DOCENTENHANDLEIDING TWEEDE WERELDOORLOG DICHTERBIJ Rhenen/Veenendaal/Wageningen Project voor 3 havo/vwo
DO CE NT E NH A ND L EIDI NG TW E E DE WE R EL D OO RL O G RH ENE N/ VEE NE NDAAL/ WAG ENI NG EN
COLOFON Dit materiaal werd ontwikkeld in het kader van het project ‘Cultuur en School’ van het Ministerie van OC en W Met dank aan Museum het Rondeel, G emeentearchief Veenendaal, Viseum Veenendaal, Museum De Casteelse Poort, Militair Ereveld Grebbeberg Dit project kwam tot stand met financiële steun van de Provincie Utrecht.
© Landschap Erfgoed Utrecht, 2010 Postbus 121, 3730 AC De Bilt T 030 220 55 34 E
[email protected] W http://onderwijs.landschaperfgoedutrecht.nl
2 Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming worden overgenomen.
Inhoud Inhoud
3
Voorwoord
4
Doelstelling en doelgroep
5
Tijdsinvestering
6
Opbouw
6
Bronnen en canon
7
Opzet en organisatie
7
Rol van de docent
9
Interessante sites
11
Antwoordmodellen
13
DO CE NT E NH A ND L EIDI NG TW E E DE WE R EL D OO RL O G RH ENE N/ VEE NE NDAAL/ WAG ENI NG EN
3
Voorwoord Het lesmateriaal De Tweede W ereldoorlog dichterbij Rhenen/Veenendaal/W ageningen bereidt leerlingen in 3 havo en vwo voor op het zelfstandige onderzoek dat zij in de tweede fase moeten kunnen verrichten. De leerling gaat buiten de fysieke ruimte van het klaslokaal actief op zoek naar overblijfselen van de Tweede Wereldoorlog in zijn eigen omgeving. Hij komt in contact met een aantal (voorgeselecteerde) authentieke bronnen. Juist doordat de bronnen letterlijk zo dichtbij de leerling staan, voelen leerlingen zich sneller betrokken bij het onderwerp. Het materiaal is inhoudelijk lesstofvervangend. Door het onderzoek dat de leerlingen uitvoeren verwerven zij de kennis over de Tweede W ereldoorlog in Nederland die zij anders uit het schoolboek zouden opdoen. Wij wensen u veel plezier bij de uitvoering van dit project!
Landschap Erfgoed Utrecht
D OC ENT ENH ANDL EIDIN G TW EE D E WE REL DO ORL OG R HEN EN/ V EEN E ND A AL/W AG E NIN G EN
4
Doelstelling en doelgroep Doelstellingen •
De leerlingen kunnen een eenvoudig historisch onderzoek doen in de eigen omgeving. Zij maken hierbij gebruik van diverse authentieke bronnen. (Sluit aan bij kerndoelen geschiedenis, domein A; kerndoel 6)
•
De leerlingen kunnen een aantal belangrijk aspecten van de Tweede Wereldoorlog in Nederland beschrijven, waaronder gelijkschakeling en de jodenvervolging. (Sluit aan bij kerndoelen geschiedenis, dom ein H; kerndoel 21)
•
De leerling herkent herinneringen aan en overblijfselen van de Tweede
•
De leerling werkt samen met andere leerlingen.
•
De leerling presenteert zijn werk aan andere leerlingen.
Wereldoorlog in de eigen omgeving. (Sluit aan bij algemene onderwijsdoelen 4.2) (Sluit aan bij algemene onderwijsdoelen 4.7) Doelgroep 3 havo & 3 vwo; geschiedenis
Dit project kan dienen als lokale invulling van het thema de Tweede Wereldoorlog en sluit aan bij de volgende hoofdstukken in de lesstof: Methodes
Leerjaar
Project sluit aan bij hoofdstuk:
Sprekend Verleden
3
2. De Tweede W ereldoorlog
(2004-2006)
havo/vwo
Sfinx (2003-2006)
3
3. Nazi-Duitsland: ik ben het volk
havo/vwo Pharos (2003-2005)
3
4. Leven in Oorlogstijd: de Tweede W ereldoorlog
havo/vwo Memo (2003) Indigo (2005)
3
3. De tijd van wereldoorlogen: de Tweede
havo/vwo
Wereldoorlog
3
3. De Tweede W ereldoorlog
havo/vwo Bronnen (2006)
3
2. W ereldoorlogen: Nederland tijdens de Tweede
havo/vwo
Wereldoorlog
DO CE NT E NH A ND L EIDI NG TW E E DE WE R EL D OO RL O G RH ENE N/ VEE NE NDAAL/ WAG ENI NG EN
Aansluiting bij de lesstof
5
Tijdsinvestering Het lesmateriaal omvat 10 tot 12 studielastuur.
