Den Helder Gibraltar van het Noorden

Den Helder Gibraltar van het Noorden

De belangrijkste reden voor keizer Napoleon om zijn broer Lodewijk Napoleon weg te sturen en Holland in te lijven bij het Franse keizer-

Aftocht der Engelsen en Russen uit Noord-Holland, waterverftekening van Dirk Langendijk uit 1801

rijk was om sterker te staan tegenover zijn aartsvijand Engeland. Den Helder speelde daarbij een belangrijke rol. Als het aan Napoleon lag zou het de belangrijkste marinehaven worden in het noorden van het Franse keizerrijk.

DOOR ROY DE BEUNJE

ThemaTijdschrift

D

14

Detail van een prent opgedragen aan generaal Brune, over de landing en de aftocht en de slagen bij Castricum en Bergen, 1799 (Noord-Hollands Archief)

e angst voor de Engelsen was niet onterecht, want al in 1799 (27 augustus) was er een grote aanval van Engeland geweest. Engelse troepen landden op de Noord-Hollandse kust bij Groote Keeten, een dorp tussen Den Helder en Callantsoog. Omdat Napoleon na zeges in Italië in 1798 zijn veldtocht naar Egypte was begonnen, besloten de geallieerden (coalitie tegen Napoleon) tot een Engels-Russische invasie in Holland om de druk op de Fransen te vergroten. Napoleon voer overigens op dat moment in het geheim uit Egypte, terug naar Frankrijk.

Slag bij Bergen Doel van de inval was het ontketenen van een grote volksopstand tegen de Bataafse Republiek (1795-1801). In 1795 waren op de duinen bij Callantsoog seinposten aangelegd, met het oog op een dergelijke invasie. Toch was de verrassing compleet, omdat niet verwacht werd dat de aanval vanuit het zuiden zou komen, vanwege de vele moerassen in dat gebied. De kerk van Callantsoog werd door de invasiemacht als paardenstal gebruikt. Omdat de kanonnen van de diverse kustbatterijen naar het noorden stonden gericht, konden de Engelsen zonder al te veel moeite Den Helder en de vloot veroveren. Daar kregen zij op 11 september versterking van Russische troepen. De Tsaar van Rusland had twee divisies toegezegd ter ondersteuning van de Engelse inval. In totaal komen 35.000 Engelse en Russische militairen aan land. De Franse generaal G.M.A. Brune (1763-1815)

De Helderse haven was eind 18e eeuw niet veel meer dan een vissershaven Slag bij Bergen, 19 september 1799. Op de achtergrond de ruïnekerk (Noord-Hollands Archief)

Napoleon lag zou het de belangrijkste marinehaven worden in het noorden van het Franse keizerrijk, waarvan Holland toen deel van uitmaakte. ‘Mijn vriendin’ Op 9 september 1811 laat de Maire (burgemeester) van Den Helder en Huisduinen, A.J.A. Westerholt de bekendmaking doen uitgaan dat bij hem ontvangen is de officieele Kennisgeving van de Komst van Hare Keijzerlijke en Koninglijke Majesteiten binnen eenige Dagen in dit Departement […] ten eijnde een iegelijk in de geleegenheid zij, zig voor deze Heugelijke aankomst voor te bereijden. Een paar dagen later laat hij een nieuwe bekendmaking aanplakken waarin alle ingezetene van den Helder en Huisduinen wordt opgedragen dat alle Huijzen met kransen, groene takken, emblemen, alsmede met vlaggen en wimpels versierd worden en overal de vlaggen op de torens, schepen te plaatsen. Op dinsdag 15 oktober 1811 verlaat Napoleon vroeg in de ochtend Amsterdam om een bezoek te brengen aan Den Helder. Hij wordt onder andere vergezeld door generaal Dirk van Hogendorp (1761-1822) en de Amsterdamse Garde d’Honneur. Van Hogendorp begeleidde Napoleon ook tijdens zijn bezoeken aan Vlissingen, Utrecht en Amsterdam. De relatie met Napoleon was zo goed, dat hij er voor koos voortaan met de naam Thierry te worden aangesproken (zie p. 29). De keizer komt ’s avonds om zes uur in Den Helder aan. Hij overnacht in het

