht' ........................................................................................ 70

Naar een handelseconomie ....................................................................................... 70 Landbouw ................................................................................................................................ 70 Steden, handel en nijverheid................................................................................................... 71

De Renaissance van de 13e eeuw ............................................................................ 71 Besluit ....................................................................................................................... 73 De late middeleeuwen I. Ca. 1200 – ca. 1350............................................................. 74 Staat .......................................................................................................................... 75 Bouvines – 1214 ..................................................................................................................... 75 Strijd Engelse-Franse koningen ...................................................................................... 75 Strijd Welfen-Staufen ...................................................................................................... 75 De zondag van Bouvines (27 juli 1214) .......................................................................... 75 Het Franse Koninkrijk .............................................................................................................. 75 Lodewijk IX de Heilige (1226 – 1270) ............................................................................. 76 Filips IV de Schone (1285 – 1314) .................................................................................. 76 Conflict Filips IV – Bonifatius VIII (1294 – 1303) ............................................................. 76 Conflict met graafschap Vlaanderen (einde 13e eeuw – 1305) ...................................... 76 11 juli 1302: Guldensporenslag te Kortrijk ...................................................................... 77 Het Engelse koningrijk ............................................................................................................ 77 Jan Zonder Land (1199 – 1216)...................................................................................... 77 Eduard I (1272 – 1307) ................................................................................................... 78 Duitse rijk en Italië ................................................................................................................... 79 Frederik II en Italië .......................................................................................................... 79 Na Frederik II................................................................................................................... 79 Strijd Duitse koning (Gibellijnen) tegen paus (Welfen) ................................................... 80

Paus en Kerk ............................................................................................................. 80 Innocentius III (1198 – 1216) en het 3e concilie van Lateranen: 1215 ................................... 80 Vijanden van buiten: heidenen ................................................................................................ 81 Vijanden van buiten: joden ...................................................................................................... 81 Vijanden van binnen: ketters ................................................................................................... 81 Bedelorden, begijnen en begarden ......................................................................................... 82 Bedelorden ...................................................................................................................... 82 Begijnen & begarden ....................................................................................................... 83

5|

DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK

Ontluistering pausschap .......................................................................................................... 83

Intellectuele leven: ontstaan van universiteiten .......................................................... 84 Universitas............................................................................................................................... 84 Ontstaan .......................................................................................................................... 84 Naties, colleges ............................................................................................................... 84

Economisch leven ..................................................................................................... 84 Landbouw ................................................................................................................................ 84 Gevolgen en natuurrampen ............................................................................................ 85 Handel, nijverheid en bankwezen ........................................................................................... 85 Nieuwe ontwikkelingen .................................................................................................... 85 Wisselbrief ....................................................................................................................... 85

Besluit ....................................................................................................................... 87 De late middeleeuwen II. Ca. 1350 – ca. 1500............................................................ 88 Politieke geschiedenis ............................................................................................... 89 Frankrijk en Engeland: 100-jarige oorlog (1337 – 1453) ........................................................ 89 Oorzaak ........................................................................................................................... 89 Aanleiding........................................................................................................................ 89 Troeven Engelse koning ................................................................................................. 89 Frankrijk en Bourgondië .......................................................................................................... 91 Opkomst hertogdom Bourgondië .................................................................................... 91 1363 tot 1477: Groothertogdom Bourgondië (kaart 26, p 164) ....................................... 91 Filips de Stoute (1363 – 1404) ........................................................................................ 92 Jan Zonder Vrees (1404 – 1419) .................................................................................... 92 Filips de Goede (1419 – 1467)........................................................................................ 92 Karel de Stoute (1467 – 1477) ........................................................................................ 92 Maria van Bourgondië (1477 – 1482) ............................................................................. 92 Armagnacs en Bourguignons .......................................................................................... 93 Engeland en de rozenoorlog (alb. 5.5) .................................................................................... 93 Duitse rijk en Italië ................................................................................................................... 93

Paus en Kerk ............................................................................................................. 94 Westers schisma (1378 – 1417) en conciliaire beweging ....................................................... 94 Godsdienstige stromingen ...................................................................................................... 95 Kritiek op geloof of Kerk: ketterse bewegingen ............................................................... 95 Verpersoonlijking en verinnerlijking geloof ...................................................................... 95 Veruiterlijking geloof en collectieve rituelen .................................................................... 95 Aanpak toverij.................................................................................................................. 95

DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK

|6

Grenzen van de christenheid .................................................................................................. 96

Sociaal-economische ontwikke-lingen ....................................................................... 96 Landbouw en nijverheid .......................................................................................................... 96 De handelseconomie: de Hanze ............................................................................................. 96

Besluit ....................................................................................................................... 97

7|

DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK

Inleiding

DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK

|8

Het ontstaan van de term ‘middeleeuwen’ Middeleeuwen als pejoratieve term bij de humanisten Middeleeuwen/middeleeuws krijgt een negatieve lading als periode na die van van het Romeinse Rijk. De oorsprong daarvan ligt in de Renaissance, waarin men reageert tegen de toenmalige kunst (gotiek) door terug te grijpen naar de Romeinse beschaving (wedergeboorte). De 1000-jarige periode tussen Renaissance en Klassieke Oudheid was minderwaardig en oninteressant: een tussentijd. Men had eeuwenlang een donker beeld van de middeleeuwen. Het Humanisme, dat zich baseert op literatuur en geleerdheid, stelt dat het Latijn uit het Romeinse Rijk correct was, en dat uit de middeleeuwen vuil. Petrarca (14e eeuw) noemt de middeleeuwen seacule tenebrae, eeuwen van duisternis. Andere termen zijn media tempestas/aetas/tempora, tussentijd. Door de Verlichting en de Franse revolutie wordt het negatieve beeld over de middeleeuwen alleen nog maar versterkt. De middeleeuwen is een periode van diep Christelijk geloof en bijgeloof. De Franse Revolutie duid een nieuw regime aan: het sluiten kloosters en kerken, een breuk met het verleden, met het Ancien Regime (Middeleeuwen en Nieuwe Tijd).

De middeleeuwen in de Romantiek In de architectuur is er een “Gothic revival” waarbij men het droombeeld van de gotiek verbetert. Bv: Het House of Parliament in Londen dat bij de kerk moest passen; de Dom van Keulen, eerst was het geld was op en de dom kon pas later worden voltooid. Eugène Viollet-le-Duc restaureerde werken zoals hij dacht dat ze er in de middeleeuwen uitzagen, dit klopte echter meestal niet met het orrigineel (bv: Notre Dame). In de literatuur werden de middeleeuwen verheerlijkt. Ze werden beschouwd als heroïsche, godsdienstige tijden. Ze werden afgebeeld vanuit hun eigen behoeften en noden uit hun eigen tijd. Men zoch naar de momenten die men wou vergelijken. Bv: Sir Walter Scott: Ivanhoe (1819), The Broad Stond of Honour (1822); Victor Hugo: Notre Dame de Paris (1831); Hendrik Conscience: De Leeuw van Vlaanderen (1838).

9|

DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK

De middeleeuwen in de hedendaagse geschiedwetenschap Vanaf de 19e eeuw wordt geschiedenis een ernstige adademische wetenschap. Men begint de andersheid van de middeleeuwen te erkennen, in plaats van te vergelijken met de oudheid of de renaissance. Men beseft dat ze toen slechts een deel van de wereld kenden, en dat er andere grenzen waren. Het middeleeuwse leven was lokaal, de dichtsbijzijnde stad was de enige reis. De kerk was zeer belangrijk. Terminologie komt niet overeen (Het Frankische Rijk is niet hetzelfde als Frankrijk) en Europa was het kleine broertje van het Byzantijnse Rijk. Maar toch werden toen de grondslagen voor de huidige maatschappij gelegd: het Christendom werd verspreid, taalgebieden en territoriale staten werden gevormd, volkverhuizingen vonden plaats, regio’s werden geurbaniseerd. Belangrijk waren ook het medezeggingsschap (parlement), het bankwezen, het handelskapitalisme, de universiteiten, het boek, literatuur in de volkstaal en de regionale diversiteit. Het begin en het einde van de middeleeuwen periodiseren is onderhevig aan discussie. Dit zijn enkele mogelijke data. Start van de middeleeuwen:  313: Edict van Milaan (vrijhijd van religie: Christendom niet langer verboden)  410: val van Rome door Alarik en de Visigoten  476: afzetting laatste keizer van het West Romeinse Rijk Einde van de middeleeuwen:  1453: val van Constantinopel door de Turken  1492: ontdekking van Amerika door Columbus  1517: stellingen van Luther, de start van de Reformatie

DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK

| 10

De erfenis van het Romeinse rijk

11 |

DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK

Kenmerken van het Imperium Romanum Was er een continuiteit of een discontinuiteit tussen het Romeinse Rijk en de Middeleeuwen?

Politiek-bestuurlijk vlak 1. De politieke eenheid in een onmetelijk gebied Het Late Keizerrijk Alles onder 1 kern: Rome Gezag van bovenaf Alle veroveringen gebeuren in naam van de staat

Keizerschap: iedereen is benoemd door de keizer

Middeleeuwen Kleine afzonderlijke eenheden Gezag van onderuit De staat bestaat niet (tot 13e-14e eeuw). Alle veroveringen zijn persoonlijk voor de veroveraar en zijn erfgenamen. Tot de 13e eeuw waren landen prive-bezit (familiegebied) Nabootsingen uit de oudheid: men wil Keizerschap. Verderzetten van het verleden uit angst voor vernieuwingen

2. Militaire organisatie: grensverdediging Limes: verdedigingsmuren met torens Hadrians Wall: de Romeinen hebben de Schotten nooit veroverd – muur tussen Engeld en Schotland 4e eeuw: legers met 3 a 400 manschappen

Bijna niets

Grote legers pas terug vanaf de 17e eeuw

3. Bestuurlijke hierarchie Hierarchie en territorialiteit van gezag: Diocletanus (284-305) stelt een nieuwe bestuursindeling in, in 4 niveaus. 4 prefecturen 4 patriarchaten 14 diocesen 131 provincies Kerkprovincie olv metropoliet (aartsbisschop) Civitates Bisdommen/diocesen olv bisschop Hoofdplaatsen Cathedra, zetel bisschop, kathedraal Steden Vierhoekig grondplan, dambordpatroon

Forum, basilica (bestuursgebouw)

Bisschopssteden van vroege middeleeuwen gaan terug op Romeinse steden. Vaak wel concentrisch patroon. Basilica wordt nu een kerkgebouw. Bevat grondplan/elementen uit het Late Keizerrijk

Ambtenarenapparaat Abstract begrip van ambtenaar: rechten Bestond niet bij de en plichten aan bepaalde ambtenaars via (personaliteit was macht) selectieprocedure

DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK

barbaren

| 12

Schriftelijkheid: Latijn

Latijn voertaal van liturgie en bestuur: enige bestuurstaal van wereldlijke macht tot 12e eeuw  geen communicatieproblemen bij contacten tussen koningen

4. Communicatiesysteem: wegennet 80 a 100.000 km aan goed onderhouden Hergebruik van Romeinse wegen kasseiwegen met mijlpalen Militair en bestuurlijk doel, ruggengraat Pas vanaf de 18e eeuw steenwegen en van het imperium een volgbaar wegennet Tabula Peutingeriana : landkaart met belangrijkste wegen uit het R.R. 5. Rechtssysteem Geschreven recht

Codificaties: vb. Codex Hammurabi

Vroege middeleeuwen: mondeling overgeleverde stamwet (volk), ritualisering Kerk: canoniek recht (alles ivm bepaalde zaken zoals huwelijk en seksualiteit); eigen recht: regels en principes (voor geestelijken) Vanaf de 12e eeuw: herontdekking van het Romeinse recht, Romeinse regels worden toegepast en neergeschreven  meer macht

Religieus vlak: Christendom De periode van Christenvervolging komt aan een definitief einde wanneer Constantijn de Grote het Christendom begint toe te laten in 313, met het edict van Milaan. Onder Theodosius I (391) wordt het Christendom staatsgodsdienst, en worden de overige godsdiensten verboden. De Romeinse Keizer is hoofd van kerk en staat, dus zowel van het politieke als het religieuze leven. Na de val van het West-Romeinse rijk trekken de bisschoppen – bij gebrek aan een Keizer – de macht naar zich toe. In het Oost-Romeinse Rijk blijven de Byzantijnse Keizers de politieke en religieuze leiders. Het kerkpersoneel zijn gekwalificeerde mensen van de Romeinse senaat. Er is een duidelijke voortzetting, dus continuiteit, in het religieuze leven, tussen het Romeinse Rijk en de vroege middeleeuwen.

Sociaal-economisch vlak: staatseconomie In het Romeinse Rijk grijpt de staat in bij de productieverhoging. Dit is nodig voor zoveel mogelijk belastingsopbrengsten, voor onder andere:    

Onderhoud van de legermacht Aanleg van militaire infrastructuur Belonen van veteranen Betalen van het ambtenarenapparaat

13 |

DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK



Bevoorrading van de steden (productie van het platteland)

In de 4de en 5de eeuw komt het rijk in fiscale problemen, door:    

Een toename van druk op de grenzen (door andere volkeren) Een sterke bevolkingsdaling Een afname van agrarische productie en een handelsverbod Een afname van het belang van steden, dat leidde tot een afname van stadsinkomsten, wat op zich leidde tot een stijgende belastingsdruk

De gevolgen van wat men de Imperial Overstretch noemt:  

  



Het Rijk is niet langer bestuurbaar De muntcirculatie valt stil en het handelsverkeer is zeer beperkt: de economie is ontregeld (het enige geld dat er is, gaat naar het leger), enkel de luxe-handel blijt lucratief Steden verschrompelen Een toenemende ruralisering met Latifundia (olv grootgrondbezitters  Romeinse senatoren. Idereen gaat terug naar het platteland) Fragmentering van de macht: De Latifundia zijn de enige veilige plaatsen en zijn onaanraakbaar. Boeren geven hun vrijheid op in ruil voor de veiligheid op de domeinen (coloni) Dit zijn de sociaal-economische verhoudingen waarmee de vroege middeleeuwen van start gaan.

Besluit Er is een discontinuiteit op politiek-bestuurlijk vlak, maar een continuiteid op deelaspecten van het bestuurlijk vlak (wegennet, bepaalde steden), op kerkelijk vlak en op sociaal economisch vlak.

DE ERFENIS VAN HET ROMEINSE RIJK

| 14

De vroege middeleeuwen. Ca. 400-750: De tijd van de barbaren

15 | DE VROEGE MIDDELEEUWEN. CA. 400-750: DE TIJD VAN DE BARBAREN INHOUD

Inhoud Barbarisering van het Late Keizerrijk De volksverhuizingen

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Hunnen Visigoten Vandalen, Sueven, Allemannen Franken Bourgondiers Italie en de Ostrogoten Oost-Romeinse Rijk Longobarden

Het Merovingische rijk 1. Duurzaamheid 2. Bekering tot het Katholicisme 3. Rijksdelingen 4. Hofmeiers 5. Karel Martel Bestuur en rechtspraak 1. Germaans koningsschap 2. Organisatie plaatselijk bestuur: Gouwen en graven 3. Administratie in het latijn 4. Verschriftelijking rechtspraak 5. Rechtsprocedurs De Adel Landbouw en handel 1. Neergang van de derde tot zesde eeuw 2. Heropleving in Noord-Europa vanaf de zevende eeuw

DE VROEGE INHOUD

MIDDELEEUWEN.

CA. 400-750: DE

TIJD VAN DE BARBAREN

| 16

Religie 1. Kerkvaders: Ambrosius van Milaan, Hieronymus, Augustinus van Hippo, Paus Gregorius de Grote 2. Westers monnikendom: Anachoretische vorm, Cenobitale vorm 3. Martinus van Tours, Zuid-Gallische traditie, Iers-Frankische traditie, Benedictus van Nursia 4. Kerstening/Christianisatie

17 | DE VROEGE MIDDELEEUWEN. CA. 400-750: DE TIJD VAN DE BARBAREN INHOUD

De volksverhuizingen en de val van het West-Romeinse Rijk Barbarisering van het late Keizerrijk Wanneer Theodosius I sterft in 395 wordt het Romeinse Rijk opgesplitst. Het West Romeinse Rijk (Rome), krijgt nu als hoofdplaats Ravenna (begin 5e eeuw), het Oost Romeinse Rijk (Byzantium) krijgt als hoofdplaats Constantinopel. Door de Germaanse volksstammen die zich in het West Romeinse Rijk beginnen vestigen, vindt er een toenomenede barbarisering plaats. Barbaren zijn alle NietRomeinen: Germanen, rechts van de Rijn en Donau. Het zijn volkeren of ethnische groepen in plaats van stammen, samenleveningen waar niet iedereen gelijk is. Volkeren zijn niet onveranderlijk, soms doen er zich veranderingen voor: verschillende volkeren groepen soms samen (voor bijvoorbeeld militaire doeleinden). Wanneer uit die samenwerking een nieuw volk ontstaat noemt men dat etnogenese (lt. geboorte van een volk). De foederati zijn Germaanse volkeren die toestemming kregen om zich in het Romeinse Rijk te vestigen, op een aangewezen gebied. Ze moesten de keizer erkennen, maar ze mogen wel een eigen krijgsheer hebben. In ruil moeten ze krijgsdienst leveren in het Romeinse Rijk, om te strijden tegen andere barbaren. Vanaf de 5e eeuw krijgen de barbaren hogere rangen in het leger. In het Oost Romeinse Rijk is er en striktere scheiding tussen Romeinen en Barbaren.

Chronologie van de volksverhuizingen 1. Hunnen De Hunnen waren steppenomaden afkomstig uit West-China, die voortdurend rondtrokken in de gebieden rond de Bastische Zee en de Oostzee. Ze zijn berucht om hun gewelddadigheid, hun wreedheid en hun mobiliteit. Ze hebben al een slechte reputatie sinds de oudheid. Tijdens de 1e helft 5e eeuw, trekken ze van de Baltische naar de Kaspische Zee, In de 5e eeuw trekken ze richting westen (sommige volkeren waren zo bang ban van hen dat ze zelf wegtrokken). In 450 vindt de inval in Gallië plaats, onder leiding van Atilla. Een jaar later vindt er echter een nederlaag plaats, in het Noorden van Frankrijk, door een coalitie van Romeinen en barbaarse Visigoten. De Hunnen trekken terug richting Donau. Een jaar later echter, trekken de Hunnen naar Rome, maar plunderen Rome toch niet. De meningen hierover zijn verdeeld. Heeft Paus Leo de plundering kunnen voorkomen? Was er toen net een besmettelijke ziekte losgebroken? Noodgedwongen trekken ze naar Constantinopel.

DE VROEGE INHOUD

MIDDELEEUWEN.

