DNA als bewijsmateriaal Wie is wie? Borstkanker Slechts één gen

DNA als bewijsmateriaal

Eén soort, grote invloed

e genetische vingerafdruk (DNA-fingerprint) is tegenwoordig een vrij algemene techniek. DNA wordt op allerlei plekken als aanvullend bewijsmateriaal gebruikt en is populair; kijk maar naar het nieuws of televisieseries als CSI. Toen de genetische vingerafdruk voor het eerst werd ingezet in een rechtszaak, bewees de techniek dat een verdachte van een dubbele moord onschuldig was, ondanks een bekentenis.

n een ecosysteem houden sommige ‘sleutel’soorten honderden andere soorten in leven. Geen enkele andere soort kan hun rol zomaar overnemen. Zo houden huiskatten op sommige plaatsen allerlei populaties knaagdieren onder controle. Verdwijnen huiskatten, dan eten die knaagdieren al het voedsel op, waar weer veel andere dieren van leven.

D tien vragen over de Heinekenprijzen 2006

1. In welk jaar vond dit eerste gebruik van de genetische vingerafdruk in een rechtszaak plaats? a. 1953 b. 1986 c. 1999 d. 2004

Wie is wie? Deze speciale editie van de ANW-quiz staat in het teken van de uitreiking van de Heinekenprijzen 2006. De Heinekenprijzen worden tweejaarlijks uitgereikt aan vijf uitmuntende internationale wetenschappers en een Nederlandse kunstenaar. De Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) selecteert de winnaars. Met deze speciale themaquiz willen we het werk van de winnaars onder de aandacht brengen van leerlingen, docenten en andere geïnteresseerden. In het kader van de uitreiking van de Heinekenprijzen zijn er zes profielwerkstukpakketten over de winnaars en hun werk geschreven en gepubliceerd op Werkstuknetwerk (www.werkstuknetwerk.nl). Elk werkstukpakket bevat uitgebreide informatie, mogelijke invalshoeken en verwijzingen rond het vakgebied van de betreffende winnaar, bedoeld om leerlingen op weg te helpen bij een profielwerkstuk of andere opdrachten. Kijk op www.knaw.nl/heinekenprizes voor meer informatie over de Heinekenprijzen.

S

ir Alec Jeffreys is de onderzoeker die de genetische vingerafdruk heeft uitgevonden. Hij ontdekte dat eigenschappen van het menselijk DNA gebruikt konden worden om individuen te identificeren. 2. Na een misdrijf wordt vaak op allerlei plekken bruikbaar DNA aangetroffen. Welke van de onderstaande eigenschappen van DNA doet NIET terzake voor de identificatie van een dader? a. DNA geeft informatie over uiterlijke kenmerken. b. DNA is een stabiel molecuul. c. DNA is in alle cellen van een lichaam identiek. d. DNA verschilt tussen individuen.

Borstkanker

O

ktober 2006 is internationale borstkankermaand. Borstkanker is bij vrouwen de meest voorkomende vorm van kanker. 33% van alle vrouwen die kanker krijgen, heeft borstkanker. 3. Hoeveel vrouwen kregen borstkanker in 2003? a. 120 b. 1200 c. 12000 d. 120000

Slechts één gen

I

n 1990 bewees Mary-Claire King dat een belangrijk deel van de borstkankergevallen veroorzaakt wordt door het slecht functioneren van slechts één gen: BCRA1. Die ontdekking leidde tot een flinke daling van het vóórkomen van erfelijke vormen van borstkanker.

Beeld: KNAW. Concept & ontwikkeling: De Praktijk, natuurwetenschappelijk onderwijs, i.o.v. KNAW. U vindt de reguliere ANW-quiz op www.praktijk.nu.

4. Waardoor werd die daling veroorzaakt? a. door effectievere diëten b. door gerichte chemotherapie c. door preventief genetisch onderzoek d. door het bewuste gen uit te schakelen

I

5. Welk van de onderstaande dieren is in Nederland zo’n ‘sleutel’soort? a. hond b. korenwolf c. paard d. vos

Planten vs. dieren

B

egin jaren tachtig introduceerde Stuart Pimm het begrip ‘voedselketen’ in de ecologie, met name in het onderzoek naar het uitsterven van planten- en diersoorten. Hij vindt dat de mens zich moet inzetten voor het behoud van biodiversiteit en ecosystemen, zoals het tropisch regenwoud. 6. De biodiversiteit in Nederland bestaat uit ongeveer 23000 planten- en diersoorten. In welke verhouding? a. Er zijn veel meer dier- dan plantensoorten. b. Er zijn veel meer planten- dan diersoorten. c. Er zijn iets meer dier- dan plantensoorten. d. Er zijn iets meer planten- dan diersoorten.

Industriële revolutie

O

ngeveer 230 jaar geleden begon de industriële revolutie. Deze ingrijpende sociale en economische verandering begon in de textiel- en staalindustrie van Engeland en verspreidde zich van daaruit over de rest van de wereld. Onderzoeker Joel

Mokyr houdt zich bezig met de vraag waarom de industriële revolutie in Engeland is begonnen en niet ergens anders. 7. Na Engeland volgden, in chronologische volgorde, tussen 1830 en 1900 landen als: a. België, Verenigde Staten, Japan en Nederland. b. Nederland, België, Verenigde Staten en Japan. c. Japan, Nederland, België en de Verenigde Staten. d. Verenigde Staten, Japan, Nederland en België.

Herken de woorden

M

et behulp van allerlei tests wordt door wetenschappers in kaart gebracht hoe onze hersenen nu eigenlijk werken. Een vraag uit de Nationale Wetenschapsquiz van 2004 is eigenlijk zo’n test: 8. Wraoam is dzee tkset znoedr veel mietoe rdlieejk te lzeen? a. Omdat de letters steeds op dezelfde wijze verplaatst zijn. b. Omdat een paar woorden wel gewoon leesbaar zijn. c. Omdat we de woorden als patronen blijven herkennen.

Wat is cognitie?

O

ver cognitie (‘bewuste en onbewuste mentale processen’) bestaan al lang vele theorieën. Sommige zijn abstract, andere concreet, maar geen van de theorieën was volledig. Met behulp van de computer ontwierp onderzoeker John Anderson als eerste een compleet model van cognitie. Over cognitie staan hieronder twee beweringen: I. Cognitie is intelligentie; II. Cognitie is het tegenovergestelde van emotie. 9. Welke bewering(en) is (zijn) correct? a. Alleen bewering I is correct. b. Alleen bewering II is correct. c. Beide beweringen zijn correct. d. Geen van beide beweringen is correct.

Kunst beleven

J

ob Koelewijn is een kunstenaar die kunst maakt die de verbeelding en zintuigen prikkelt, bijvoorbeeld door bouillonblokjes in gedichten te verpakken of door gedichten met deodorant op de museumvloer te laten schrijven. Koelewijns kunst is een kunst van ideeën. 10. De kunst van Job Koelewijn heeft zowel een conceptueel als een zintuiglijk karakter. Welke kunstenaar wordt gezien als de grondlegger van de conceptuele kunst? a. Andy Warhol b. Antoni Gaudí c. Karel Appel d. Marcel Duchamp