Landhuis (waarschijnlijk het Landhuis van Antje Berger, een ontmoetingsplek waar besprekingen werden gehouden), waar hij diezelfde avond nog audiëntie verleent. De volgende ochtend, woensdag 16 oktober, schrijft de keizer een brief aan Marie Louise: Mijn vriendin, Om 6 uur ’s avonds ben ik in Den Helder aangekomen. Ik zal er vandaag de gehele dag blijven. Ik kom pas morgen in Amsterdam terug. Ik zei tegen je het dorp Broek-in-Waterland te bezoeken, je kunt ook naar Haarlem gaan. Eet goed en zorg goed voor jezelf. Je weet niet welke gevoelens je trouwe echtgenoot voor je heeft. NAP Den Helder, 3 u. ’s ochtends, 16 oktober. De sterren schitteren, deze dag, die ik aan boord van mijn eskader ga doorbrengen, zal mooi zijn. Rue de Roi de Rome Dirk van Hogendorp schrijft over deze ochtend met Napoleon in zijn memoires: De volgenden ochtend ging hij aan boord van alle schepen die op de reede lagen, om ze te inspecteren. De Minister van marine, graaf Decres, deed al zijn best, om de Hollandsche schepen en officieren zwart te maken. Toch zei de keizer mij den zelfden avond, dat hij er zeer over tevreden was. De Keizer bezocht daarop de versterkingswerken, daar waren 3 à 4000 Spaansche krijgsgevangenen aan ‘t werk; zij hadden hunne houwelen en schoppen in de hand. De Keizer begaf zich midden onder hen en vroeg hun, waar en wanneer zij

Napoleon in Nederland , no. 2 jrg. 1, 2011

bracht Holland in staat van verdediging en versloeg de Engelse en Russische troepen. Op 8 oktober 1799 moesten de Engelsen zich terugtrekken. De burgerbevolking van Noord-Holland bleek veel minder Oranjegezind dan verwacht. Het Bataafse leger wist, in samenwerking met de Franse troepen in Nederland, de geallieerden te verslaan in de Slag bij Bergen en de Slag bij Castricum. Een soldaat van de Bataafse infanterie schreef een brief (19 september) naar huis: Bij en achter Bergen liggen de lichamen drie en vier hoog op straat zodat rijtuigen niet meer passeren kunnen. In oktober trokken de geallieerden zich terug uit Noord-Holland; de expeditie was mislukt. Op 18 oktober vond de wapenstilstand plaats in Alkmaar en mochten de Russen en Engelsen, na de mislukte invasie, het land verlaten (zonder gevangen te worden genomen). Het vertrek uit de republiek vond plaats op 19 november 1799 in Den Helder. Met deze constante dreiging vanuit zee van de Engelsen zag keizer Napoleon in 1811 de toekomst van Den Helder duidelijk voor ogen. Het moest het Gibraltar du Nord worden. Hij begreep de strategische waarde van de haven aan het Nieuwe Diep, gunstig gelegen in de kop van Noord-Holland tegenover de Rede van Texel. In Den Helder moest een oorlogshaven van de eerste rang komen. De Helderse haven was toen niet veel meer dan een vissershaven met een kleine werf en een kielplaats waar zeeschepen gerepareerd konden worden. Als het aan

15

ThemaTijdschrift

Zicht op Willemsoord, afbeelding uit Tableau des principales vues des palais et édifices ... coutumes et usages dans les Provinces Septentrionales du Royaume des Pays-Bas uit 1824 (Atlas van Stolk)