CA. 400-750: DE

TIJD VAN DE BARBAREN

| 18

In 452 sterft Atilla aan een bloedneus tijdens zijn huwelijksnacht. De Hunnen raken het maar niet eens over zijn opvolger en vallen uiteen. Als gevolg van de opmars van de Hunnen hebben andere volkeren zich ook verhuisd. 2 Visigoten (kaart 1, p 14 en kaart 2, p 16) De Goten, afkomstig uit het zuiden van Scandinavië verlieten reeds snel hun thuisland en trokken richting Polen (Order-Weichsel) en later richting Oekraïne. Tot het einde van de 3e eeuw bestonden ze uit één groep. Daarna verdelen ze zich in Visigoten en Ostrogoten. Wanneer de Hunnen in aantocht zijn naar Oekraïne besluiten de Ostrogoten om te blijven, waardoor ze onder de slavernij van de Hunnen vallen. De Visigoten vluchten echter naar het Romeinse Rijk. In 376 mogen de Visigoten de Donau oversteken, maar krijgen er onvruchtbare grond toegewezen in de Balkan. Twee jaar later komen ze echter tot opstand bij de slag van Adrianopel en brengen ze 10.000 romeinen om. Slechts een derde van dit leger overleefde. Een schokgolf raast over het Romeinse Rijk en er komen nieuwe onderhandelingen met de Visigoten. In 382 worden ze foederatii in Thracië en Moesië (Servië) maar ze willen een nog vruchtbaarder gebied. Een kleine 30 jaar later trekken ze onder leiding van Alarik naar Rome, en plunderen dat 3 dagen lang. Dit is de 7e keer in 700 jaar dat Rome geplunderd werd. Het werd gelukkig geen compleet bloedbad, met enkel plunderingen. Daarna sterft Alarik echter onder verdachte omstandigheden. In 418 betrekken de Visigoten Aquitanië, nog steeds als foederatii, als huurlingen van het Romeins leger. Ze stichten er een koninkrijk met Toulouse als hoofdplaats. Ze trekken geleidelijk aan naar Cadiz en tegen het eind van de 5e eeuw bezitten ze een rijk dat loopt van Nantes tot Cadiz. In 507 worden ze echter verslagen door Clovis in Voillé en verliezen ze Aquitanië. Ze trekken naar het Iberisch schiereiland. 200 jaar later, in 711 ondergaan ze opnieuw een nederlaag. Ditmaal door moslims, onder leiding van Tarik, die het Iberisch schiereiland willen innemen. Het verlies van de veldslag in Jerez beteknt het einde van de geschiedenis van de Visigoten. Hun enige overblijfsel was een klein koninkrijkje te Asturië, van waaruit ze probeerden de moslims terug te overwinnen, met de reconquista. 3. Vandalen, Sueven, Alemannen Vandalen (kaart 1, p 14) De Vandalen trekken twee jaar lang wreed plunderend doorheen Gallië. In 409 verplaatsen ze zich van de Pyreneeën naar het Iberisch schiereiland, voortgedreven door de Visigoten. 20 jaar later maken ze de oversteek naar Marokko. Dit was tot dan toe de enige plaats in het West-Romeinse Rijk waar geen barbaren gevestigd waren. In 430 brengen de Vandalen zware schade toe aan Hippo.

19 | DE VROEGE MIDDELEEUWEN. CA. 400-750: DE TIJD VAN DE BARBAREN INHOUD

In 435 krijgen ze de status van foederati. Op dat moment staan ze onder leiding van Geiserik. 20 jaar later zullen ook zij Rome plunderen. Op dat moment strekt hun rijk van Noord-Afrika tot de West-Middelandse zee (Cartago). In 533 begaan ze een nederlaag tegen Keizer Justinianus van het Oost-Romeinse Rijk. Daarna trappelen ze nog even na als piratenvolk, maar ook dat houden ze niet lang vol. Dit is het einde van de Vandalen. Sueven (kaart 1, p 14 en kaart 2, p 16) De Sueven trokken met de Vandalen richting Noord West Spanje, maar werden overwonnen door de Visigoten, Alemannen (Alanen) (kaart 3, p 22) De Alemannen waren afkomstig uit Zuid-West-Duitsland en in 406 krijgen ze de status van foederatii en vestigen ze zich in de Elzas. Geleid nemen ze meer een meer land in, ze breiden hun gebied traag uit over de Boven-Rijn, Noord-Zwitserland en een deel van Oostenrijk. In 536 worden ze onder Frankisch gezag geplaatst, maar ze mogen wel hun eigen leider behouden. Vanaf nu zijn ze het Frankisch satellietstaatje “Alemannië”. 4. Franken (kaart 1, p 14 en kaart 3 p 22) De Franken waren afkomstig uit het gebied aan de Beneden-Rijn. De term wilt “moedig en dapper” zeggen. In het begin van de 3de eeuw waren er twee groepen Franken: Ripuarische Franken (die zich vestigden aan de oevers van de Rijn) en Salische Franken (die zich ten noorden van de Rijn vestigden). De Salische Franken worden foederati, in ruil voor militaire dienst. Traag veroveren ze het een na het andere gebied op weg naar het Zuiden. Samen met Aetius verslaan ze de Hunnen. Childerik, zoon van Merovech, slaagt erin om het rijk uit te breiden tot het strekt van Doornik tot aan de Somne. In 486, ondertussen meer dan dertig jaar later, verslaat Clovis Syagrius1 aan de Loire (dit is tien jaar nadat het West-Romeinse Rijk nog een Keizer had). Twintig jaar later

Syagrius (overleden 486 of 487) was de laatste Romeinse heerser over (een deel van) Gallië. Hij volgde in 464 Paulus op als heerser en erfde daarmee het rijk dat gesticht was door zijn vader Aegidius, en dat vanuit Soissons een groot deel van noordelijk Gallië beheerste. Hij stond bekend als de rex romanorum ('koning der Romeinen'), dat aangeeft dat hij ondanks zijn Gallo-Romeinse achtergrond een positie had vergelijkbaar met Odoaker en de Visigotische, Bourgondische en Frankische koningen. Evenals voorheen bij de Romeinen bestond zijn leger overwegend uit Frankische huurlingen. In 486 keerden de Frankische koningen Clovis en Ragnachar zich tegen Syagrius en vielen diens grondgebied binnen. Bij Soissons kwam het tot een veldslag, die door Syagrius verloren werd. Hij vluchtte naar de Visigotische koning Alarik II. Maar deze zond hem geboeid terug naar Clovis, die Syagrius liet executeren. Hiermee kwam - tien jaar na de afdanking van de laatste keizer van het westen - een einde aan het Romeinse gezag in wat later Frankrijk zou heten en begon een lange periode waarin Germaanse koningen over Gallo-Romeinse onderdanen zouden heersen. 1

DE VROEGE INHOUD

MIDDELEEUWEN.

CA. 400-750: DE

TIJD VAN DE BARBAREN

| 20

overwinnen de Salische Franken de Ripuarische Franken rond het Rijngebied. En een jaar later onderwerpen ze ook de Visigoten in Aquitanië, bij de slag van Voillé. In 511 sterft Clovis. Dit is het begin van de Merovingische dynastie, van Clovis en zijn afstammelingen. 5. Bourgondiërs (kaart 3, p 22) Over de Bourgondiërs is weinig geweten. Aan het begin van de 5de eeuw woonden ze als foederatii aan de Midden-Rijn. Ze verslaan de Hunnen in een slag die inspiratie gaf aan het Nibelungenlied. Later trekken ze richting wechten naar het MiddenRhonegebied (Genève) en starten een trage landinname van het Noorden (Bazel) tot het Zuiden (Avignon). Tussen 523 en 536 voegen ze zich bij de Franken. 6. Italië & Ostrogoten (kaart 1, p 14) Italië (en Rome) is de parel aan de kroon van het Romeinse Rijk. De keizers hebben echter maar weinig macht meer, tegen de 5de eeuw. De macht ligt vooral in handen van de opperbevelhebber (een barbaar). Odoakar (de opperbevelhebber) zet de allerlaatste Keizer Romulus Augustus af en roept zichzelf uit tot koning. Vanaf dat moment is er alleen nog een Keizer in het Oost-Romeinse Rijk. Odoakar erkent diens gezag, want hij wou geen breuk met het Oost-Romeinse Rijk, maar een continuïteit waarbij het Westen een koning had, in plaats van een Keizer. Ondertussen in het Oost-Romeinse Rijk, trekken Ostrogoten, die tot dan toe onder slavernij van de Hunnen zaten, naar het Zuiden, in Oost-Romeins gebied. Dit zorgt voor druk op de politiek, en Keizer Zeno ziet dit als een dreiging van barbaren. Van hem mogen de Ostrogoten zich echter vestigen in Italië als ze de andere barbaren (0doakar) wegkrijgen, en zo de Oost-Romeinse invloed in Italië terug kan aansterken. Hieruit volgen weer volksverhuizingen en een paar woelige jaren. In 493 wordt Odoaker vermoord op een etentje, tijdens een periode van wapenstilstand. De Ostrogoten nemen de macht in Italië over, onder leiding van Theodorik. Het nieuwe koninkrijk omvat Italië, Slovenië, de Provence en Zwitserland. In 526 sterft Theodorik zonder erfgenaam, maar hij wordt opgevolgd door zijn dochter, die als regente regeert tot haar zoon oud genoeg is. 7. Keizer Justinianus – Oost Romeinse Rijk (kaart 2, p 16) Keizer Justinianus, van het Oost-Romeinse Rijk wilde het Westen weer aansluiten bij het Romeinse Rijk. Hij wilde het hele Rijk rond het Middelandse Zeegebied territoriaal en cultureel herstellen. Qua godsdienst beleden veel barbaarse stemmen (waaronder de Ostrogoten) het Arianisme, waarin men niet gelooft in de drie-eenheid. Arianen stellen dat Jezus slechts een mens was. Hij was de zoon van God, maar geen god op zichzelf. Die Ariaanse strekking was echter reeds veroordeeld in 325 op het concilie van Nicea. Tussen 535 en 555 probeert Justinianus dan ook om het Arianisme weer uit te roeien, en het Middelandse Zeegebied weer bij het Romeinse Rijk te voegen.

21 | DE VROEGE MIDDELEEUWEN. CA. 400-750: DE TIJD VAN DE BARBAREN INHOUD

De herovering van Noord-Afrika en de eilanden op de Middellandse Zee betekent het einde van de vandalen en ook Zuid-Spanje wordt herwonnen van de Visigoten. Toen uiteindelijk Italie heroverd was, bleef er slechts een puinhoop meer over. Rome was herhaaldelijk geplunderd, en de bevolking moest voortdurend op de vlucht slaan. Van de Romeinse beschaving, die onder Theodorik eigenlijk met rust gelaten was, bleef slechts een schim meer over. Nooit zou Rome weer hetzelfde peil van beschaving krijgen als weleer. Niet lang daarna zouden de Longobarden binnenvallen. 8 Longobarden (kaar 6, p 27) De Longobarden stammen uit de Germaanse groep uit Pannonië (tussen de Alpen en de Donau) en waren actief als huurlingen binnen het Oost Romeinse leger tijdens de Gotische oorlogen. Na de dood van Justinianus nemen de Longobarden de macht van de keizer over. Ze behouden slechts enkele gebieden in het Byzantijse rijk en enkele steden in Italië (waaronder Rome). Het gezag van de keizer was niet volledig weg maar wel sterk verbrokkeld. Tot 755 bleef het Rijk in handen van de Longobaren, dan wordt echter Aistulf verslagen door Pepijn III de Korte. Dit betekende ook voor de Longobarden het einde. 9. Brittanië (kaart 5, p 26) In Brittanië vertrekken in 410 de Romeinse legionairs terug naar Rome. De Angelen, Saksen en Juten worden als foederatii ingezet tegen potentiële invallen uit het Noorden, van Germanen uit de zeegebieden. De oorspronkelijke Brits-Keltische bevolking moet vluchten naar de uithoeken van het eiland. Koning Arthur, aanvoerder van de Britten, aanvaardt de Romeinse heerschappij, om zich tegen Germaanse invallen te beschermen. Uiteindelijk bestaan er zeven germaanse koninkrijkjes in Brittanië: Essex, Sussex, Wessex (O-, Z-, W-Saksen), Kent (Juten), East Anglia, Mercia en Northumbria (Angelen). Besluit: Volksverhuizingen Er waren erschillende types bewegingen: invallen, tochten door invallers (politieke vluchtelingen), gebiedsoccupatie (kolonistatie: onopvallend gebied overnemen). Het resultaat was het vestigen van ‘barbaarse’ koninkrijken. Op het vasteland is enkel het Frankische/Merovingische rijk duurzaam en succesvol.

Het Merovingische Rijk Duurzaamheid Merovingische rijk De uitbreiding van de macht gebeurt vanuit het ‘stamland’, dat in het midden van de 4e eeuw Toxandrië was. Ze voerden hun eigen taal in in geromaniseerd gebied en lijfden niet-geromaniseerde gebieden in.

DE VROEGE INHOUD

MIDDELEEUWEN.

CA. 400-750: DE

TIJD VAN DE BARBAREN

| 22

De uitbreiding vondt niet enkel naar het Zuiden, maar ook naar het Ooosten (Beieren, Thüringen) plaats. De Franken werden ook niet aanzien als bezetters, maar als dragers van de Romeinse beschaving en van het Christendom. Vooral de bekering van het Katholicisme, door het doopsel van Clovis, waardoor ze hun ariaans verleden van zich afschudden heeft hierbij geholpen.

Bekering tot het katholicisme De gebeurtenis zelf vond plaats in het jaar 496: tijdens de strijd tegen de Allemannen bekeerde Clovis zich, omdat hij de belofte had gedaan aan de god van zijn vrouw, dat, als hij won, hij zich zou bekeren. Germaanse volkeren bedreven godsdienst als utilitarisme: “God is pas goed als hij ons iets kan schenken”. Geloof was een collectief begrip Gefolgschaft (comitatus) < chiefdom. Vooraleer hij zich kon bekeren moest hij een groot deel van zijn gezelschap overtuigen. Hij slaagt hier ook in. Zijn bekering heeft verregaande implicaties: er komt een nieuwe alliantie tussen de Kerk & de Franken: de bisschoppen hadden de administratie in handen, en door het doopsel kon Clovis rekenen op de steun van de bisschoppen. In ruil daarvoor gaf Clovis gaf de bisschoppen de steun en de middelen om hun werk te blijven doen. De versmelting van Gallo-Romeinen & Franken leidde tot een rijksaristocratie.

Rijksdelingen (kaart 4, p 24) Het koningschap bij de merovingers was overerfbaar. Wanneer Clovis sterft in 511 vindt er een erfdeling plaats tussen Clovis’ vier zonen. Die waren er, omdat de Franken de bezette gebieden zagen als persoonlijk bezit. Er was weer een kortstondige eenheid onder Clotarius (558 – 561), maar Clovis’ 4 kleinzonen voerden een heftige strijd. Austrasië kwam onder leiding te staan van Sigebert x Brunhilde, Neustrië o.l.v. Chilperik x Fredegonde en daarnaast waren er nog Aquitanië en Bourgondië. Er waren dus 4 rijken, maar er was maar één hoofdstad: Parijs. De 4 hadden enkel een deelhoofdstad. Onder Dagobert (629 – 639) was er weer een kortstondige eenheid, maar het rijk viel weer uiteen na de dood van Dagobert. In Austrasië en Neustrië kwam de macht in handen van hofmeiers, Bourgondië viel uiteen in kleinere eenheden, Aquitanië ging zijn eigen weg en de Oostelijke gebieden werden opnieuw zelfstandig. Na Dagobert valt het Merovingische rijk. Enkel Austrasië en Neustrië hebben nog macht. De hofmeiers waren erin geslaagd de macht af te snoepen van de Merovingische koningen.

Hofmeiers

23 | DE VROEGE MIDDELEEUWEN. CA. 400-750: DE TIJD VAN DE BARBAREN INHOUD

De hofmeier, of Maior domus had de leiding in de ‘huishouding’: de grootgrondbezitters habben de meeste feitelijke macht. Ze monopoliseren deze macht en slagen erin om die erfelijk te maken. Vanaf 2de helft 7de eeuw zijn ze de feitelijke machthebbers, en heeft de koning eigenlijk niets meer te zeggen. Pippiniden/Karolingers (< Ardennen) Pepijn I van Landen was vanaf ca. 625 hofmeier van Austrasië, Pepijn II v. Herstal (die sterft in 714) krijgt zowel Austrasië (679) als Neustrië (687) in handen. Ondertussen vindt ook nog een expansie naar het Noorden en Oosten plaats. Die loopt samen met de kerstening die aarstbisschop Willibrord uitvoert. Al de zonen van Pepijn II zijn al gestorven voor zijn dood en er ontstaat een strijd om de macht: de kleinzonen van Pepijn II en hun grootmoeder (de echtgenote van Pepijn II) tegenover Karel Martel, de bastaardzoon van Pepijn II tegenover nog enkele edellieden die de macht wilden. Karel Martel (714 – 741) wint de strijd.

Karel Martel Karel Martel is hofmeier van Austrasië vanaf 719. In 732 verslaat hij de moslims2 in de legendarische slag bij Poitiers. Ondertussen neemt Bonifatius het kerstenen van de bevolking ten oosten van de Rijn over van Willibrord, de verovering en kerstening van Friesland verloopt echter moeilijk. Karel breidt zijn rijk ook verder uit in andere richtingen, en verovert onder meer Aquitanië, de Provence en Bourgondië. Hij reorganiseerde het Frankische leger en bestuur en wist daarmee met succes zowel zijn binnenlandse als buitenlandse tegenstanders, met name de Arabieren, Friezen en Saksen het hoofd te bieden. Zijn macht werd zo groot dat hij de plaats van de Merovingische koningen in nam, zonder zichzelf tot koning uit te roepen. Karel wordt beschouwd als stamvader en naamgever van de Karolingen. Hij bouwt een sterk leger op door materiële gunsten te beloven aan krijgers. Hiervoor moet hij grond confisceren en hij geeft ook tribuutgeld. Omdat hij veel kerkelijkere goederen neemt om zijn soldaten uit te betalen, krijgt hij een slechte naam in de geschreven bronnen van de monniken. Karel Martel heeft twee zonen: Karloman en Pepijn III de Korte. Karloman krijgt het Oosten van het Rijk, en Pepijn het Westen. Onder Pepijn start de Karolingische dynastie pas echt.

Islam: Openbaring aan Mohammed, Allah’s profeet. In 622 trekt Mohammed van Mekka naar Jathrib/Medina in een gebeurtenis die bekend staat als de Hedsjra. Hij sterft in 632, waarna er een erg snelle geloofsverspreiding plaats vindt. Vanaf 711 trekt Tarik op via Gibraltar, door AlAndalus tot in Poitiers. 2

DE VROEGE INHOUD

MIDDELEEUWEN.