16

gevangen waren genomen. Ook sprak hij tot hen zonder omwegen over den toestand van Spanje, over Ferdinand Jozef. Zij antwoordden, de een zus, de ander zoo, maar allen riepen om strijd: Leve de Keizer! Niet een van hen toonde eenige vijandige neiging, hoewel men wel eenige reden had daarvoor bezorgd te zijn. De kranten stonden in die tijd onder Frans toezicht. Er kan dan ook getwijfeld worden aan het in de Haarlemsche Courant van zaterdag 19 oktober 1811 beschreven enthousiasme van de Helderse bevolking: Op 15 oktober ontvingen wij des namiddags ten 5 uren, de aangename tijding van de aanstaande komst van Z.M. DEN KEIZER EN KONING. De Maire van deze Gemeente, vergezeld van den Municipalen raad, had de eer van Z M. buiten de barrière zijne hulde aan te bieden. De Keizer reed dadelijk door het dorp, begaf zich langs den Zeedijk naar het Nieuwe Diep, en keerde, na hetzelfde bezigtigd te hebben, naar het Landhuis terug, welk de inwoners tot den ontvangst van Z. M. gereed hadden gemaakt, en gaf vervolgens gehoor aan de militaire magten. De vreugde der inwoners was onuitsprekelijk. Alle de huizen waren met vlaggen en groen versierd; Des avonds had er eene algemene illuminatie plaats, en de eenstemmige toejuichingen van leve de Keizer! leverden een blijk op van de gevoelens van liefde en eerbied der inwoners voor hunnen doorluchtigen Souverein. De krant schrijft verder dat de keizer om 6 uur de volgende ochtend (16 oktober) de forten en batterijen bezoekt: hij stapte

tegen de Engelse vijand. Het belang van Den Helder, en Texel, mag ook blijken uit het feit dat Napoleon in Parijs straten heeft genoemd naar deze twee noordelijke plaatsen: de Rue du Helder (in het 9e arrondisement, rive droite) en Rue du Texel (vlakbij Gare Montparnasse, rive gauche). Het vissersdorp wat Den Helder toen nog was kreeg namen als Rue Napoleon, Rue de l’Impératrice en Rue de Roi de Rome, na 1813 werden deze snel weer veranderd in Hollandse namen. Het plan bestaat echter om Den Helder dit jaar weer een Napoleonstraat te geven. Welke straat dat wordt is nog niet bekend. Die middag van 16 oktober vertrekt Napoleon naar Texel. Hij keert pas in de avond naar Den Helder terug.

in een aak (peniche), bezichtigde alle schepen van de vloot, die zeil maakten en verscheide manoeuvres uitvoerden, terwijl de peniche van Z. M. door Pantheon verscheidene jagten vergezeld, naar het De forten waren de belangrijkste reden eiland Texel stevende, alwaar de Keizer van het bezoek van Napoleon aan Den de nieuwe werken inspecteerde en de Helder. Hij was geïnteresseerd in de hulde van de geconstitueerde magten bouw van de verdedigingswerken en ontving. Des avonds keerde Z. M. naar de wenste persoonlijk de strategische beHelder terug. tekenis van Den Helder te beoordelen. De dag erna bekeek de keizer nogmaals Op 21 september 1810 was de Dienst de forten en nieuw aangelegde werken en der Fortificatiewerken overgegaan in het liet het zeegat peilen. Om 11 uur ontving Corps Imperiale du Génie, dit legeronhij de burgemeester, de gemeenteraad en derdeel was verantwoordelijk voor het de geestelijkheid, en ’s middags vertrok ontwerpen en de bouw van fortificaties. Z.M. onder de toejuichingen van alle de In 1810 was de batterij La Revolution op inwoners dezer gemeente, die zich op zijKaap Hoofd het best bewapend. Verder nen weg begeven hadden, terwijl de salvo’s was de verdediging van Den Helder aan uit het grof geschut zich lieten horen. landzijde sinds de landing van de EngelHet verslag eindigt met de mededeling sen in 1799 wel iets verbeterd maar van dat alle schepen die op de rede lagen de grootscheepse plannen ter versterking de twee nachten dat de keizer in Den Helder had doorgebracht fraai geïllumineerd waren geweest. In tegenstelling tot het bezoek aan Amsterdam lag Napoleons belang in Den Helder er niet in de banden met de Hollandse bevolking aan te halen. Hier wilde hij zijn idealen veilig stellen en De forten van Den Helder begin 19e eeuw, in ieder geval na 1815, omdat ze hier al hun huidige namen hebben (Noord-Hollands Archief) zijn rijk beveiligen