CA. 400-750: DE

TIJD VAN DE BARBAREN

| 24

Pepijn voert ook een nieuw systeem in: de precaria verbo regis, waarbij de soldaten de goederen slechts in ‘bruikleen’ krijgen, en na hun dood aan de kerk terug moeten geven, maar velen onder hen proberen die goederen echter erfelijk te maken.

Bestuur en rechtspraak Germaanse koningen erkennen in theorie het gezag van de Byzantijnse keizer, maar in praktijk hebben ze een geheel ander bestuur. Ze hadden macht door hun groot aantal militaire volgelingen.

Germaans koningschap De monarchie bestond uit een militair leiderschap. De trouwe volgelingen (gefolgschaft – comitatus) waren krijgers die in ruil voor hun geleverde werk grond als beloning kregen. Nieuwe elementen zijn dat het koningschap blijvend is, in plaats van alleen maar in tijden van crisis. De koning regeert ook over het hele rijk: er zijn geen onderlinge koningen meer bij andere volkeren. Het koningschap was overerfbaar bij de Franken (van vader op zoon), vanaf nu wordt een nieuwe koning gekozen uit de hele koninklijke familie. Dit is gelegitimeerd en geniet de steun van de Kerk sinds het doopsel van Clovis.

Organisatie plaatselijk bestuur Het land was onderverdeeld in Gouwen of Pagi, deze gouwen werden bestuurd door een graaf of comes. Zij stonden onder andere in voor het beheer van de kroondomeinen (fisci) en het opstellen van het leger. De hertog of dux (vaak in grensgebieden) stond hoger dan een graaf. Een bisschop is een vertegenwoordiger van de kerk op een regionaal niveau. Hij bewaart de orthodoxie en wijdt geestelijken. Een bisschop zetelt in een Romeinse stad en komt uit een vooraanstaande (Gallo-Romeinse) familie. Hij kan lezen en schrijven, waardoor hij een belangrijke rol in de administratie krijgen, en houdt zich ook bezig met het wereldlijk bestuur en burgerlijk recht (huwelijken). Hij is benoemd door de koning of hofmeier, maar wordt in principe aangesteld door het volk en het hoofd van de kerk. Hij is actief aan het voortdurend rondtrekkende koninklijke hof. Vertegenwoordiger Kerk

Administratie in Latijn In de vroege middeleeuwen wordt nog niet zoveel genoteerd als bij de Karolingers. Latijn is de taal van de kerk, documenten en onderwijs. Het is de geschreven taal bij uitstek. De geestelijkheid (clerus) had een monopolie. Een geestelijke of clericus was een ruime term en er waren verschillende soorten wijdingen. De enige uiterlijke eigenschap was de kruinschering of tonsuur. De verschillende wijdingsgraden bevatten de hogere (priester, diaken en subdiaken) en lagere (acoliet of misdienaar, lector, ostiarius of koster en exorcist die de zuiverheid van litergische voorwerpen bewaarde) wijding.

25 | DE VROEGE MIDDELEEUWEN. CA. 400-750: DE TIJD VAN DE BARBAREN INHOUD

Verschriftelijking rechtspraak Het Romeins recht bestaat in verschillende types: bij de Merovingers was het gevarieerd, bij de Karolingers was er uniformiteit. De twee grote codificaties waren die van Theodosius II (440) en Justinias (530): de Corpus iurus civilis: een wetboek met burgerlijk/civiel recht. Alle inwoners van het Romeinse Rijk vielen onder het civiel recht. Dit recht blijft bestaan in de Germaanse Rijken: toen de Germaanse volkeren macht hadden over de Romeinse gebieden, bleven de Gallo-Romeinse burgers vallen onder dit recht. Het Germaans recht bestond uit mondeling overgeleverde stamwetten. Bij conflicten werden de ouderen om raad gevraagd. Er was een personaliteitsbeginsel: iedereen werd berecht volgens zijn eigen recht (op basis van herkomst). Het strafrecht bestond uit een ingewikkeld systeem van compositiegeld (als er geen dode was) of weergeld (als er wel een dode was). Er was een lijst met misdrijven en hun strafmaat en de boete moest betaald worden aan de persoon zelf of aan de familie. De strafmaat verschilde naargelang de verwonding maar ook naar gelang de persoon (volgens geslacht, stand, leeftijd). Het doel hiervan is conflictbeheersing; men probeerd bloedwraak (faida) te vermijden. Men hechtte toen veel aan eer: als iemand iets aangedaan werd, werd deze in zijn eer gekrenkt, en kon deze pas hersteld worden door wraak of door het straffen van de dader. Men codificeerde het Germaans recht voor het eerst onder Clovis in het Latijn in 506511 in de Salische Wetten (Pactus legis Salicae), en in Engeland in het Oud-Engels. Dit was in opdracht van de koning en het hele Romeinse Rijk volgde. In de vroege middeleeuwen was een conflict de verstoring van de harmonie tussen de dader en het slachtoffer (en diens familie). Dit lostte men op met wapens (faida) of verzoening (geld). De rol van de gezagsdrager is hier het verzoenen van de dader en het slachtoffer. Vanaf de 12e eeuw wordt onder een conflict ‘de verstoring van de openbare orde, overtreding van de wil van de vorst of verstoring van de vrede’ verstaan. Dit kon men slechts oplossen door vervolging (politiemacht), een proces en de bestraffing van de schuldige. De rol van de gezagsdrager is hier veel actiever, aangezien er een inbreuk op het gezag plaatsvond. Hij moet de openbare orde herstellen.

Rechtsprocedures De koning (of de graaf in zijn naam) heeft het voorrecht van de rechtspraak. Het doel is conflictbeheersing en er zijn twee mogelijkheden: 1. Eedzwering: de beschuldigde zorgt voor mensen rondom hem om te getuigen. Bij een fout in de ceremonie (foute tekst, stotteren, naar zijn woorden zoeken…) wordt de beschuldigde meestal schuldig bevonden, omdat de eedhelper

DE VROEGE INHOUD

MIDDELEEUWEN.

CA. 400-750: DE

TIJD VAN DE BARBAREN

| 26

ongeloofwaardig bevonden wordt. Ook won meestal de partij met de meeste eedhelpers 2. Godsoordeel (ordatie): in uitzonderlijke omstandigheden voert men een heetwaterproef (persoon moet een voorwerp uit een pot met kokend water halen, indien de wonde mooi genas was men onschuldig), vuurproef, tweekamp (gerechtelijk duel: winnaar was onschuldig),… uit. Men gelooft dat God zal tussenkomen als de persoon onschuldig is. Dit systeem wordt onder het toezicht van geestelijken geplaatst, en de Karolingers verspreiden het doorheen het hele rijk. Deze straffen werden slechts zelden toegepast en waren meer een dreigement. Ook konden hoge personen zich laten vervangen voor de straffen.

De adel De adel bestond uit Romeinse of geromaniseerde edelen (afstammelingen van Romeinse families of bisschoppen). Germaanse edelen waren Konigsnähe die hadden eden van trouw, huwelijken, geschenkuitwisseling (ritueren),… uitgevoerd om in aanzien van de koning te komen. Er waren verscheidene verschillen met de adel uit de Romeinse Keizertijd: grootgrondbezitters verplaatsen zich terug naar het platteland, waar hun domeinen zijn; hun bezit is minder uitgestrekt, ze zijn minder rijk, het kroongebied wordt kleiner; ze hebben verschillende taken. In de Keizertijd stonden ze in voor het bestuur in de ambtenarij en kerk en openbare werken (dit waren officiële functies en ze kregen dan ook een salaris). In de vroege middeleeuwen was de adel vooral van militair belang of als kerkelijke leider (comitatus). Dit waren geen officiële functies, ze kregen dus ook geen salaris. Ze streden in naam van de koning en waren verplicht om troepen te leveren in geval van oorlog.

Landbouw en Handel Neergang: 3e – 6e Eeuw De oorzaken van de neergang van de landbouw en handel in de 3e tot 6e eeuw waren gevarieerd: bevolkingsvermindering, pestepi-demies, politieke instabiliteit, kouder en natter klimaat… Men vlucht van de stad naar het platteland (enkel in het middelandsezeegebied bleven steden van belang), waar er een tweedeling plaats vindt. Er zijn de Latifundia: villa’s die grotendeels zelfvoorzienden waren, waar slaven of coloni werkten, die hun vrijheid hadden opgegeven in ruil voor bescherming; en zelfstandige, kleine hoeves op minder vruchtbare gronden: deze konden niet in al hun benodigdheden voorzien, dus dreven ze handel op kleine schaal. Qua handel bleef alleen die in luxegoederen bestaan. Ook slavernij was een vorm van handel. In christelijke gebieden was het gebruik misschien teruggedrongen, in oorlogen met niet-christelijke volkeren werden krijgsgevangenen echter nog vaak gebruikt en verkocht als slaven. Geestelijken moedigden de vrijlating (vooral van de gedoopten) aan.

27 | DE VROEGE MIDDELEEUWEN. CA. 400-750: DE TIJD VAN DE BARBAREN INHOUD

Heropleving in Noord-Europa: vanaf 7e Eeuw In de zevende eeuw was er weer een toename in de landbouwproductie. Men vond betere technieken uit, zoals de keerploeg, het trekpaard, rogge/haver, het drieslagstelsel,…; intensiveerden en rationaliseerden de arbeid: men gebruikte meer mensen en deed aan efficiëntere arbeid; en ook het klimaat werd weer warmer en droger. Er was ook een heropleving van de handel op zee, met de ‘Friese’ handel op het Kanaal en de Oostzee. Men verhandelde voedingswaren en ambachtelijke producten, maar de belangrijkste handel was die in Friese lakens. Het emporium was een onversterkte havenplaats: geen marktplaats maar een doorvoergebied, gecreëerd door koningen. Er waren emporia in Quentovic, Dorestad, York, Hamwich, Birka en Haithabu. Ondertussen was het middellands zeegebied echter bezet door moslims, wat de handel daar belette. Op jaarmarkten, in bvb. Saint-Denis (Parijs) of Champagne, kwamen handelaars gedurende enkele weken samen om handel te voeren. In het geldwezen voerde Pepijn II van Herstal de Zilveren Denarius in, in 680. 1 denier was 1/12 van een solidus/schelling waard. 1 solidus was 1/20 van een pond waard. 1 pond bestond uit 20 denieren. (Hier klopt iets niet…)

Religie Kerkvaders De kerkvaders leefden in een politiek onzeker tijd, er komen nieuwe volkeren binnen in het rijk, het W.R.R valt... Het zijn grote denkers en doorgaans zijn het Romeinse geletterden. Ambrosius van Milaan (ca 340 – 397)   

Milanese bisschop + invloedrijke theoloog Groot bestrijder van het arianisme Werd tot bisschop benoemd nog voor hij gedoopt was. Vooraleer men gedoopt werd, moest men door een proefperiode + men werd meestal pas gedoopt als men volwassen was

Hiëronymus (ca. 340 – 420)  

Werd geboren in Dalmatië en trok naar Rome om te studeren Werd aangetrokken door het monnikenleven en ging in het klooster van Apuilea

DE VROEGE INHOUD

MIDDELEEUWEN.

CA. 400-750: DE

TIJD VAN DE BARBAREN

| 28

 

Trok zich een tijd terug om in eenzaamheid te leven en ging daarna als monnik leven in Bethlehem Was de eerste die de bijbel heeft vertaald van het Grieks naar het Latijn (grondtekst van de bijbel is het Aramees – Hebreeuws)  Vetus Latina: Latijnse bijbelvertaling (406)

Augustinus v. Hippo (354- 430)    

  

Geboren in Ghagaste en liep hier ook school. Middelbare studies in Madaura en hogere studies in Carthago Zijn moeder (Monnica) was christen, zijn vader heiden Na zijn studies trok hij naar Italië om les te geven (Milaan) Was aanvankelijk heiden, maar bekeerde zich in 387 en werd gedoopt door Ambrosius. Hierna keerde hij terug naar Afrika en leefde tot zijn dood als bisschop in het klooster Hippo Regius Hij was een belangrijk christelijk filosoof en theoloog Schreef de ‘Confessiones’ (belijdenis), waarin hij zijn eigen leven beschrijft en ook zijn bekering. Schreef ook ‘De civitatis Dei’ over de staat Gods. Tot dan werd de oorzaak van de invallen in Rome door de Visigoten verweten aan de Christenen. Maar Augustinus zei dat het Christendom superieur is aan andere. Hij geeft het beeld van een lineair bestaan, dat begint bij de schepping, hoogtepunt heeft bij de geboorte van Christus en uitloopt naar het laatste oordeel.

Paus Gregorius de Grote 

      

Bisschop van Rome/paus (was eerst een monnik)  tot de 11de eeuw hebben de pausen wel veel prestige, maar weinig macht. De bisschoppen blijven de belangrijkste figuren. Diplomaat (Longobarden) Openbare leven Rome: rechtspraak, onderwijs, zielenzorg, handel, … kwam in pauselijke handen terecht Grondslag ‘Pauselijke Staat’ Handboek zielzorg: Regula pastoralis Missionering In trekt 596 Augustinus naar Engeland: Kent – Canterbury Gregoriaanse kerkmuziek: is naar hem genoemd, maar dateert uit de Karolingische tijd.

Westers monnikendom Een monnik (monachus) is een leek die zich terugtrekt uit de wereld, voor een leven van gebed en vrijwillige boetedoening. Het is een vorm van kluizenaarsschap waarbij men voor Jezus leeft in boetedoening. Het spiritueel ideaal is de nabootsing van het leven van Jezus (imitatio Christi) met als doel om honderdvoudigd beloond te worden in het hiernamaals (zelfheiliging). De lefenshouding was dan ook heel streng (Ascese)

29 | DE VROEGE MIDDELEEUWEN. CA. 400-750: DE TIJD VAN DE BARBAREN INHOUD

In de vroege middeleeuwen waren er twee vormen van monnikendom. In het Oosten had je de Anachoretische vorm (4e eeuw), in het Westen de Cenobitale vorm (midden 4e eeuw). Anachoretische vorm Cenobitale vorm Oudste vorm: men terekt zich terug en het Gemeenschapsleven: groep staat individu staat centraal centraal, olv een abt. Alles samen: bidden, eten, slapen De 4e eeuwse woestijnvaders in Egypte 4 sterk gevarieerde monastieke tradities: en Syrie (anachoreten) werden Martinus van Tours, Zuid-Gallische beschouwd als heilige bemiddelaars van traditie, Iers-Frankische traditie, God Benedictus van Nursia Oefenden protest uit op de kerk Controle uitgeoefen door bisschoppen Reactie van kerk: vrees voor afsplitsing, streven naar controle Martinus van Tours (gestorven in 397)         

Was eerst onderofficier in het Romeinse leger Werd kluizenaar in Noord-Italië Laat zich dopen op 18-jarige leeftijd Stichtte een abdij te Ligugé in ca. 360 (de oudste abdij in Gallië) Werd bisschop van Tours Klooster te Marmoutier Semi-anachoretisch: gemeenschap van monniken, maar de monniken leven in aparte cellen Versprijding in Centraal- en Zuid-Gallië Zijn heiligenleven was het eerste in de vorm die later de basis zou worden voor al de heiligenlevens

Zuid-Gallische traditie      

Beïnvloed door de anachoretische vorm Johannes Cassianus: auteur van de regel, stichter van klooster Saint-Victor te Marseille (mannen en vrouwen gescheiden) Institutiones: eerste leefregels (primeur) Eilandklooster Lérins Caesarius wordt bisschop Arles en sticht er 2 kloosters, één voor mannen, één voor vrouwen Verspreiding in Zuid-Gallië, Italië, Spanje, Noord-Afrika

Iers-Frankische traditie 

Ierland 5e – 7e eeuw o Patrick (ca. 400) (Armagh), patroonheilige van Ierland, was een Engelsman die gevangen werd door Ierse piraten. Hij werd gedwongen tot slavenarbeid, maar ontsnapt. Hij keert terug naar Engeland om het

DE VROEGE INHOUD

MIDDELEEUWEN.

CA. 400-750: DE

TIJD VAN DE BARBAREN

| 30

   

geloof te verkondigen. Keert terug naar Ierland, naar Armagh en zal de belangrijkste persoon zijn in de kerstening van N-Ierland. De Romeinse cultuur is nooit daar geraakt. o Kloosters op het platteland o Schotland: Columba in Lona o N-Engeland: Lindisfarne (voor Oostkust van Engeland) Erg expansief: kerstening Columbanus: Luxeuil ca. 585 (Frankrijk), Bobbio ca. 612 (Italië), Sankt Gallen (Zwitzerland): opgericht door ‘Gallus’, dit was eerst een gezel van Columbanus Kenmerken o Abt is belangrijker dan bisschop o Streng ascetisch: continu vasten, zware fysische boetedoeningen en constant stilzwijgen o Regula mixta (mengregel): een kruising tussen de regel van Benedictus (zeer duidelijk) en de regel van Columbanus (zeer streng – bv. wel boetedoeningen, maar niet hoe men monnik wordt) o Peregrinatio pro christo: ultiem stadium ascese: bede-vaart, vb. Brandaan: abdij verlaten om een leven van kluizenaar te leiden o Verluchte handschriften: handschrift met prachtige miniaturen (bv. Book of Kells – einde 7e eeuw in Iona: volgens de legende door Columbanus zelf vervaardigd)

Benedictus van Nursia (ca. 480 – 545)    

Geboren in Norcia (Lat. Nursia), maar werd naar Rome gestuurd om te studeren Trekt zich terug als kluizenaar, omdat hij geschokt is door de luchtige manier waarop men het Christendom opneemt in Rome Ca. 529: Monte Cassino: predikt hier het christendom en sticht er een klooster ‘Regel van Benedictus’

Regel van Benedictus 3 geloften:  Armoede: het individu had geen bezit  Kuisheid  Gehoorzaamheid aan abt (dit was de ‘vader’ voor de ‘familie’ van de broeders) Periode van noviciaat: proefperiode vooraleer geloften moeten worden afgelegd Oblaten: men kon kinderen schenken aan het klooster/de abdij Stabilitas loci: ze moesten gans hun leven op 1 plaats blijven ‘ora et labora’: bid en werk  Opus Dei: koorgebed (8x daags)  Handenarbeid  Indien men hierna nog tijd had moest men bijbelteksten kopiëren Lectio divina: Bijbel en Kerkvaders

31 | DE VROEGE MIDDELEEUWEN. CA. 400-750: DE TIJD VAN DE BARBAREN INHOUD

Verspreiding regel Enkel Monte-Cassino: geen ‘ordestichter’: het was niet zijn bedoeling om een orde te stichten Trage verspreiding vanaf de 6e eeuw Geen vorm van extreme ascese leidde tot succes In de 8e – 9e eeuw waren er bij de Karolingers verschillende kloostervormen, men zocht naar eenheid, en voerde de regel overal in. Vanaf dan gaat men de monniken ‘benedictijnen’ noemen. Dubbelkloosters: gemeenschap van monniken en nonnen onder een abdis

Kerstening/christianisatie De kerstening was een langdurig proces. Men moest langs twee kanten christianiseren. Uiterlijk: bv. stoppen met naar heidens plaatsen te gaan om heidens goden te vereren; innerlijk: vb. navolging van de zondagsrust. De kerstening verliep van de toplaag van de samenleving naar de basis. De kerk droeg bij met missionarissen die pionierswerk verrichtten. Bisschoppen voerden een duurzame vorm van missionering en abdijen werden gesticht om dit proces nog verder aan te sturen. Missionarissen kwamen uit Ierland en Noord-Engeland (Iers-Keltisch = Iers-Frankisch), Engeland (Angelsaksen, Canterbury) met Willibrord of Bonifatius of uit de plaatselijke bevolking(Liudger, Bavo). Veel missionarissen werden uiteindelijk bisschop, waardoor ze het geloof konden verspreiden vanuit de bisschopszetel op het platteland. Abdijen waren een groepsbezigheid, er moesten minstens 12 mensen aanwezig zijn. Ze werden opgericht door missionarissen, bisschoppen, de koning of de aristocratie. Leken zoals de koning en de aristocratie hielpen vooral met materiële steun door fondsen ter beschikking te stellen, met fysieke bescherming en met kersteningen en militaire veroveringen. De Adelskirche was een kerkelijke aristocratische elite. Zij konden eigenkerken en eigenkloosters stichtten. In ruil voor financiële steun kregen zijn dan medezeggenschap. Zo’n kerk werd dan onderdeel van het familiepatrimonium. Bisschoppen waren gevestigd in bisschopszetels (cathedra), zo zijn er in Maastricht, Tongeren (reeds uit de oudheid), Luik, Doornik, Kamerijk, Terwaan, Utrecht… Een bisschopsstad had macht over het omringende platteland. In doopkerken mocht gedoopt worden, parochies werden opgericht (vanaf de 8e eeuw) en een tiende van de opbrengst moest aan de kerk gegeven worden. Belangrijke bisschoppen waren Eligius van Doornik (aanvankelijk goudsmid van Dagobert), Amandus van Maastricht (is maar 3 jaar bisschop geweest) en Lambertus van Luik (7e eeuw).

DE VROEGE INHOUD

MIDDELEEUWEN.

CA. 400-750: DE

TIJD VAN DE BARBAREN

| 32

Algemeen besluit      

Er ontstaan nieuwe staten, geleid door Germaanse ‘veroveraars’ Er is een voortzetting economie, en een heropleving vanaf de 7e eeuw De Kerk en het monnikenwezen staan in voor de verspreiding geloof Versmelting van antieke, christelijke en Germaanse elementen op tal van domeinen: er is geen vernietiging, wel toe-eigening Het merovingische rijk was duurzaan Toen zijn de grondslagen van onze huidige samenleving gelegd

33 | DE VROEGE MIDDELEEUWEN. CA. 400-750: DE TIJD VAN DE BARBAREN INHOUD

Ca. 750 – ca. 1000. De Karolingers

CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS

| 34

Inhoud Politieke ontwikkelingen

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Pepijn III de Korte (741 – 768) Karel de Grote (768 – 814) Expansie Karolingische rijk (kaart 7, p 50) Kroning tot Keizer – Translatio imperii Opvolging en rijksdelingen 843: Het Verdrag van Verdun (kaart 8, p 54) Feodaliteit en vazaliteit

Sociaal-Economische verhoudingen

1. 2. 3.

Hofstelsel en horigheid Wederkerigheid hoevenland Dorpssamenleving

Handel en nijverheid De Karolingische Kerk

1. 2.

Mistoestanden in de Kerk (ca. 751) Doelstelling en middelen

Karolingische Renaissance

1. 2. 3.

35 |

Hoofddoelstellingen van Karel de Grote Dragers van de culturele heropbloei Realisaties

CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS

Politieke ontwikkelingen VAN PEPIJN DE KORTE TOT DE RIJKSDELINGEN Op dit moment (ca. 750) zijn er twee deelrijken: Austrasië en Neustrië onder leiding van de hofmeiers: de Pipiniden. De hofmeiers willen de naam van koning, dus pleegt Pepijn III de Korte een staatsgreep (741 – 768). Karel de Grote (768 – 814) zal zorgen voor de expansie van het Karolingische Rijk, hij zal gekroond worden tot roning tot keizer en het bestuur hervormen. Door opvolgingskwesties en rijksdelingen (vanaf 814) zal het Karolingische rijk uiteen vallen.

Pepijn III de Korte (741 – 768) Één van de zonen van Karel Martel (+741) 747: Neustrië + Austrasië: Pepijn is er hofmeier Ambitie: Merovingische koningstroon: hij wil de titel van koning, het militair voor het zeggen hebben, het enige wat hem tegenhoud is de sacrale dimentie die rond de Merovingische koningen hangt. Wil dat de staatsgreep geligitimeerd word door de paus. Hij krijgt hulp van paus Zacharias (morele macht). Want de paus zat in de problemen: De Longobarden zaten rond Rome en hijkon geen beroep doen op de Byzantijnse keizer. 751: Pepijn de Korte en de paus vinden elkaar. Militaire bescherming in ruil voor legimitering staatsgreep. Vraag: Wie moet koning van de Franken zijn? Degene die titel koning heeft of degene die inpraktijk de macht uitoefent. Antwoord van de Paus: degene die de macht uitoefent, dus Pepijn is de koning! De laatste Merovinger, Childerik III, word afgezet en naar in het klooster gezet. Zalving Pepijn door Bonifatius: Pepijn I, koning van de Franken. De zalving is nodig voor de sacrale dimentie. De Merovingische koning worden zwart gemaakt: 'Vadsige koningen'. 754: wederdienst: hulp aan paus Stefanus II: hulp bij veroveren van Longobarden. Ze veroveren Ravenna en schenken dat en andere gebieden aan de Paus: Donatio Pippini: kern pauselijke staat = schenking aan paus. Nieuwe alliantie: cruciaal richten tot Karolingische koningen. Zalving zonen als beloning. Taak Karolingische vorsten: de paus en Rome beschermen (patricius Romanorum); Westerse christenheid leiden en beschermen.

Karel de Grote (768 – 814) Oudste zoon van Pepijn III de Korte, vanaf 771 alleenheerser (vanaf de dood van Karloman)

CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS

| 36

Expansie Karolingische rijk (kaart 7, p 50) In de traditie van Karel Martel: krijgsheer, contonue oorlogsvoering. In 773 reikte het Longobardische rijk tot aan Rome. Karel wordt gekroont tot koning van de Longobarden: definitief einde van de Longobarden. 772 tot 802: strijd tegen de Saksen onder leiding van Widukind. Geweldadige bekeringspolitiek: bekeren of dood. Er werden volledige groepen opgepakt en vervoerd. Achtergelaten gebieden werden aan trouwe Franken geschonken. Onderwerping Friezen ging vlotter dan die van de Saksen. 778: uitbreiding naar het Zuiden, overwinnen van de Arasenen. Oprichting Spaanse mark om moslims tegen te houden. Het Roelandslied (11e eeuw) handelt over hoe toen de achterhoede leger van Karel’s leger werd aangevallen. Expansie richting Noorden (heidenen): oprichting Deense mark, stevig verdedigd. Vanaf 791 overwint hij de Avaren (traditie Hunnen) en richt de Oosterlijke mark op. Steutel Karolingische Rijk was oorlogsvoering: het leger werd gerecruteerd als het nodig was. Iedere vrije man moest dienst doen in het leger. Vrede was uitzonderlijk, oorlog was normaal. Hij had het grootste rijk sinds het Romeinse Rijk. Kroning tot Keizer – Translatio imperii De raadgevers willen het Keizerrijk terug doen herleven: Keizer Karel, want de enige keizer nu was de Byzantijnse. 799: Paus Leo III wordt beschuldigd van ontucht. Er is rivaliteit tussen de adelijke families om paus te worden en de paus vlucht naar Paderborn. Hij kan op de steun van Karel rekenen (stuurt troepen naar Rome). Karel wordt in Rome openlijk ontvangen. Kerstnacht 800: kroning te Rome: Het was een verrassing voor Karel, en hij vreesde voor concurentie van de Byzantijnse keizer, maar het was onmogelijk dat het helemaal niet gepland was. Translatio/Renovatio imperii: de macht van de paus word ondersteund door de keizer. Pas in 813 wordt de keizers titel erkend door de Byzantijnse keizer. Word beschreven als een herstelling van de oude orde: Romeinse Keizer! Bestuur Geen kopie van het Romeinse Rijk: Geen staat zoals het Romeinse Rijk, geen centrale administratie. Land is persoonlijk gebied van de koning. Er is geen bestuurlijke eenheid. Ambulant koningschap: De koning had enkel macht in het gebied waar hij zelf kon komen. Daarom reisde de koning rond, zo'n 3.500 km per jaar, om zijn gezag te verstigen in het gebied; hij had geen vast residentie plaats. Bouw van paltsen: Hij reisde rond en bleef er tot het eten op was. Paltsen zijn etapeplaatsen, het zijn geen speciale gebouwen, de koning kon er wel halt houden. De paltz te Aken was zijn voorkeurplaats, het was het centruim van de familiebezittingen.

37 |

CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS

Onstaan kanselarij: een schrijfbureau waar het schrijfwerk van de vorst gebeurd: officiele documenten door geestelijken die voor de koning werken. Voordelen: documenten controleren, archief aanmaken. De kanselarij verhuist met de vorst mee. Capitularia opgesteld door vergaderingen: wetten opgeschreven als geheugensteun maar ze gaan pas van kracht als de vorst deze afspreekt. Belang adelijke grootgrondbezitters: Plaatselijk bestuur: graven, hertogen, markgraven (er zijn nog steeds graven met plaatselijk bestuur). De functie word erfelijk en vanaf 877 is deze erfgelijkheid een wet in het West Frankrische Rijk. Zendgraven: Koninklijke boden (altijd met twee: een leek en een geestelijke) krijgen opdrachten van Karel de Grote. Bv: maatregelen verspreiden, controleren van het vorstelijk gezag... Nauwe band met de kerk: intelectueel centrum, technisch en ideologisch onmisbaar.

Opvolging en rijksdelingen Karel de Grote was een Germaan dus het rijk moest na zijn dood verdeeld worden onder zijn zonen: 813: Lodewijk de Vrome: de enige overlevende zoon word dan al tot keizer gekroont 814: Karel de Grote sterft, Lodewijk word tot koning gekroond door de paus. 817: Ordinatio imperii: Maatregelen om het rijk onder Lodewijk’s 3 zonen verdelen. Één keizer en twee koningen (onder het gezag van de broer: keizer). Hij verdeeld het zijk dus onder zijn zonen maar slechts 1 ervan word keizer.  Lotharius krijgt keizerschap (ondeelbaar)  Pepijn krijgt Aquitanië: afhankelijk koninkrijk  Lodewijk de Duitser krijgt Beieren: afhankelijk koninkrijk In 823 wordt een 4e zoon, Karel, geboren 838: Pepijn sterft 840: Lodewijk sterft 843: Het Verdrag van Verdun (kaart 8, p 54) Continue broedertwistingen tot 843, dan komt er een definitieve verdeling in het verdrag van Verdun, het rijk word opgesplitst in 3 delen. Dit verdrag is belangrijk in het verder verloop van de middeneeuwen.  Karel de Kale krijgt West-Frankische Rijk (koning): Westen van de Schelde, Marne, Saône en Rhône, stuk van Bourgondië; Romaanssprekend.  Lodewijk de Duitser krijgt het Oost-Frankrische Rijk (koning): Oosten van de Rijn; Germaanssprekend.  Lotharius krijgt het Middenrijk en de keizerskroon. Hij is de oudste zoon en krijgt het belangrijkste deel het middenrijk. Elke broer wou evenveel kroondomeinen --> vreemde verdeling van de Noorzee tot Midden-Italië (Aken -> Rome), stuk Bourgondië zowel Germaans-als Romaanssprekend.

CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS

| 38

855: Lotharius sterft, het middenrijk word in 3 verdeeld: De kinderen van Lotharius maken ruzie om het Middenrijk, uiteindelijk komen alle delen bij het Oost-Frankische Rijk in het jaar 880. Italië komt in 951 bij Duitsland, Bourgondië (met Provence) in 1033. De Keizerstitel gaat afwisselend van het West-Frankische Rijk naar Oost-Frankische Rijk, en uiteindelijk vanaf 962 tot aan WO I naar Duitsland. Einde Karolingische Dynastie: Zolang er een afstammeling van Karel de Grote aan de troon zit spreekt men van het Frankische Rijk Oost-Frankische Rijk: in 911 machtsovername dor Ottonen, voorstaan Duitsland. West-Frankische Rijk; in 987 machtsovername door Capetingers, voortaan Frankrijk

Karolingische rijk: efemeer (kortstondig) (ca. 750 – ca. 850) Het was kortstondig maar wel belangrijk in de geschiedenis. Zwakheden:  Gebaseerd op oorlogsvoering en geschenkuideling (buit). Vrede was gevaarlijk, want hij wou zijn getrouwen tevreden houden, maar kreeg geen nieuwe gebieden dus was minder vrijgevig.  Karoligische familiepolitiek: Frankische verdeling van land tussen zonen, broedertwistingen. Dochters mochten daarom niet trouwen (zodat er geen schoonzonen waren, waar het rijk nog meer onder verdeeld zou worden)  Verschillende volkeren, met elk eigen gebruiken, cultuur, taal: er was geen centraal gezag. Verdienste: elementen van duurzaamheid Regmum Europae als christianitas (wereld van de christenen): het christendom bind het gebied samen.

Feodaliteit en vazaliteit Begripsomschrijving De Karolingische periode was de wieg voor de feodaliteit. De term zelf komt niet voor in de middeleeuwen, die werd er pas tijdens de Franse Revolutie aan gegeven. Feodaliteit of leenstelsel: combinatie van vazal (persoon) en leen (voorwerp) (deze termen kwamen wel voor in de bronnen). Systeem van politieke machtsuitoefening door middel van wederzijdse verhoudingen tussen heer en vazal: Ze zijn allebij vrije mannen met rechten en plichten. Wederkerige verhouding Verplichtingen vazal (vazalliteit):  De heer altijd trouw blijven (hulp bieden)  ‘Raad en daad’: zitting in leenroof, vergadering vazallen (raad) en krijgsdienst te paard, wapenhulp (daad) Verplichtingen heer:  Trouw en bescherming  Verlenen inkomsten: betaling voor bewezen diensten

39 |

CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS

Onderwerping vazal aan heer = ceremonieel. Rituelen waren van groot belang:  De vazal knielt en legt handen bijeen, zweer een eed van trouw, raad en daad. Hommage onderwerping gezegeld door kus  Investituur met leen: krijgt grond als symbool Beneficium(gunst) – feodum(leen) Leen is in gebruik van de vazal (geen eigendom, het moet dus uiteindelijk terugkomen naar de heer) Leengoed:  Lap grond, domein  Roerend goed (zwaard, paard...)  Ambt (functie)  Geldsom (heffen van tollen) Leen is in principe tijdelijk, maar in praktijk was het erfelijk (makkelijker). Er is wel steeds een nieuwe ceremonie van trouw. En er is verheffingsgeld om de leen in bezit te houden. De vazal heeft ook politiek en juridisch gezag: bestuur van domein (enkel bij minder erge daden), maar wel altijd in naam van de leenheer. Bijzondere gevallen Leenman van meerdere leenheren: gaat in principe niet want men heeft trouw aan de leenheer gezworen, er is een probleem als er een conflict is tussen de 2 leenheren. Oplossing: 1 leenheer krijgt voorrang (degene met wie hij het nauwst verbonden is). Vazal zonder leen: een vazal is een getrouwe, maar heeft niet noodzakelijk leen. Een leenman heeft wel leen gekregen. Evolutie Er waren reeds voorlopers in de Merovingische periode:  Antrustiones waren vrij maar zweerden een eed van trouw in ruil voor kost en inwoon in de hofhouding  Commendatio dragen zich op een een machtig persoon, in ruil word hun levenstandaard onderhouden  Comitatus: delen in de buit bij trouw Karolingische hofmeiers en koningen vanaf de 8e eeuw gaven grond aan honderden getrouwen of vassi, liefst gronden van iemand anders, meestal koningsgoed, kerkgoed, pas veroverd gebied. In ruil gaven de getrouwen krijgsdienst te paard (cavalerie wint aan belang en geeft de doorslag in de strijd: begin 8e eeuw uitvinding strijdbeugel). Verspreiding Het Karolingische Rijk was geen feodale pyramide. In de West-Frankische gebied gebeurde dit sneller dan in het Oost-Frankrische Rijk. In Italië waren er regionale verschillen (niet overal aanwezig), in Engeland beginnen Koningen, edellieden en kerk gebied uit te lenen aan thegns. Pas vanaf 1066 kent men echte feodaliteit in Engeland. De volle eigendom van de grond blijft bestaan: er zijn gronden van de eigenaar zelf.

CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS

| 40

Pas vanaf 11e – 12e eeuw ontstaat er een feodale pyramide: structurerende factor zijn politieke verhoudingen. Dit is gekend als het feodaal tijdperk in West-Europa.

Sociaal-Economische verhoudingen ECONOMISCHE GROEI EN UITBREIDING VAN DE INTERNATIONALE HANDEL VANAF DE 7E TOT DE 14E EEUW .