Carel Hendrik Verhuell

Napoleon in Nederland , no. 2 jrg. 1, 2011

De Hollandse Admiraal Carel Hendrik Verhuell (1764-1845) is in 1795 aanwezig bij het vertrek van Stadhouder Willem V (1748-1806), die hem vlak daarvoor tot kapitein ter zee had bevorderd. Hij weigert dienst te nemen bij de Patriotten vanwege zijn eed van trouw aan het Huis van Oranje. Hij trekt zich terug en wordt burgemeester in zijn geboortedorp Doetinchem. Als de zoon van Willem V, Willem Frederik (1772-1843), in 1799 na de landing van de Engelsen en Russen aankomt in Holland, vertrekt Verhuell naar Den Helder om de Erfprins zijn diensten aan te bieden. Als blijkt dat de Engelsen en Russen geen stand kunnen houden, vertrekt Willem Frederik weer snel terug naar Engeland. De broer van de Erfprins had laten weten dat de voormalige officieren er beter aan deden weer dienst te nemen als militair, zodat hun kennis en ervaring de Oranjes ten goede zouden komen wanneer die de macht weer hebben. Hierdoor acht Verhuell zich ontslagen van zijn eed aan de Oranjes en treedt hij in 1810 in Franse dienst. Hij wordt opgedragen een expeditievloot tegen Engeland samen te stellen. Als hij deze vloot naar Duinkerken voert, wordt hij door een Engels eskader aangevallen. Hij weet ongedeerd zijn bestemming te bereiken. Napoleon is door Verhuells heldenmoed en bekwaamheid zo getroffen dat hij hem als eerste buitenlander het gouden kruis van het Legioen van Eer opspelt. Verhuell wordt belast met de kustverdediging van Nederland en Noord-Duitsland. Onder zijn leiding worden de forten in Den Helder (1812-1814) gebouwd. Als in maart 1814 Parijs valt weet Verhuell, als trouwe militair, de Stelling van Den Helder tot 4 mei voor Napoleon te behouden. Ter herinnering aan zijn goede gezindheid tegenover de Helderse bevolking wordt het plein bij Fort Kijkduin in 1993 naar hem genoemd (Admiraal VerHuellplein 1). De Franse plannen worden na de nederlaag van Napoleon in 1815 (Waterloo) voortgezet door koning Willem I. Fort Harssens (opgeleverd in 1884) vormde de sluitsteen van het oorspronkelijke plan van Jan Blanken Jansz. voor de Stelling van Den Helder.

C.H. Verhuell (Noord-Hollands Archief)