Hofstelsel en horigheid Begripsomschrijving hofstelsel Synoniem: domaniaal stelsel, grondheerlijkheid. Er is een nieuwe exploitatiewijze van grootgrondbezit (groot domein of hof). Een belangrijk element heeft enkel betrekking op grootgrondbezit: een nieuwe manier om gronden een maximale productie te geven. Tweedelig van het domein: saalland, vroonland, heerlijke reserva (terra indominicata) zijn enkel ten behoeve van de heer, inkomsten van die gronden gaan direct naar de eigen reserves, ten voordele van de domeinheer. Hoeveland, hoeves, tenures, mansi (terra mansionaria): eigendom van domeinheer, maar in vruchtgebruik gegeven aan vrije en onvrije boeren Gemeenschappelijke gronden: gebruikt door vrije en onvrije boeren (meestal woeste gebieden) Wederkerigheid hoevenland In ruil voor de ontvangst van de hoeve in vruchtgebruik gaf de boer:  Afdrachten aan domeinheer (geld of natura): 10 à 15% van de opbrengsten moeten aan de domeinheer geschonken worden (samen met 10% aan de kerk is dit een belastingdruk van 20 – 25%)  Korveeën, herendiensten: fysieke arbeid, onvrije boeren moeten een dagen per week op het vroonland werken. Vrouwen moeten spinnen en weven voor het hof  Betalingen voor het gebruik van voorzieningen van de domeinheer: je moet gebruik maken van de voorzieningen van de heer, maar je moet daar wel voor betalen, dit geld zowel voor de vrije als onvrije boeren Begripsomschrijving horigheid Onvrije boeren zijn horigen, lijfeigenen, gebonden aan de grond. Vaak zijn dit voormalige slaven die hogerop geklommen zijn. Of coloni, die hun vrijheid opgaven voor veiligheid. Als een horige sterft krijgt de heer het beste deel van de erfenis. Horigen zijn geen slaven. Ze zijn een roerend goed. Er zijn sociaal-economische en juridische verschillen tussen slaven en horigen. Juridische verschillen: horigen zijn handelingsbekwaam, mogen wettig huwen, hebben recht op een partij in de rechtzaak, een vooruitgang op het statuut van slaaf. Ze hebben een verzekering van hun levensstandaard en hebben geen dienstplicht. Voordelen voor kleine, vrije boeren: horigen kunnen opklimmen.

41 |

CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS

Het onderscheid tussen vrije boeren en horigen verdwijnt in de 9e eeuw: door de invallen van de vikingen en hongaren. Vorsten zijn onmachtig en leenheren beschikken over een betere verdidiging en maken daar gebruik van. Grondheerlijkheid: vazallen blijven grondgebonden door de feodaliteit. De grondheer blijft handelen in naam van de heer (koning) maar neemt het recht zelf in handen. Ban: recht om bevelen en dwingen. Bronnen De Karolingers hielden zich met alles bezig. Capitulare de villis: capitulatie van de domeinen. Een alfabetische lijst van alle planten en bomen die op de domeinen groeiden. Polyptieken: inventaris van iemands rijkdommen (domeinen, mensen, dieren). Vooral uit hogere kringen. Onstaan en verspreiding Het systeem van horigen bestond niet overal in het Karoligische Rijk: enkel tussen de Seine en Rijn. Vanaf de 9e eeuw vindt men het wel terug in het hele Karolingische Rijk (niet onder de Loire). Zelfs in Engemand (dat geen deel was van het Karolingische Rijk) Er waren wel regionale verschillen, geen uniform systeem: niet iedereen valt onder hetzelfde systeem, en onafhankelijke boeren blijven bestaan. Ook waren domeinen verspreid, niet in één ‘blok’.

Dorpssamenleving Een domein is vaak verspreid over verschillende dorpen. Men had geen bezitseenheden of sociale eenduidigheid: je had onafhankelijke boeren (rijk/arm), horige,… Er was weinig onderlinge solidariteit binnen groepen. De enige bindende elementen waren eden, huwelijken, geschenken,… Ook de kerk en het gerechtshof waren een verbindingselemen: men moet zondag naar dezelfde kerk, of men nu horige is of vrij.

CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS

| 42

Handel en nijverheid Handel en nijverheid is te situeren op het hof/domein zelf. Men dacht lang dat het hof zelfbedruipend was. Landbouwoverschotten werden verkocht op de markt, ambachtelijke nijverheid was beperkt tot de smidse of weverij, Markten werden gehouden in abdijen en koninklijke domijnen, daar ontstaan later steden. Ook bisschopssteden evolueren tot steden. Emporia (Friese handel) waren handelsplaatsen uit de vroege middeleeuwen, bestaande uit een haven en een nederzetting van kooplui. Ze leefden van langeafstandshandel, hadden geen markt, maar fungeerden als doorvoerhaven. De Friese handel ondervindt nadeel door de inval van vikingen. Middelandse Zeegebied: handel met het islamitische zuiden.  Export uit het Noorden: krijgsgevangen  Import: gouden en zilveren munten, kruiden, leer en papyrus  Sterk verstedelijkt gebied

De Karolingische Kerk Mistoestanden in de Kerk (ca. 751) Er waren al meer dan een halve eeuw geen concilies meer (om de toestand van de kerk te bespreken). Het niveau was op alle échelons beneden pijl: bisschoppen waren vaker gehuwd of samenwonend, ze mochten geen bed meer delen. Wapendracht: bisschoppen trokken vaak ten strijde, leidden een aristocratenleven. Verwarring tussen ordo monasticus (monikken) en ordo canonicus (kanunnik). Doelstelling en middelen Herstellen van de orde in de kerk: Kerkhervorming! Gesteund door bisschoppen en abten: intellectuelen, vertrouwelingen en/of verwanten van koningen, niet noodzakelijk geestelijken, soms leken. Realisaties Scheiding ordo monastricus – ordo canonicus Ordo monasticus: diversiteit (verschilende monastieke tradities), streven naar uniformiteit. Ordo canonicus: kanunnikken/kanunnikessen.  Geestelijke gebonden aan een bepaalde kerk (kapittelkerken): een gewone kerk of een kathedraal.  Moet 7 maal per dag naar de kerk om te bidden: goddelijke eredienst  Uitdragen van de geloofsboodschap: een kanunnik staat midden in de wereld (een monnik is teruggetrokken)  Gemeenschapsleven olv een proost: eet-en slaapzaal maar ook aparte huizen  Regel: richtlijnen die het praktische leven binnen de kerk leiden

43 |

CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS



Inkomsten (prebenden): betaald voor diensten. Bestaan nu niet meer onder deze term

CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS

| 44

In de 8e eeuw is er geen duidelijk verschil meer tussen monniken en kanunniken: monasticering van de kanunniken (steeds strengere eisen); clericalisering van de monniken (steeds meer taken in de wereld, priesterwijden). Karolingers willen duidelijkheid: uniforme levensregel voor monniken en kunnuniken. Ordo monasticus volgt de Regel van Benedictus van Nursia (midden 6e eeuw: regel opgesteld, alle kloosters moeten deze regel volgen). Het is het einde van het tijdperk van mengregels en dubbelkloosters (scheiding geslachten) 817: Concilie van Aken olv Lodewijk de Vrome: De regels worden opgelegd. Benedictus van Aniane: consuetudines (gewoontes) een beetje eigentijds houden. Modelklooster: Kornelimünster (Keulen) model-leven om voorbeeld te geven. Kloosterplan: omheinde ruimte met scholen, ateliers... Ordo canonicus krijgt in 816 een eigen regel op het Concilie van Aken. Er os een duideljk onderscheid met de monniken: ze moeten geen geloftes afleggen (mogen eigen bezit houden), het is minder streng (linnen kleding ipv wol, ze mogen 'vlees' eten), er zijn gemeenschappelijke zalen maar mogen wel een eigen huis heben. In de slaapzaal moet er altijd een lampje branden en men mag niet met meer dan één in een bed; stipte uitvoering eredienst, maar mogen ook eigen zaken doen; verplicht: gastvrijheid bieden en les geven. Uniformisering van de liturgie Men kiest voor de Romeinse traditie ipv de Gallische.Er is een vooruitgang in de praktijk van de kerkzang (Gregoriaanse kerkmuziek), zoektocht naar eenduidige muzieknotatie (neumen), ca. 1000: notenbalk (Guido van Arezzo), introductie van instrumenten.

45 |

CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS

Kerk-organisatorische maatregelen Men legt de grenzen van de kerkprovincies vast; er worden parochies gevormd; het tiendensysteem wordt geinstutionaliseerd (tiende van de opbrengsten moet aan kerk worden afgegeven). Er ontstaat een actieve onderwijspolitiek: verbetering scholing geestelijken, zodat ze de geloofsboodschap beter konden realiseren. Het Latijn moest verbeterd worden: scholen in abdijen voor monniken, scholen in bisdommen voor geestelijken. De volgende generatie bisschopen richt schooltjes met lager onderwijs op voor gelovigen in paroches; vanaf nu moesten vrouwen zelf voor hun onderwijs instaan (geen contact met mannen); men wou wel dat adelijke vrouwen ook onderwezen werden. Maatregelen ter verdieping geloof Respecteren van zondagrust; de gelovigen moeten ernst bewaren tijdens vieringen; religieuze feesten, verering Drievuldigheid en heiligen, Maria-feesten; bekommernis om sacramenten; bestrijding heidense praktijken.

Karolingische Renaissance Begripsomschijving Heropleving op intellectueel en cultureel vlak. Start onder Karel de Grote en eindigt eind 9e eeuw door de vernielingen van de vikingen. Geen bewust herstel antieke beschaving. Studie klassieken en kerkvaders. Hoofddoelstellingen van Karel de Grote Betrouwbare bijbeltekst (nodig voor de geloofsverkondiging): geen culturele revival maar een correcte Bijbelvertaling. Degelijke opleiding geestelijken: men moet goed Latijn kennen. De gesproken en geschreven taal was uiteen aan het groeien: kloof tussen Latijn en volkstalen. OudFrans was ge-evolueerd, Germaanse talen waren zoieso vreemde talen. Romeinse talen groeiden steeds verder weg van het Latijn. Dragers van de culturele heropbloei Hofschool: internationaal gezelschap in Akense hofschool: meegereisd met Karel de Grote uit alle uithoeken an het land (Alcuinus, Paulus Diadonus, Theodulf). Taak: kwaliteit hofgeest verbeteren; onderwijs aan de kinderen van de aristocratie; academie voor poëzie, filosofie en theologie; raadgevers koning. Ze werden uitgestuurd naar abdijen en bisdommen. Abdijen: Corbie, Saint-Riquier, Saint-Martin te Tours, Saint-Benoît-sur-Loire, Fleurysur-Loire… Fulda, Sankt-Gallen, Lorsch, Reichenau, Corvey… Bobbio Walafrid Strabo: leermeester Karel de Grote

CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS

| 46

Hrabanus Maurus: ‘leermeester van Germania’

Realisaties Biblia vulgata: vulgaatbijbel = correcte bijbelvertaling door vergelijk-ende studie. Het volk heeft hier niets mee te maken: standaardbijbel. Karolingische minuskel: nieuw lettertype (1 van de redenen van veel fouten was dat het Merovingische schrift moeilijk leesbaar was). Men wil een uniform schrift dat gemakkelijker leesbaar is. Alle copiisten moeten bij wet dit geschrift volgen.(Karel de Grote kon zelf niet schrijven). Bloei dichtkunst en geschiedschrijving: rijksannalen (propaganda van de Karolingische veroveringspolitiek); Vita Caroli van Einhard (secretaris van Karel de Grote) heeft het leven van Karel neergeschreven, gebaseerd op het leven van de Romeinse keizers; Heilians: oud Germaans (volkstaal neergeschreven) Aken: was het centrum van het rijk. De Paltskapel was gebaseerd op de kapel van Ravenna. Hij wilde het Romeinse Rijk laten herleven. Aken was het ‘Nieuwe Rome’.

47 |

CA. 750 – CA. 1000. DE KAROLINGERS

Ca. 790. Naar een post-Karolingisch Europa

CA. 790. NAAR EEN POST-KAROLINGISCH EUROPA

| 48

Inhoud Politieke ontwikkelingen

1. 2. 3. 4. 5.

De invallen van de Vikingen (vanaf 790) West-Frankische Rijk/Frankrijk (987) Engeland Regering Alfred de Grote (871 – 899) De Hongaren en het Duitse Rijk  Politieke toestand van het Oost-Frankische Rijk  De Ottoonse keizers

Landbouw, steden en handel in de 10e eeuw Kerk en cultuur 10e eeuw

1. 2.

49 |

Verbreiding christendom (kaart 12, p 82) De beweging van Cluny (kerkhervorming)

CA. 790. NAAR EEN POST-KAROLINGISCH EUROPA

Politieke ontwikkelingen De invallen van de Vikingen (vanaf 790) EVOLUTIE QUA TACTIEK: Van 790 tot 840 – plundertochten. 793: Eerste aanval door Denen op Lindesfarm (nog nooit gebeurd dat heidenen een klooster aanvallen: schokgolf ) Verassingsaanval in de zomer, bedoeld om zoveel mogelijk buit te maken (goud uit kloosters, handelsgoederen uit emporia, krijgsgevangenen voor slavenhandel). De Vikingen veroorzaakten angstpsychose door hun brute manier van aanvallen, die zeer snel en op grote schaal was: volledige vloten, langdurige raids, ze bleven zelfs doorheen de winter. Vanaf 840 – kampen en kolonisatie. VERDEDIGING: West-Frankische vorsten waren onmachtig, de bouw van forten was niet effectief (te traag). De Karolingische vorsten moesten tribuutgeld betalen, maar worden almaar armer. Lokale graven en hertogen trekken de macht naar zich toe, en slagen er wel in om een goede verdediging op te bouwen.

West-Frankische Rijk/Frankrijk (987) Er ontstaat een verzwakking van het vorstelijk gezag en een machtstoename van graven en hertogen. Die titels zijn vanaf nu (877) erfelijk, waardoor er echte dynastieen kunnen worden opgebouwd. Hun macht nam nog toe door hun sterke verdediging tegen de Vikingen en door de usurpatie van de regalia (het overnemen op illegale wijze van de koninklijke voorrechten). Er ontstaat een politiek verbrokkeld gebied, en er vormen zich machtige graafschappen:  Vlaanderen (880) olv de Baldwinen  Ile-de-France olv de Robertingen: Odo, graaf van Parijs wordt koning van het WestFrankische rijk in 887. Hij volgt Lodewijk de Dikke op na de succesvolle verdediging van Parijs tegen de Vikingen.  Normandie (911) olv Karel III de eenvoudige. Karel III gaf later het land aan Rollo (leider van de Noormannen) en eindigde zo de Viking-invallen.  987: Het koningschap wordt erfelijk, en Hugo Capet (Robertinger) wordt koning van Frankrijk. De Karolingers zijn nu definitief uitgestorven. Dit vormt het begin van Frankrijk. Koningen* Karel (III) de Dikke (884-888) opvolger van Carloman. Werd afgezet en de koningstitel ging naar Odo van Parijs, omdat de wettelijke troonsopvolger, Karel (III) de Eenvoudige nog niet oud en krachtig genoeg was. Odo (I) van Parijs (888-898) was geen Karolinger, maar een Robertinger. Na zijn dood wisselt de dynastie gedurende een eeuw af tussen Karolingers en Robertingers. Karel (III) de eenvoudige (893-923) staat vooral bekend voor het akkoord dat hij sloot met de Noorman Rollo, waarbij hij Normandie aan de Vikingen gaf. Dat verdrag leidde

CA. 790. NAAR EEN POST-KAROLINGISCH EUROPA

| 50

echter tot ongenoegen bij de rijksgroten (samen met nog andere beslissingen van Karel), en zij kozen dan een tegenkoning: Robert I. Karel werd opgesloten en stierf in gevangenschap. Robert I (822-823) was de broer van Odo van Parijs en dus ook een Robertinger. Hij eiste de Franse kroon echter niet op bij het overlijden van zijn broer, maar erkende de Karolingische vorst Karel III en bleef zelf Noord-Frankrijk verdedigen tegen de Noormannen. Nadat de geestelijkheid en de adel kwaad werden op Karel greep hij echter wel zijn kans en verjoeg Karel III naar Lotharingen. Zijn koninsschap duurde echter niet lang, doordat Karel III een leger verzamelde en optrok tegen Robert, waarna hij hem doodde tijdens een duel. Rudolf van Bourgondie (923-936) was de schoonzoon van koning Robert I. Tijdens zijn konisschap moest hij optornen tegen de Noormannen, die Karel de Eenvoudige steunden, en moest Nantes aan hen afstaan. Pas nadat Karel stierf werd Rudolf ook in het zuiden van Frankrijk erkend als koning. Lodewijk IV van Overzee (936-954) was de zoon van van Karel (III) de Eenvoudige. Toen zijn vader gevangen genomen werd, vluchtte zijn moeder met hem naar Engeland, waar hij zijn bijnaam (overzee) aan te danken heeft. Hij werd echter nog tijdens de heerschappij van Rudolf gevraagd terug te keren door de adel, met aan het hoofd Hugo de Grote. Zijn macht beperkte zich echter tot Laon en enkele plaatsen in NoordFrankrijk. Lodewijk IV stierf door een val van zijn paard. Lotharius van Frankrijk (954-986) volgde zijn vader (Lodewijk IV) op toen hij slechts 13 jaar was. Lodewijk V de Luie (986-987) ook wel de leegloper of nietsdoener genoemd, was de laatste Karolingische koning van Frankrijk. Hij was een zwakke koning, geconfronteerd met de anti-karolingische beweging olv Hugo Capet. Hugo Capet (987-996) is de kleinzoon van Robert I (via Hugo de Grote). Hugo verbond zich met de keizers van het HRR (Otto II en Otto III) en aartsbisschop Adalbero van Reims om de zwakke Karolingische koning onder dril te zetten. Capet was effectief koning vanaf 985 maar werd officieel pas gekroond in 987, na de dood van de vorige koning. Hij was de eerste van het Huis Capet die Frankrijk regeerde. Van erfopvoling was tot Hugo Capet geen sprake, koningen werden gekozen. Toen hij koning werd bestond het Franse kroondomein slechts uit enkele dorpjes rond Parijs en Orleans, met een oppervlakte van nog geen 1000km2. Zijn macht was uitzonderlijk zwak. Het ‘land’ Frankrijk had minstens 150 verschillende munteenheden een meer dan 10 talen. Het verenigen van al deze kleine gebiedjes was een enorme taak en bestond uit een constante strijd tussen de koningen en hun feodale vazallen.

51 |

CA. 790. NAAR EEN POST-KAROLINGISCH EUROPA

Engeland In 866 vond er een grote aanval van Deense vikingen plaats: kolonisatie van de Denen (vikingen nemen groot deel van Engeland in): East-Anglia, Mercia, Northumbria. De vier overige Engelse gebieden slaan handen in elkaar tegen de vikingen o.l.v. Alfred de Grote (886, Koning van Wessex). Dit is een succes: vikingen krijgen één gebied waar ze zich mogen vestigen, de ‘Danelaw’. De vikingen moesten ook afzien van plunderingen en verdere kolonisatie. Ze mogen het recht van hun moederland wel blijven gebruiken (vandaar Danelaw). Nakomelingen van Alfred de Grote proberen het Danelaw-gebied terug te veroveren. Om te blijven in het Danelaw-gebied, moest de leider zich bekeren tot het christendom. Eenmaking van Engeland vindt plaats in de 10de eeuw (de vikingen waren hier de katalysator voor).

Regering Alfred de Grote (871 – 899) Fortuinlijke regering qua cultuur, onderwijs. Men had respect voor zijn realisaties: hij kon lezen en schrijven (waarschijnlijk ooit een geestelijke geweest). Hij was een geleerd vorst. Culturele revival in Engeland, voorsprong inzake bestuurlijke-en rechterlijke organisatie: indeling in shires (graafschappen olv een earl uit de lokale aristocratie, graven zijn de belangrijkste raadgevers); sheriff (koninklijke ambetenaar die de graaf bijstaat); Witan(gemot): koninklijke raadgevers. Komen samen op kerkelijke feestdagen. Kiezen nieuwe koningen uit de familie van de vorst, niet noodzakelijk de zoon maar de meest geschikte; wetboek voor het hele rijk in de volkstaal (Oud-Engels) Bloei intellectuele leven: de kennis van het Latijn was zwak, de volkstaal het OudEngels werd gestimueleerd. Oud-Engels: bestuurstaal, Latijn: kerktaal. Vertalingen van belangrijke Latijnse werken naar het oud-Engels (oa de kerkvaders). Anglo-Saxon Chronicle: de gebeurtenissen van elk jaar werden hierin verteld: de eerste doorlopende geschiedenis in de volkstaal (eind 9e eeuw) Late politieke eenheid, krachtige monarchie: de eenmaking was vrij laat maar krachtig en duurzaam.

De Hongaren en het Duitse Rijk Hongaren/Magyaren (kaart 9, p 73) Waren steppennomaden van Altaïsche-mongoolse origine (niet Europees): ze zien er anders uit. Einde 9e eeuw trekken ze door het Donaubekken (toegangspoort naar Europa). Ze voeren plundertochten in het Westen van het Oost-Frankische rijk, tot ze in 955 nederlaag ondergaan te Lechfeld (olv Otto I, koning van het Duitse Rijk). Politieke toestand van het Oost-Frankische Rijk

CA. 790. NAAR EEN POST-KAROLINGISCH EUROPA

| 52

Er was een crisis in het centraal gezag: Lodewijk het Kind (900 - 911), is jong en in slechte gezondheid, de macht ligt bij de graven en hertogen. Vier stamhertogdommen (kaart 11, p 76): Saksen, Franken, Zwaben, Beieren. Door de Germaanse voorouders zijn dit belangrijke gebieden: ze helpen bij de overwinning tegen de Hongaren. In 911 sterft de laatste Karolinger: wie volgt hem op? Rijksgoten: Koenraad van Franken (911 – 918), Hertog van de Franken, koning van het Duitse Rijk: hij heeft macht in zijn eigen gebied (afkomstig uit een zwakke stam) maar niet in de andere gebieden. Dus duiden ze een machtigere opvolger aan: Hendrik van Saksen. Designatio is het aanduiden van opvolger bij leven. Koningsverkiezing versus erfopvolging zoals in Frankrijk. Hendrik de Vogelaar van Saksen (919 – 936) stond aan het begin van een grote dynastieke verandering, hij werd gekozen vanwege zijn grote militaire veroveringen (Lotharingen), succesvolle strijd tegen Denen, Slaven en Hongaren,… Hij duid zijn zoon Otto aan als opvolger. Hierdoor is er geen erfdeling meer: Het Rijk word niet meer opgesplitst tussen de zonen. Het koninkrijk is ondeelbaar.

De Ottoonse keizers De vader stelt zoon op als opvolger bij leven, zo is er geen betwisting Otto I de Grote (936 – 973) Had het meeste centrale gezag. Zijn bewind bestond uit twee principes. Hausmacht (familiepolitiek): familie op sleutelposten in het Duitse Rijk, belangrijke huwelijken (met Byzantijse of West-Frankische Rijk) en de Rijkskerk: wereldlijke functies aan hoge kerkbekleders. Bestuurlijke functies: bisschoppen waren ook graven of hertogen. De koning kiest zelf zijn vertrouwelingen tussen de geestelijken. Het voordeel is dat geestelijken geen nageslacht hebben en het gebied automatisch terug naar de koning gaat na de dood van de geestelijke. De hofkapel bestaat uit een groep geestelijken werkzaam aan het hof: in die kring worden de belangrijke functies verdeeld. De benoeming van bisschoppen en abten in het koningsklooster: de koning benoemt de geestelijken zelf ipv de clerus en kerk (zorgt in de 11e eeuw voor een conflict). Doordat religieuzen een wereldlijke taak krijgen, zijn bisschoppen erg belangrijke figuren. Koningschap van Italië en het herstel van het keizerschap: Otto I spiegelde zich aan Karel de Grote, maar deze droeg de keizerskroon. Iedere keizerskroon moest vooraf worden gegaan door koningskroning van Italië. Hij heeft een band nodig met de paus en Italië. Hij trekt met zijn leger naar Italië en verslaat de koning, hierna huwt hij de vrouw van de Italiaanse koning. In 951 wordt hij tot koning gekroond. In 962 kroont Paus Johannes XII Otto I tot keizer.

53 |

CA. 790. NAAR EEN POST-KAROLINGISCH EUROPA

Vanaf nu is er een koppeling tussen het koningschap en het keizerschap in het Duitse Rijk (962 – 1806): niet elke Duitse koning was ook keizer, maar elke keizer was wel een Duitse koning Johannes XII veranderd van kamp, Otto zet de paus af en kiest een nieuwe paus: Leo VIII. Men is pas keizer als men door de paus gekroont en gezalft is. Maar de paus word aangesteld door de Duitse koning. Ondanks dit waren de pausen wel waardevol. Otto II (973 – 983) & Theophanu Kortere regeringsperiode (10 jaar) in voetspren Otto I: herstel keizerschap, gefixeerd op Italie. Otto III (983 – 1002) Heeft 19 jaar geregeerd, maar dit al vanaf zijn 3 jaar: 11 jaar lang regeerde zijn moeder als regentes. Hield zich vooral bezig met Italië. Er was weer een culturele heropbloei: Ottoonse renaissance, met een grote productie handschriften met miniaturen.

Landbouw, steden en handel in de 10e eeuw Er was een geleidelijke bevolkingstoename, maar ook meer ontgin-ningsgebieden (moerassen, bossen) en een toename van de macht van de heren op de heerlijken: het gezag van de koning daalt, dat van de aristocratie stijgt. De vikingen zorgen voor het einde van de emporia. Er ontstaan nieuwe handelssteden: nederzettingen aan rivieren. Venetië, dat lang bij het Byzantijnse Rijk heeft gehoord, word onaf-hankelijk. Venetië wordt een draaipunt van handel: het leeft enkel van handel en word een stad. Het einde van de slavernij als inheems verschijnsel (maar niet einde slavenhandel uit niet-Christelijke gebieden)

CA. 790. NAAR EEN POST-KAROLINGISCH EUROPA

| 54

Kerk en cultuur 10e eeuw Verbreiding christendom (kaart 12, p 82) Vanaf de 10e eeuw: richting Noorden: Denemarken, Zweden, Noorwegen, Ijsland (vanuit het Keizerrijk) Vanuit het Byzantijse Rijk verovert het Grieks Orthodoxisme Oost-Europa. Reconquista (begin 10e eeuw, Iberisch schiereiland): hervero-vering Christelijk gebied, impact moslims verminderen.

De beweging van Cluny (kerkhervorming) In 909 richt Willem de Vrome (hertog van Aquitanië en Auvergne, een lek) de abdij van Cluny op. Privébezit, maar geen eigenklooster. Speciale kenmerken: geen nabestaanden, boetedoening na iemands dood. Immuniteit ten op zichte van wereldlijk en kerkelijk gezag. De graaf komt niet tussenbeide in het leven in het klooster. En het is niet ondergeschikt aan de plaatselijke bisschop. Het klooster staat onder directe bescherming van de paus: Romana libertas (Romeinse vrijheid tov herog en paus maar afhankelijk van Rome). Willem de Vrome trekt zich niets aan van de gang van zaken in Europa. Kritiek: leken hebben te veel impact op het kloosterleven. Regel van Benedictus: de verplichte regel war volgens Willen de Vrome veel aandacht aan besteed moet worden (Bid en Werk). Belangrijke rol in de liturgie heeft het koorgebed (10e – 11e eeuw: de vurigste gebeden). Mensen doen schenkingen ter herinnering van de doden: ontstaan Allerzielen. Succes vanaf het abbatiaat van Odo (927 – 942): gebeden muzikaal ondersteunen (sommige abten waren componisten) De abdij krijgt navolingen: andere abten willen de gewoontes van dit kloosterleven ook in hun klooster. Cluniacenzer orde: verzameling van kloosters, waarbij Cluny het enige klooster is met een abt, Dochterkloosters stonden lager dan een abdij, aan het hoofd stond de prior. De abt had zo controle op de dochterkloosters. Cluny had een enorme uitstraling tijdens de 11e eeuw: de abt van Cluny was de machtigste man binnen de Kerk op de paus na. Dit was een enorm belangrijke kloosterhervoming. Rond 1100 waren er 600 kloosters, rond 1150: 1000 kloosters.

Algemeen Besluit Periode in 2 grote blokken: Karolingische periode

55 |

CA. 790. NAAR EEN POST-KAROLINGISCH EUROPA

  

Frankische rijk = machtige staat: middelpunt politiek, economische religieus en cultureel leven Renovatii imperii: keizerskroning Karel de Grote (traditie van Romeinse keizer doorzetten) Niet duurzaam: rijksdelingen (Verdrag van Verdun)

Post-Karolingische periode  Belangrijke rol van de Vikingen en de Hongaren  Ontstaan vroege dynastieke staten (Engeland, Duitsland) (éénmaking Engeland door de vikingen)  Machtsverbrokkeling in het West-Frankische Rijk (ontstaan van machtige territoriale vorstendommen)

CA. 790. NAAR EEN POST-KAROLINGISCH EUROPA

| 56

De hoge middeleeuwen. Ca. 1000 – ca. 1200

57 |

DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200

Politieke geschiedenis: het koningschap Frankrijk: Capetingen (kaart 13, p 88) Het West-Frankische Rijk had geleden onder de Vikingen: er bleven vooral territoriele vorstendommen van graven en hertogen over. Vanaf 987 was er in Frankrijk ook erfopvolging. Hugo Capet tot aan de Frankse Revolutie: de oudste zoon wordt tot koning en mederegent gekroont. De situatie was zo normaal dat de zoon automatisch opvolgde na de dood van de koning tot 1320, toen waren er geen zonen dus ging men naar een zijtak. In de 11e eeuw had de koning echter maar beperkte macht: het hartje van Frankrijk, het gebied rond de Seine. Het Graafschap Vlaanderen was het economische en politieke zwaargewicht Vanaf 1100: wederopbouw koninklijke macht, inspanning om macht uit te breiden. Lodewijk VI  Kroondomein: graven en hertogen moeten zijn gezag erkennen  Vlaanderen: nieuwe graaf na moord Karel de Goede: recht van leenheer (voor het eerst komt de koning hiertussen)  Raadgever: abt Suger van Saint-Denis (ontstaan gotiek) Lodewijk VII huwt met Eleonora van Aquitanië (1137): uitbreiding van het kroongebied. Ca. 1150 komt het westen echter in Engelse handen (kaart 13, p 88). Eleonora kan Lodewijk geen zoon schenken: ontbinding huwelijk (1152). Ze hertrouwt met Hendrik, graaf van Anjou, hertog van Normandië en vanaf 1154 koning van Engeland: man met grote carrière (het huwelijk was een schandaal Hendrik was 19, Eleonora was 30, pas 2 maanden na echtscheiding, te nauw verwant). Goede zet van Eleonora: gebiedsverlies Frankrijk. Het gebied van de Engelse koning is van de Schotse grend tot aan de Pyreneën. Zij krijgen 4 zonen. Filips II August (1180 – 1223)  Centralistatie  Uitbreiding kroondomein (Zuid-Vlaanderen (franssprekens gebied), Normandië, Bouvines (1214), religieus motief om Toulouse in te nemen)  Reorganisatie regionaal bestuur (efficienter): disctricen olv baljuw of seneschalk: loyale en mobiele ambtenarij (verge-lijkbaar met sheriffs in Engeland). Baljuw was afkomstig uit de lage adel of burgerij en kon zo opklimmen op de sociale ladder (dankbaar aan vorst). Hij kreeg een gebied slechts voor een periode toegewezen, dan werd hij overgeplaatst). Hij wordt betaald voor zijn werk als baljuw en moet een eed van trouw afleggen.

DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200

| 58



Tot dan reisden de koningen steeds rond, doen ze nu nog maar de instellingen bevinden zich in de hoofdstad Parijs.

Engeland: 11e en 12e eeuw Complexe geschiedenissen met verschillende groepen en dynas-tieën. Strijd om koningschap tijdens de 11e eeuw: verschillende groepen strijden om de troon:  Angelsaksische/Engelse dynastie: afstammelingen van Alfred  Koningen van Denemarken/Noorwegen: recht omdat roots van de bevolking in Danelaw geverstigd is  Heroten van Normandië: via een huwelijk tussen beide groepen

Deense heerschappij Knoet (1016 – 1035) Invasie Denen: gemunt op Angelsaksische dynastie. Knoet: koning Denemarken, Noorwegen en Engeland. Engelse koning Aethelred naar Normandië: huwt met Emma, dochter van de hertog van Normandië. Als Aethelred sterft hertrouwd Emma met Knoet. 1035: Knoet sterft: het rijk geraakt verdeeld onder de zonen: Herstel van de Angelsaksen. Angelsaksen Eduard de Belijder (1042 – 1066) Zoon van Aethelred en Emma: dus opgegroeid in Normandië: verovert de kroon van Engeland, maar is geen Engelsman. Restauratie Angelsaksische dynastie: maar Franse invloeden in Engeland. Franse vertrouwelingen: hersel koninklijke macht was tegen de machtige Godwins, geprofiteerd van de machtswisselingen (Godwin: earl van Wessex & Kent). Eduard trouwt met Edith, dochter van Godwin (slecht huwelijk). Eduard sterft kinderloos in 1066. Strijd om Eduards opvolging Harold: zoon Godwin, schoonbroer Eduard. Was koningsschap beloofd door Eduard op zijn sterfbed. Goede man, vechter, politicus. Willem: hertog Normandië, neef Eduard. Belofte en eed: op 2 momenten aangeduid, sterke persoonlijkheid, belang aan familie. 1050 huwelijk met Mathilde (Vlaanderen): goed maar gearrangeerd huwelijk. De Witangemot: Harold word gekozen door de kroonraad. Verzet:  Vanuit het noorden: Tostig (verdreven en andere graaf in Northumbrië), hij wordt verslagen.  Vanuit het Zuiden: Willem van Normandië, die een invasie uitvoert. Slag bij Hastings (1066): onderverdedigd Zuiden. Willem steekt over met 700 schepen en plunderd om te laten horen dat hij er is. De koning trekt op 2 weken tijd naar het Zuiden: troepen vermoeid. Engeland houd zo lang mogelijk stand. Willem: geleidelijke

59 |

DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200

opbouw: gebruiken boogschutters om veel slachtoffers te maken en het schild te breken, dan voetvolk: man tegen man, en dan cavalerie. De slag duurt een hele dag: de groepen raken vermoeid: Harold geraakt verwond en het schild breekt. Overwinning voor Willem: als koning gekroond in Westminster Abbey. Normandiërs (1066 – 1154) Einde Angelsaksische dynasite: maar wel nog hetzelfde bestuurssysteem. Willem I (1066 – 1087)  Normandische edelen = Franse elite: tot dan was de volkstaal het belangrijkste, vanaf dan invoering van het Normandisch Frans.  Anglo-Normandisch: oud Engels was pas vanaf de 13e eeuw terug een schrijftaal, alle Engelse koningen spraken geen Engels.  Behoud Angelsaksische bestuursinstellingen (enkel andere taal)  Domesday Book: toestand Engeland in de 11e eeuw: inventaris inboel van 13.000 plaatsen in Engeland en Wales. Hoe rijk waren ze? Hoeveel belastingen? Hoeveel vrije mannen?  Invoering feodaliteit: graafschappen van één persoon werden verdeeld over heel Engeland, de graven hadden een ruimere blik op de gebieden. De koning hield één zesde van zijn gebied als kroondomein.  Hij word hij opgevolgd door zijn zonen Hendrik I  Oprichting van de exchequer (rekenkamer): centrale rekenkamer. Inkomsten: 2 maal per jaar moeten sheriffs belastingen gaan afgeven.  Rondreizende rechters: in de naam van de koning rechtspreken.

DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200

| 60

Plantagenets (vanaf 1154) In 1135 sterft Hendrik I: opvolgingscrisis, geen zoons enkel dochters. Dit leidt burgeroorlog, en 'anarchie'. Mathilde, dochter van Hendrik I trouwt met Godfried Plantagenet. Stefaan van Blois & Champagne, kleinzoon van Willem I: wordt aangesteld als koning. Mathilde is heir niet akkoord mee, er komt een burgeroorlog. Als Stefaan sterft volgt de zoon van Mathilde op. Hendrik II Plantagenet (1154 – 1189)  (Zoon van Godfried) huwt met Eleonora van Aquitanië, begin van de dynastie van de Plantagenets  De koning heeft een uitgestrekt gebied: Angevijns Rijk (Anglo-Normandië, de Angevijnse bezittingen (rond Anjou) en Aquitanië)  Ierland was tot dan toe automoon, ook dat wil de koning koloniseren en er zijn macht vestigen  Common Law: Recht geldig in heel Engeland in heel Engeland voor elke vrije man. Uitbreiding bereik koninklijke rechtspraak (gezag uitbreiden). Uitbreiding systeem van rondreizende rechters: burgelijk recht en kerkelijk recht (recht voor geestelijken, huwelijken,...)  Constituties van Claredon 1164: sommige vorsten willen hun eigen recht, deze constitutie is een maatregeling om dit te beperken  Inperking bereik kerkelijke rechtspraak: burgers verkleden zich als geestelijken voor lichtere straffen (geestelijke misdaden verschijnen voor de koninklijke rechtbank), beroep tegen de paus blijft maar mag enkel met de toestemming van de koning, aanpak benoeming bisschoppen en abten (koning speelt rol in aanstelling). Oppositie: Thomas Becket, aartsbisschop Canterbury vermoord in 1170 na verzoening. Het was een schandaal, en de exacte omstandigheden zijn niet geweten. Tomas is gestorven als martelaar.