van Jan Blanken Jsz. uit 1803 en geneFort Dugommier werd vernoemd naar raal Kraijenhoff (1758-1840) uit 1807 was de Franse generaal Jacques François door geldgebrek niets terecht gekomen. Dugommier (1738-1794). Een militair van Op 6 april 1811 keurde Napoleon de het eerste uur, die vele overwinningen uitgewerkte plannen voor de bouw van boekte in Spanje maar werd gedood in fort Lasalle (Erfprins) en het daarvoor de omgeving van Figuaeras in Catalonië, benodigde bedrag van 500.000 Franse op 17 november 1794. francs, goed. In 1811-1813 wordt Donderdag 17 oktober in de dit grote, onregelmatige, aarden vroege ochtend (zes uur) bezoekt en vijfhoekig gebastioneerde Napoleon te paard de forten fort aangelegd. In 1812 en Lasalle (Erfprins) en Morland 1813 werd begonnen met de (Kijkduin), die nog niet met bouw van de andere forten: geschut bewapend waren en fort l’Ecluse (De Sluis, nu Dirksz waaraan al 2 miljoen Franse Admiraal), Morland (nu Fort francs waren besteed. In de Kijkduin), en in het oosten middag ging hij per sloep Jan Blanken in 1838 (Noord-Hollands Archief) Dugommier (later Fort Oostover het Nieuwe Diep en en Westoever) en Fort Dufalga. bezocht het fort Dugommier. Fort Dufalga werd door de Fransen nooit De keizer was ‘gematigd opgetogen’. Hij voltooid en door hen zelf vernietigd. Jan wilde dat de forten Morland, Lasalle en Blanken Jansz. (1755-1838), de latere Inl’Ecluse één jaar later, in oktober 1812, zo specteur-Generaal van Rijkswaterstaat (NiN ver gevorderd waren dat ze in verdedig#4) had een doorslaggevend aandeel in de bare staat waren. Hij wilde tijdens zijn plannen voor een sterke verdedigingslinie mars naar Rusland geen Engelsen in zijn langs de zuidkant van Den Helder. rug hebben. De met bastions en ravelijnen (buitenNapoleon heeft voor een groot deel de werken van een vesting) omgeven forten geschiedenis van Den Helder bepaald. werden onderling verbonden door een Naast de forten is onder het gezag van verbindingswal met gracht: De Linie. Fort Napoleon de haven van Het Nieuwe Morland lag buiten de stelling en diende Diep weer geschikt gemaakt en is er ter bestrijking van het vaarwater het onder andere een dok gegraven waarin Schulpengat en voor de verdediging van schepen gerepareerd kunnen worden. de ervoor liggende duinen, om de eerste Na het bezoek aan de forten liet Napoklappen op te vangen. Samen met deze leon zich door zeeofficier Antonie Roepel forten maakt Willemsoord deel uit van de (1774-1857) naar het Admiraalschip de zogenaamde Stelling Den Helder. Prins varen. Napoleon was zo tevreden Drie van de vier forten waren, uit eerbeover Roepel dat hij hem een gouden toon, vernoemd naar gesneuvelde Franse snuifdoos met briljanten gaf en later veldheren. Fort Morland is vernoemd ook nog het ridderkruis van het Legioen naar de Franse kolonel François-Louis van Eer. In Napoleon in Nederland van Morland (1771-1805), een persoonlijke Hodenpijl kunnen we lezen dat de keizer vriend van Napoleon, gestorven in de afdaalde naar de salon en zag dat de tafel slag bij Austerlitz op 2 december 1805). slechts voor één persoon gedekt was. Fort Lasalle had zijn naam te danken aan “Admiraal,” sprak hij tot De Winter (Jan generaal Antoine Charles Louise Lasalle Willem de Winter 1761-1812, de enige (1775-1809). Lasalle was een succesvol Nederlander die in het Panthéon in Parijs, militair en voorvoelde misschien zijn dood onder de naam Jean-Guillaume de Winbij de slag van Wagram (5-6 juli 1809). ter, Comte de Huessen, begraven ligt), “Ik Voordat de slag begon ondertekende hij ben hier onder mijn vrienden; ik wil niet een document dat hij aan Napoleon liet alleen zitten.” De Winter nam vervolgens bezorgen en waarin hij de keizer vroeg ook plaats aan tafel, naast Napoleon. voor zijn kinderen te zorgen als hij zou Zoals altijd was de keizer snel uitgetafeld, komen te overlijden. Lasalle leidde een hij at slechts enkele vruchten, om daarna charge en werd in zijn voorhoofd geraakt terug te keren naar het dek om met een door een kogel, hij was op slag dood. verrekijker de plas te overzien. n

17