Duitsland en Italië: Saliërs en Hohenstaufen Saliërs (1024 – 1125) Hendrik II van Beieren (Ottonen) sterft in 1024: open koningskeuze, kiezen uit stamhertogen. Koenraad II van Dranken (Salische huis)  Continuïteit beleid Ottonen (Rijkskerk)  Sociale stand van ministralen (onvrijen krijgen belangrijke posten aan het koninklijke hof: opklimmen op sociale ladder)  Territoriale uitbreiding: Westen (1033) graafschap Bourgondië; Oosten: kerstening en kolonisatie (gebied uitbreiden en het Christendom in kolonies planten)

61 |

DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200

Hendrik III (1039 – 1054), Hendrik IV (1054 – 1105), Hendrik V (1105 – 1125)  Investituurstrijk vooral onder Hendrik IV  1125: Hendrik V sterft: laatste Saliër  Troonstrijd: gevolg voor de rest van de middeleeuwen: verzwakking van het centraal gezag, stamhertogdommen vallen uiteen in kleine delen: o Welfen (hertogen Saksen en Beieren) o Hohenstaufen (hertogen Zwaben: Wabelingen; Gibel-lijnen)  Hohenstaufen: Frederik I Barbarossa: koning is een titel zonder veel macht Frederik I Barbarossa (1152 – 1190) Wankele machtsbasis in Duitsland (kaart 16, p 95)  Honderden territoriale vorstemdommen. Sommigen daarvan zijn ‘rijksonmiddellijk’ (reichsunmittelbar): rechtstreeks afhankelijk van de Duitse koning (vb. Hertogdom Brabant)  eerder zeldzaam, de meeste gingen gewoon hun eigen gang in hun gebied.  De Welfen blijven het hun moeilijk maken: verzet bleef duren.  ‘Heilige Rijk’: Hoe meer het Duitse Rijk verbrokkelt, hoe heiliger het wordt (hoe meer titels, hoe minder eenheid) Italiaanse ambities: men droomt van de keizerstitel  Noord-Italië: Lombardische Liga (vereniging van verschillende stadstaten) 1176: slag bij Legnano. 1183: vrede van Konstanz.  Midden-Italië: conflicten paus (o.a. Alexander III)  Zuid-Italië en Sicilië: in handen van Normandiërs  Einde 11e eeuw: zoon hendrik VI x erfdochter Sicilië  De Lombardische Liga wordt vaak gesteund door de paus  Frederik I Barbarossa wilt Italië één maken en moet dus ook de pauselijke staat onderwerpen. Dit leidt tot een conflict en er wordt een tegenpaus aangesteld Sterke monarchie in 10de en 11de eeuw, maar door troonstrijd is er een verzwakking in de 12de eeuw.

Gregoriaanse hervorming & investituurstrijd Pre-gregoriaanse Kerk Leken spelen een belangrijke rol. De koning en bisschoppen zijn belangrijk voor de functionering van de kerk. Koning: geen scheiding recht en staat  Beschermer Kerk en gelovigen: (op het rechte pad blijven)

DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200

| 62



Investituur kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders: koning stelt bisschoppen en abten aan. Investituur: kandidaten werden aangewezen en moesten een eed van trouw zweren bij hun weiding

Paus  Spirituele leider, weinig effectieve macht: hij was niet de belangrijkste figuur, prestige was groter dan macht  11E eeuw: aangesteld door keizers, geen hervormers Bisschoppen  Machtigste figuren in de Kerk tot de 11e eeuw: dagelijks bestuur kerk. Graven, koningen, hertogen benoemen. Ze moeten celibatair leven  Sinds 11e eeus: grotere celibatairdrang, tot dan mochten ze trouwen Seculiere geestelijkheid: eigenkerkensysteem (kerken in handen van leken) Sinds de Karolingers: poging gedaan om de kennis van de priesters te verbeteren.

Kerkhervorming: libertas ecclesiae De kerk was bedoezeld op bepaalde vlakken. Drang naar terugkeer naar initiële zuiverheid van de Kerk, verlangen naar de basissituatie door: pausen, geestelijken en leken uit top en basis (nieuwe religieuze orden)  Bedoezeling door: leken (impact, politieke macht op kerkelijke macht), geld (simonie: het kopen en verkopen van religieuze handelingen, geestelijken worden betaald = heiligschennig, giftuitwisseling: ook toegepast op de kerk), vrouwen (nicolaïsme: geestelijken respecteren het celibaat niet, vanaf 300 was er het celibaat, huwelijken bij hogere wijdingen waren niet erkend, in de 11e eeuw had men vrouw en kinderen)  Beëindigen mistoestanden (1139): concillie voor ganse kerk: hogere wijdingen mogen enkel nog celibatair leven.  Oproep tot libertas ecclesiae: de kerk moet vrij zijn van alles wat die onzuiver maakt: opeisen hoogste gezag in kerk en wereld Pauselijke initiatieven Pausen willen een einde maken aan de wantoestanden, dit lukt op een 10-tal jaren tijd. Leo IX (1049 – 1054) verwant aan Hendrik III  Synodes in Frankrijk en het Duitse Rijk: hij reist en steekt de Alpen over, de paus trekt rond om zijn nieuwe ideeën te verdedigen (nieuw)  Gelijkgezinden: Hildebrand (later paus Gregorius VII), gelijkgezinde raadgevers  1054: schisma (breuk) tussen Latijnse en Griekse Kerk: scheiding van de Byzantijnse veriant door discusie over het ongedesemde brood. Excommunicatie kerk vanuit twee delen: de 2 takken gaan uiteein Nicolaas II (1059 – 1061) bisschop Florens Synode Lateranen: 1059 (keuze paus)  De paus wordt gekozen door de kardinalen in Rome  Daarna instemming Romeinse clerus (geestelijken) en volk (Romeinse aristocratie)

63 |

DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200



Rol Duitse keizer word ingeperkt: paus moet wel nog een eer betuigen aan de keizer

Gegorius VII (1073 – 1085) Gaf een naam aan de hele kerkhervorming, concillies voor nieuwe bepalingen: reist zelf niet rond maar heeft wel plaatselijke pauselijke legaten. Hij gaat ver in zijn ideeën. Dictatus papae (1075) ‘wat gedicteerd is door de paus’: 27 stellingen op de visie van de kerk. Paus: hoogste gezag binnen de Kerk en maatschappij: de paus moet zowel in de Kerk als in de wereld het hoogste gezag hebben. Primaatschap Paus, oordeel of beslissingen van de paus zijn onherroepbaar  Voorang op bisschoppen  Paus staat boven de synode  Paus staat boven canoniek recht Suprematie van paus over keizer  Kan keizer afzeggen  Kan onderdanen ontslaan van hun eed van trouw Suprematie van geestelijke over wereldlijke zaken 'Hoogste wetgevende, rechterlijke, administratieve en bestuurlijke macht, enkel hij mag een concillie bijeen roepen. Tot 1300 hadden de pausen de hoogste macht. Universele macht: conflict met Duitse koningen (politieke rebellie) Investituurstrijd Strijd tussen imperium (keizerrijk) en sacerdotium (geestelijke macht): conflict met wereldlijk gezag. Oorlog om de investituur (aanstelling). 1075: decreet lekeninvestituur (abten en bisschoppen mogen enkel nog via het canoniek recht aangesteld worden). Engeland (Willem de Vervoveraar), Frankrijk (overgangsperiode ideeën), Duitsland (alle bisschoppen benoemd door de paus): conflict. Conflict met Hendrik IV Aanleiding: Hendrik IV duid de aartsbisschop van Milaan aan Excommunicatie Duitse koning (uit de kerk gezet): erkennen paus niet meer, de trouw en eed van de onderdanen is niet meer geldig (gebied verbrokkeld) Oproep tot verzoening (Canossa: 1077) verzoenen met paus of nieuwe koning. Verzoening (rijksdag): verontschuldigigen aan de paus. Ze ontmoeten in Canossa: de koning vraagt vergiffenis op blote voeten in een hemd (boetedoening) en krijgt uiteindelijk vergiffenis. Hij word terug als koning aangesteld. De knieval voor de paus was een vernedering voor Hendrik IV, maar het was eigenlijk een overwining. Gregorius VII had een grootmoedig gebaar gedaan. Beloftes gedaan voor de toekomst. Opnieuw oppositie (tegenpaus: 1080): Hendrik IV stelt een eigen paus aan en erkent Gregorius VII niet meer. Hij bezet Rome en Gregorius VII vlucht. De tegenpaus kroont Hendrik IV als keizer. 1085: Gregorius VII sterkt in ballingschap. Iedereen wordt uit excommunicatie gehaald behalve Hendrik IV. Argumenten: militair conflict, conflict koning/paus.

DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200

| 64

Condordaat van Worms (1122) Compromis: onderscheid kerk en staat. Kerk/Staat: Spiritualia(geestelijke zaken, symbool: staf)/Temporalia (wereldse zaken, symbool: scepter). Keuze en wijding abten en bisschoppen door het canoniek recht: bisschop door de clerus en volk, abt door monniken. Daarna draagt de koning de wereldlijke macht over. Op lokaal vlak: aanpassing. Eigenkerkensysteem evolueerd naar patronaat: eigenaar 'patroon' kerk kon de priester voordragen aan de bisschop maar de bisschop moet die aanstellen. Gevolg: scheiding kerk en staat! Machtstoename pausdom:  Uitbouw kanselarij: schrijfatelier  Uitbouw rechterlijke macht: paus is de hoogste kerkelijke rechter  Uitbouw canoniek recht: systematisering effeciënter Nieuwe religieuze orden Verlangen bij de basis: vita apostolica (leven van Jezus en zijn apostelen): Gewone gelovingen terug naar initiële zuivereid. Centrale gedachte = amroede, gemeenschapsleven, kuisheid. Kluizenaarsbeweging en kartuizers Verschijnen van kluizenaars: trekken zich terug uit de wereld. Door het succes van kluizenaars ontstaan er gemeenschappen tussen kluizenaars. In 11e eeuw trekt dit verschijnsel vanuit Italië via Zuid-Frankrijk naar het Noorden. Wanderprediger: verschillende levensstijlen (kluizenaar, prediker) Reactie van de Kerk: mensen (leken) verspreiden ideeën, de kerk heeft een moeilijke controle Ontstaan van kartuizers in 1080: kluizenaars met een beperkt gemeenschapsleven  Bruno van Keulen (stichter) trekt zich terug en richt een gemeenschap op. Kluizenaars trekken vaak rond. Compromis: kluizenaarsschap tijdens de week; gemeenschap één maal per week: maaltijd en mis  Grande Chartreuze: kluis & gemeenschap Vernieuwing ordo monasticus Robert van Molesme: trekt zich met volgelingen terug (nieuwe gemeenschap in 1098: Cîteaux). Kent eerst geen succes. 1122: eerste succes. Intrede van Bernarus van Clairvaux (+30 familieleden).  Tweede stichter: bouwt Cîteaux uit tot een belangrijk klooster met dochterkloosters.  Abt te Clairvaux: eerste dochter van Cîteaux  Start 2e kruistocht.  Invloed aan het Franse hof Regel van Benedictus: afzetting luxe.

65 |

DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200



Eenzaamheid in afgelegen gebieden (maar relatief: soms in meer-dere nederzettingen), terugkeer naar initiële zuiverheid  Handenarbeid: labora was weg o Ontginningen o Claud de Vauchaux: wijnkelder, wijnpers o Opbrengst landbouw bewaard (10e voor de kerk) o Wijnbouw, akkerbouw o Oven om wapens te smeden  Eenvoud (tegenover overdaad te Cluny) nastreven op alle vlakken o Gebouwen: witte muren o Kleding: ruwe ongekleurde wol o Voeding: streng vegetarisch o Liturgie: vereenvoudigd o Roeping: weigerden oblatie, weigerden edellieden op einde van hun leven, 'geen hotels voor de aristocratie' o Boeken: handschriften met eenvoudige opmaak Nieuw element: lekenbroeders (conversen). Beroep op leken-broeders uit de gewone lagen van de samenleving: ze zijn geen monnik maar hebben wel een strikt leven (veel handenarbeid). Armoede: banden met feodale bezittingen (geen kerken), maar worden rijk door handarbeid Cisterciënzerorde (Cîteau is het hoofd van de orde)  5 volwaardige moederabdijen (in West-Europa)  Honderden dochterabdijen  Carta Caritatis: hoe het leven moet verlopen  Vrij strenge controle  Groot succes: 340 dochterabdijen op 50 jaar Vernieuwing ordo canonicus: regliere kanunniken Verlangen naar vita apostolica: groep die vernieuwing wil scheurt af (reguliere kanunniken). Ze volgen de regel van Sint-Augustinus (niet alle regels opgeschreven: kort en ruimte voor interpretatie). Daartegenover staan de behoudsgezinden: seculiere kanunniken. Zij volgen de regel van Aken: moeten celibaat strenger naleven. Norbertijnen of premonstratenzers: verschillende stromingen kanunniken hebben nog steeds een rol in de wereld.  Orde van reguliere kanunniken  Norbertus te Prémontré 1120: in Noord-Frankrijk  Organisatiemodel, statuten & gewoonten: kopie van Cîteaux

van

reguliere

Vrouwenkloosters Verlangens naar zuiverheid en een grotere deelname aan het religieus leven. Oprichting van aparte kloosters. Norbert eerst gemengt dan afgescheiden.

DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200

| 66

Vrouwen in nieuwe orden. Afgescheiden & onder toezicht mannenkloosters.  Kartuizers  Cisterciënzers  Norbertijnen en andere gemeenschappen van reguliere kanunniken

Kruistochten & ridderideaal       

   

Verlangen naar een religieus ideaal Pausen streven om een politieke weg te wijzen De macht van de paus groeit, er is een betere sociaal-economische situatie Ca. 1050: Seldjoeken (uit het Midden-Oosten) trekken richting het Byzantijnse Rijk: Het zijn Turkse nomaden die recent zijn bekeerd tot de islam Bedreiging Byzantium: verlies bezittingen in klein-Azië  1071: slag bij Manzikert, bezetting van klein Asië Keizer Alexiux I Comnemos: oproep huurtroepen, doet beroep op de paus Paus Urbanus II: Clermont: 27 november 1095: oproep tot kruistocht op Clermont, het volk staat buiten de kathedraal (bisschoppen, geestelijken, ridders, gewone volk). Oproep tot militaire expeditie, hulp aan Oosterlijke Christenen, Palestina bevrijden van moslims. Ook al waren er geen Christelijke slachtoffers (geen waar geweld). Ridders moesten stoppen met elkaar te bevechten en op kruistocht gaan. Oproep was populair. Dieu le veut: strijdkreet. Doel: bevreiding Heilig land Propaganda- en mobilisatiecampagne (november 1095): zoveel mogelijk volk op de been krijgen door paus, bisschoppen, prediken, gewone volk Vechten voor het christelijk ideel: militarisme; godsdienstige réveil: volle aflaat (alle opgebiechtte zonden worden vergeven)

Eerste kruistocht (1096 – 1099) De term kruistocht ontstond pas vanaf 1200 tot dan toe was het een tocht of pelgrimage. Term: 'Het kruis opnemen' (kruis op de kleding) kruisvaarders. De eerste toch had twee gelijktijdige groepen: Boerenkruistocht olv Peter de kluizenaar (rondtrekkend predikant)  Pelgrims in Rijnland  Constantinopel: einde in klein Azië  Verarmde ridders, goddienstfonds had een slechte naam (jodenvervolgingen), delen van de groep vallen af, sommigen bereiken Constantinopel; maar eindigen in klein-Azië Ridderkruistocht olv Ademar, bisschop van Le Puy  Vertrekken in het najaar, ze raakten later gemobiliseerd, koningen nog niet mee, belangrijke graven en hertogen wel.

67 |

DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200



4 à 5000 ruiters en voetvolk: leiders moeten een eed afleggen: het veroverde gebied moet terug naar het Byzantijnse Rijk gaan  Zuid-Frankrijk: Raymond graaf van Toulouse  Noord-Frankrijk: Robrecht II van Vlaanderen  Lotharingen: Godfriend van Bouillon  Zuid-Italië: Bohemund van Tarente & Normandiërs  Inname Antiochië (na 7 maanden beleg)  13 juli 1099: val van Jeruzalem (na 5 weken beleg); 2 dagen later: afslachting van moslims, ookal was er genade beloofd.  Probleem: wat met de lijken. Het was een bloederig en triest verhaal  Paus sterft voor het resultaat Rome bereikt, heeft het nooit geweten 4 kruisvaarderstaten (Outremer: veroverd gebied) Opdracht geslaagd, maar de veroverde gebieden worden Westerse koloniale gebieden, maar de Byzantijnse keizer wou die gebieden zelf hebben.  Prinsdom Antiochië  Graafschap Edessa  Koninkrijk Jeruzalem: Godfriend van Bouillon 1099 (beschermer Heilig Graf), broer Boudewijn vanaf 1100 (koning van het Latijnse koninkrijk van Jeruzalem)  Graafschap Tripoli

Verdediging: geestelijke ridderorden Combinatie van een religieus leven en strijd leveren, er werden toen veel burchten gebouwd. Ridders leefden in armoede, gehoor-zaamheid, kuisheid en strijd. Hun taken bestonden in het bescher-men christelijke pelgrims en het afslaan van moslimaanvallen. Tempeliers (oudste ridderorde) Opgericht ca. 1119 door Hugo de Payns & Godefroy de Saint-Omer. De naam van de tempel is afkomstig van de Al Aqsa moskee in Jeruzalem = de tempel van Salomo. ‘Arme ridders van Christus en van de tempel van Salomo',  1129: erkenning geestelijkje orde en regel door de paus  Enkel onder het gezag van de paus (grootmoeester)  Commanderijen over gans Europa, worden snel rijk en talrijk (door schenkingen, algauw honderden commanderijen)  Akko (tot 1291) Stad in Israel. Hoofdstad ipv Jeruzalem.  Cyprus: einde van de kruistochten  Ze hebben een grote financiële, economische en militaire macht  Rechtstreeks gezag van de paus: gewapende armen van de paus Einde van de tempeliers  13e eeuw: slechte reputatie (grote rijkdom), negatief luxeleven, slechte zeden (sodomie)  Orde opgegeven begin 14e eeuw: arrestatie in opdracht van Filips IV de Schone op vrijdag 13 oktober 1307 (de koning zat in geldnood en liet die dag alle

DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200

| 68

    

tempeliers oppakken). Publieke opinie: bevestiging. Bekentenissen onder marteling. Inbeslagname bezittingen: bezittingen gingen naar hospitaalridders Bekentenissen na morele druk en fysieke martelingen Ze waren het slachtoffer van de machtstrijd tussen paus Clemens V en de Frankse koning Officiele opheffing orde: 1312 Grootmeester Jacques de Molay levend verbrand 1314

Hospitaalridders of johannieters (bestaan nog steeds)     

Hospitaal van Sint-Johannes Jeruzalem 11e eeuw: ridders verstiging zich in hospitaal. Erkenning 12e eeuw Trekken van Akko naar Cyprus naar Rhodos naar Malta 16e eeuw: Maltezer orde Bezittingen van tempeliers 'erfgenamen'

Duitse of Teutoonse orde    

3e kruistocht: 1189 – 1192 Kerk in hospitaal van de Heilige Maria van de Duitsers te Akko Bezittingen in heel Europa (Oost-Pruisen): trekken naar het Westen De eerste kruistocht was een succes want er was weinig weerstand, kruistochten daarna hadden minder succes

Tweede kruistocht: 1144 – 1149    

Aanleiding: val van Edessa (1144, herveroverd) Prediking door Bernardus van Clairvaux Koningen doen mee: Franse Lodewijk VII en Duitse Koenraad II en graaf Diederik van Vlaanderen Mislukking: enkel kleine aanvallen. 'Vertraging door dames'

69 |

DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200

Derde kruistocht: 1189 – 1192   



Aanleiding: inname Jeruzalem door moslims 1187 olv van Saladin Enkele gebieden zijn nog in Christelijke handen Koningen doen mee, maar sneuvelen, trekken terug of worden gevangen genomen: Franse Filips II, Duitse Barbarossa, Engelse Richard Leeuwenhart, graaf Filips van Vlaanderen Enige succes: Akko terugwinnen

Vierde kruistocht 1202 – 1204 

 

Probleem in Byzantijnse Rijk: de keizer verleent geen doorgang. Oplossing: zeeroute, maar eerst afrekening met Byzantijnse keizer: plundering van Constantinopel (heel bloederig) Boudewijn IX van Vlaanderen, keizer Latijns keizerrijk tot 1261 dan herstel Byzantijnse Rijk Enige profijt van deze kruistocht is voor Venetië: omdat er over zee gereist moest worden bood Venetië boten aan in ruil voor ¾ van de buit

Voorjaar 1212: de 'kinderkruistocht' Spontane bewegingen in Duitsland en Frankrijk, ze trekken mee naar het Heilige Land. Twee groepen:  Duitse rijk olv Nicolaas van Keulen: visioen. Beweging uiteengevallen (Genua  Marseille/Rome/Brindisi)  Frankrijk olv Stefaan van Vendôme: Brief van God: koning wou dit niet: beweging ontbonden door Franse koning in Parijs. ‘Kinderen’ = ‘pueri’: term voor 14 jarigen, of mensen tot 28 jaar, onvrijen.... waarschijnlijk was het een beweging van armen die alles in de steek lieten voor een beter leven. Er waren wel kinderen maar het waren vooral jongeren. In Latijnse bronnen spreekt men van pueri, mulieres, homines, pauperes: hoofdzakelijk armen, ruraal proletariaat, jongeren.

Naar een handelseconomie ONTGINNINGEN EN ONTSTAAN VAN STEDEN

Landbouw Bevolkingstoename: meer ontginningen, uitbreiding landbouw. In West-Europa trekken boeren richting oosten Nieuwe nederzettingen: nieuw systeem  Geen hofstelsel of horigheid: vrije lieden, eigen wetten en bestuur over nederzettingen o Juridische rol: bestuur en rechtspraak Oude landbouwgebieden: wijziging hofstelsel

DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200

| 70





Evolutie binnen hofstelsel: leveringen in geld ipv natura (belang geld!): overschotten worden op de markt verkocht, beperking heren/korveeldiensten, inhuren ar-beidskrachten Commercialisering

Steden, handel en nijverheid Er waren wel al bisschopssteden, maar geen echte steden. Onstaan nieuwe steden  Ontstaan uit nederzettingen bij abdijen, paltsen en burchten  Agrarische en ambachtelijke productie: markt. De productie van het platteland wordt verzameld en verhandeld op de markt. Nieuwe stand: handelaars (voormalige horigen)  Actieve economische rol: verwerking ambachten, actieve economie. Onafhankelijke nijverheid (bv wolnijverheid)  Ommuring: stadswallen, muren met poorten (onderscheid dorpers) Leven binnen steden: structuren bestuur  Burgerij: poosters (vrije lieden), inwoners: zelf recht spreken en zelf wetten maken  Communes: eedgenootschap olv majoor: informele vergadering, ze eissen voorrechten, andere vorm van bestuur  Schepenen: vertegenwoordigers van de stadsheer olv schout/baljuw: de schepenbank  Verlening van stadsrechten  11e eeuw: koopmansgilden, patriciaat is de beste economische groep. Handelaars verenigen in gilden  12e eeuw – 13e eeuw: ambachtsgilden (ambachten): gilden hebben ook een belangrijke educatieve rol en ze staan sterk, eisen politieke instrpraak (in onze gebieden) Noord- en Midden-Italië (bijzonder) bisschopscheden blijven bestaan, adel heeft burchten op het platteland. Ontwikkeling lange-afstandshandel (kaart 20, p 114)  Ca. 1150: Noord-Zuid route over land (Champagne)  Vanaf 13e eeuw: maritiem handersverkeer  Hanze (samenwerkingsverband van handelaren en steden)  Scheepsbouw  kustroute.

De Renaissance van de 13e eeuw 

71 |

Kritischere houding tov autoriteiten (auctoritates) uit het verleden

DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200

     

Verruiming van de kennis: Aristoteles-revival Methodologische vernieuwing: confrontatie Verankering in scholen verbonden aan kathedraalkerken Studie van Romeins Recht Uitbouw canoniek recht Uitbouw feodaal recht

DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200

| 72

Besluit Religieus enthousiasme: nieuwe kloosterorden en kruistochten Riddercultuur Handelseconomie: steden Culturele opleving: nieuw type geleerdheid Staat en kerk  Beiden meer greep op samenleving  Onderling conflict: inverstituurstrijd

73 |

DE HOGE MIDDELEEUWEN. CA. 1000 – CA. 1200

De late middeleeuwen I. Ca. 1200 – ca. 1350

DE LATE MIDDELEEUWEN I. CA. 1200 – CA. 1350

| 74

Staat Bouvines – 1214 Eerste groot pan-Europees conflict: strijd van de Engelse tegen Frankse koning, om de Engelse lenen in Frankrijk + botsing Welken en Staufen in het Duitse Rijk. Strijd Engelse-Franse koningen Filips II August wou zijn kroondomein vergroten. In 1204 voegt hij er Normandië aan toe (na beleg Château-Gaillard) plus enkele Loire-graafschappen. De Engelse koning op dit moment is Jan Zonder Land. Zijn enige terriotirum beperkt zich tot Guyenne. Strijd Welfen-Staufen Fred. I Barbarossa (afstammeling uit zowel de Welfen als de Hohenstaufen-familie) sterft in 1190. Frederiks zoon Hendrik VI sterft al 7 jaar later. Frederik II (kleinzoon Frederik I) is op dat moment maar 3 jaar oud. Op dit moment is er een dubbele koningskeuze. De Staufen duiden Filips van Zwaben (broef Hendrik VI) aan, en vanaf 1208 Frederik II. Deze keuze geniet de steun van Filips II August en paus Innocentius II (voogd). Welfen kiezen voor Otto IV van Brunswijk (zoon Hendrik de Leeuw, hertog van Saksen en Beieren). Deze keuze geniet de steun van Richard Leeuwenhart en Jan Zonder Land. De zondag van Bouvines (27 juli 1214) Filips II August Frederik II

Jan Zonder Land Otto IV Graaf Vlaanderen-Henegouwen Graaf Holland Hertog Brabant

Overwinning: Frederik II koning van Duitsland

Definitief verlies Engelse lenen in Frankrijk (behalve Guyenne)

Het Franse Koninkrijk Vergroting kroondomein  Via huwelijks- en veroveringspolitiek  Apanage aan jongere koningszonen (ad panem): toekenning van een deel van het kroondomein  Feodalisering bezit hoge adel Feodaal recht & juristen  Ontstaan feodale pyramide  Rationalisering en professionalisering

75 |

DE LATE MIDDELEEUWEN I. CA. 1200 – CA. 1350

 

Lodewijk IX de Heilige (1226 – 1270) Filips IV de Schone (1285 – 1314)

Lodewijk IX de Heilige (1226 – 1270)  

  

Controle baljuws door enquêteurs Parlement te Parijs  Geen standenvertegenwoordiging (itt Engeland)  Wel: permanent koninkrijk gerechtshof Vrede met Engeland Deelname aan 2 kruistochten (1249 en 1270) Gecanoniseerd door Bonifatius VIII in 1297

Filips IV de Schone (1285 – 1314) Kleinzoon Lodewijk IX Uitbreiding centraal staatsapparaat  Chambre des comptes:rekenkamer  Conseil du roi  Staten Generaal (Etats Generaux)  Standenvertegenwoordiging  Cf. Engelse Parlement Conflict Filips IV – Bonifatius VIII (1294 – 1303) Ingrijpen paus in Frankse Kerk – Tegenreactie Filips IV  Unam Sanctam: pauselijke opperheerschappij  1303: excommunicatie Filips IV  Gevolg: gevangenneming Bonifatius VIII  Na de dood van Bonifatius VIII: Clemens V  Verhuis apostolische stoel van Rome naar Avignon  Babylonische gevangenschap te Avignon (1309 – 1377) Conflict met graafschap Vlaanderen (einde 13e eeuw – 1305) Uitbrieding kroondomein ten koste van Vlaanderen  Graaf van VIaamderem houdt ambt in leen van de Frankse koning (ambtsleen met territoriale basis)  Gwijde van Dampierre  Filips IV de Schone  Traditionele feodale wereld  Souvereine vorst, Romeinse Recht  Aaanleiding: conflict graaf VI  Vlaamse steden In steden: tegenstelling  Patriciaat: wol- en latennijverheid: zetel in schepenbank  Proletariaat: politiek onmondig Economische afhankelijkheid van Engeland: aanvoer wol Franse inmenging in Vlaamse aangelegenheden  verzet graaf Begin 1297: leenopzeg door Gwijde 1297 – 1300: gedeeltelijke bezetting Vlaanderen

DE LATE MIDDELEEUWEN I. CA. 1200 – CA. 1350

| 76

Polarisatie in Vlaanderen  Klauwaarts/liebaarts (graaf): ambachtsleden, deel Vlaamse adel  Leliaarts (Franse koning): stedelijke notabelen, deel Vlaamse adel 1300 – 1302: inlijving bij Frankrijk: einde graafschap Vlaanderen Capitulatie Gwijde en zoon Robrecht van Béthune  gevangen Vlaanderen olv gouverneur Jaques de Châtillon Franse bezetting: bouw dwangburchten, 'blijde intredes' van de Franse koning Vanaf 1300 bieden de Klauwaerts, vrijheidsstrijders, weerstand Stedelijke opstanden in 1301 en 1302.  Brugge: Pieter de Coninck  Steun paus Bonifatius VIII (bul: Ausculta fili)  Leiding: Jan van Namen, Gwijde van Vlaanderen, Willem van Gulik  Opstand in Brugge, neergeslagen door de Châtillon.  Tegenreactie: Brugse metten 18 mei 1203 11 juli 1302: Guldensporenslag te Kortrijk Leider Vlaams leger (op Gent na): Willem van Gulik Overwinning ambachtsmilities op Franse ridderleger Nieuw militair treffen: augustus 1302  Zierikzee: nederlaag voor Vlaanderen  Pevelenberg (onbeslist) Franse overwinning Vredesonderhandelingen: Athis-sur-Orge 1305. Inlijving graafschap ongedaan gemaakt, machtsherstel Dampierres (Robrecht van Béthune), bevestiging stedelijke privileges maar verregaande toegevingen aan Frankrijk: enorme boete omwille van opstandigheid graafschap, annexatie Frankssprekend Vlaanderen (Rijkel, Douai, Orchies)

Het Engelse koningrijk Jan Zonder Land (1199 – 1216)   

Jongste zoon Hendrik II & Eleonora 1214: nederlaag te Bouvines. Verlies Engelse lenen (behalve Guyenne) Adelsrevolte: hervorming koninkrijk bestuur, steun van aartsbisschop van Canterbury Steven Langton.

15 juni 1215: Magna Carta  Bevrijding van de vrijheid van de Kerk  Feoodaal recht: relatie leenheer – vazal  Common Law: 'Geen man mag willekeurig in hechtenis worden genomen, dit kan enkel krachtens vonnis van zijn gelijken de de wet van het land' Jan Zonder Land sterft in 1216  Hendrik III (1216 – 1272)

77 |

DE LATE MIDDELEEUWEN I. CA. 1200 – CA. 1350

Lange, zwakke regering Adelsrevoltes: Simon de Montfort (1264)

Eduard I (1272 – 1307)  

Zoon Hendrik III Herstel koninklijke macht: expansie, rationalisering en professionalisering bestuur

Expansie Wales in 1285: Expansie was het meest succesvol in Wales (kroonprins nu is 'Van Wales') Schotland in 1292: Koninklijk gezag uitbreiden lukt niet in Schotland (was sinds de 10e eeuw onafhankelijk) Troonstrijd, overlord: geen eerst geborenerecht in de opvolging: elke keer is er een opvolingsstrijd. Eduard wil hier gebruik van maken:  Stone of Scone: waar de Schotse koning gekroond worden wordt naar Engeland verplaatst en Eduard duid zelf een kandidaat aan. Nationaal verzet: William Wallace Robert Bruce wordt koning 1314 slag van Bannockburn (onder Eduard II), Schotse overwinning! Rationalisering en professionalisering bestuur Controle sherrifs door ambtenaars Ontwikkeling parlement  Het parlement moest samengeroepen worden voor nieuwe wetten, nieuwe belastingen, oorlog  Het had geen zin om in strijd te gaan met de aristocratie, samenwerken was het beste om revoltes te vermijden

DE LATE MIDDELEEUWEN I. CA. 1200 – CA. 1350

| 78

Parlement  Tweekamerstelsel (ontwikkeld in de 13e eeuw)  Erfelijk gekozen  House of Lords (Hogerhuis): voorzitter is de eerste onder gelijken, moet met iedereen rekening houden  House of Commons (Lagerhuis): vertegenwoordigers van 3 standen. Congrole over House of Lords: besluiten goedkeuren. Mochten altijd petities indienen Erfelijke kroonvazallen: wereldlijk en spiritueel Gekozen vertegenwoordigers: uit de lage adel, clerus en steden Voorzitter: koning primus inter pares Voorzitter: speaker Hoog gerechtshof. Grondslag: democratische controle van de regeringsmacht

Duitse rijk en Italië Kleinzoon Frederik I, reeds koning van Sicilië. Expansie Duitse rijk: Baltische gebieden (1226) – Duitse orde. Kerstening en kolonisatie Pruisen. Verdere uitholling koninkrijk gezag: uitoefening regalia door (rijksvorsten: hebben tol, eigen munt...) Heeft veel meer aandacht voor Italië, zoon Hendrik is 'medekoning' In strijd met de paus  excommunicatie

landsvorsten

Frederik II en Italië Wens: heel Italië onder één gezag. Verzet door de paus en het noorden. Koningrijk Sicilië: constitutues van Mefti 1231  Verregaanse centralisatie, feodaal & Romeins recht, gecentraliseerd bestuur  Ambtenarij: opgeleide ambtenaars (centraal en in provincies: juristen)  Rechtspraak: einde veterecht, bezoldigde rechters ex officio (op zoek naar twisten om met koninklijk recht op te lossen)  Vaste belastingen – staand leger (huurlingen)  Vernieuwingen, daarvoor waren er enkel extra belastingen bij oorlog Lombardische Liga + paus  Frederik I  Macht uitbreiden met Sicilië als basis. Liga: verzet tegen Frederik II, hij kan de macht niet uitbreiden  Frederik was vrijdenkend en trok zich niets aan van de Paus Na Frederik II Duitse rijk, eind 13e eeuw: Habsburgers op de troon.  Huwelijkspolitiek: basis Habsburgse macht  Nieuwe koning Rudolf van Habsburg: afkomstig uit Habichtsburg: burcht in Aargau in Zwitserland; Hausmacht: via huwelijkspolities; Zoon Albrecht trouwt

79 |

DE LATE MIDDELEEUWEN I. CA. 1200 – CA. 1350

met erfdochter Oosten-rijk (tot 1918 in Habsburge standenvergadering op centraal niveau, enkel lokaal. Na Frederik II trekken de Duitsers zich terug uit Italië

handen);

geen

Italië  Noorden: stadstaten gaan hun eigen weg  Centrum: paus + kerkelijke staat  Zuiden: konikrijk Sicilië in Franse handen. Karel van Anjou, broer Lodewijk IX de Heilige: koning van Sicilië. Verzet: 1282: Siciliaanse vespers: volk in opstand tegen de Franse bezetters. Karl van Anjou wordt opgevolgd door de koning van Napels. Nieuwe koning van Sicilië is Peter III van Aragon Strijd Duitse koning (Gibellijnen) tegen paus (Welfen) Strijd zet voort in de 14e eeuw Jaren 1320: Lodewijk IV van Beieren  Johannes XXII. geexcommuniceerd maar zet de paus af en kroont zichzelf tot keizer. Hof te München: vrijhaven voor anti-pauselijke denkers

Lodewijk

word

Marsilius van Padia: Defenson Pacis (De Verdedigers van de Vrede)  Alle oorlogen ontstonden door de kerk: de kerk moest zich buiten de wereldlijke politiek houden. Strikte scheiding kerkelijke en wereldlijke macht  Volksoevereiniteit, ook in de Kerk (algemene concilie): Gezag bij het volk: afschaffing kerkelijke hierarchie  Wetgevende  uitvoerende + rechterlijke macht  Veroordeling kerkelijke hiërachie  Veroordeling kerkelijke rijkdom  Rol geeestelijkheid: enkel sacramenten en religieus onderricht: geestelijkheid mocht enkel nog in de kerk

Paus en Kerk Innocentius III (1198 – 1216) en het 3e concilie van Lateranen: 1215 Hoogtepunt van de pauselijke macht. Concilie: verfijning geloofsleer.  Ketterij transsubstantiatieleer: overgang van hostie en wijn in bloed en lichaam, niet langer letterlijk maar symbolisch  Bijgeloof godsoordelen: niet betrouwaar  Ongelovigen: joden en moslims, worden streng aangepakt Vorming gelovingen:  Hervorming scholen: onderwijs gratis

DE LATE MIDDELEEUWEN I. CA. 1200 – CA. 1350

| 80



Eenmalige communie verplichten (met Pasen). Men moest dan biechten: meer controle over de gelovinge

Vijanden van buiten: heidenen Moslims:  Kruistochten  Reconquista in Spanje (1252: enkel nog Granada) Mongolen/Tartaren (kaart 22)  1237 – 1242: Gouden horde olv kleinzooon Dzengis Khan (Ruslang, Hongarije, Polen)  1254: missie in Mongoolse rijk (Willen van Rubroek, Marco Polo: 1271 – 1295)

Vijanden van buiten: joden        

Dubbelzinnige houding Voor kruistochten: coëxistentie Vanaf 1e kruistocht: pogroms (jodenvervolgingen) Spontane volksbewegingen Joden zijn geldleners, geen 'woeker' voor christenen Ca. 1300: houding wereldlijk gezag verandert Verbanning in Engeland 1290, Frankrijk 1306, dan Midden-Europa Kerk: afkeuring verbanning, tolerantia

Vijanden van binnen: ketters Begrippen  Ketter (