Opbouw Les 1. Inleiding De docent introduceert het thema Tweede Wereldoorlog in Nederland in een klassikale les. Handreikingen voor deze introductie vindt u op pagina 9 van deze handleiding. De docent legt uit dat de leerlingen onderzoek gaan doen in hun eigen omgeving. De docent vormt groepjes leerlingen die samen aan één thema gaan werken of laat de leerlingen zelf groepjes vormen. Les 2. Onderzoek Leerlingen werken in groepjes van minimaal 2 en maximaal 5 leerlingen. Zij doen onderzoek naar de volgende thema’s:
D OC ENT ENH ANDL EIDIN G TW EE D E WE REL DO ORL OG R HEN EN/ V EEN E ND A AL/W AG E NIN G EN
–
Dagelijks leven
–
Evacuatie in Rhenen/Veenendaal
–
Jodenvervolging en verzet
–
Mobilisatie en de Grebbelinie
–
W ederopbouw
–
Evacuatie in W ageningen (facultatief: voor leerlingen die in W ageningen wonen)
Deze thema’s geven samen een beeld van de Tweede W ereldoorlog in Rhenen/Veenendaal/W ageningen. De leerlingen doen zelfstandig onderzoek in diverse culturele instellingen in hun eigen omgeving. De bronnen zijn voorgeselecteerd en liggen daar voor hen klaar. Daarnaast is een aantal bronnen in ieder leerlingendossier opgenomen: deze bronnen worden uit praktische overwegingen aan de leerlingen meegegeven. De leerlingen krijgen allen een onderzoeksdossier. De dossiers structureren het onderzoek volgens het stramien: oriëntatie => hoofdvraag => deelvraag => conclusie. Ten behoeve van de docenten is er als naslagwerk per them a een complete bronnenbundel. Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling dat leerlingen deze bundel gebruiken als vervanging van een bezoek aan een culturele instelling. Les 3. Presentatie Het onderzoek resulteert in een groepsverslag. Hierin komen de volgende punten aan de orde: de conclusie van het onderzoek, het verloop van het onderzoek en de samenwerking binnen de groep. Bovendien presenteren de leerlingen hun conclusies aan elkaar. De vorm die u hiervoor kiest is geheel vrij. Het is echter wel belangrijk dat de leerlingen de kennis die zij in hun onderzoek hebben opgedaan ook daadwerkelijk met elkaar delen. Op deze manier krijgt elke leerling een completer beeld van de Tweede W ereldoorlog in Rhenen/Veenendaal/W ageningen.
6
Bronnen en canon In dit project wordt gewerkt met historisch en geografisch bronnenmateriaal. De bronnen worden grotendeels aangeboden in het project. Via Internet kunnen de leerlingen digitale bronnen bekijken en eventueel ander materiaal zoeken. Dit project sluit aan bij de canonvensters -
De Tweede Wereldoorlog (1940-1945). Bezetting en bevrijding.
-
Anne Frank (1929-1945). Jodenvervolging.
Opzet en organisatie Te bezoeken instellingen per thema NB: De leerlingen maken zelf een afspraak met de instelling die zij moeten bezoeken: hiervoor moeten ze een paar dagen van tevoren contact opnemen met de instelling. Dit staat ook in hun opdracht vermeld. Thema
Te bezoeken instelling
1. Dagelijks leven
Gemeentemuseum Het Rondeel 3910 AE Rhenen Tel 0317-612077 Openingstijden: •dinsdag t/m vrijdag: 12.00 - 17.00 uur •zaterdag: 13.00 - 17.00 uur •zondag ( in juli/aug.): 13.00 - 17.00 uur Contactpersoon: Bert Huiskes/ Marja de Jongh
2. Evacuatie in Rhenen/Veenendaal
Gemeentearchief Veenendaal Raadhuisplein 1, Veenendaal (in het Gemeentehuis) Openingstijden: ma-di-woe 9.00-12.30 uur en van 13.30-17.00 uur. Tel. 0318 5382033 of 538733. Contactpersonen: Gert Groenleer/ Hans Wielhouwer
3. Jodenvervolging en verzet
Viseum Veenendaal Kees Stipplein 76 Telefoon 0318 55 00 10 Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag van 10.00 uur tot 17.00 uur en op zaterdag van 10.00 uur tot 16.00 uur Contactpersoon: Nat alie Kriek
4. Mobilisatie en Grebbelinie
Militair Ereveld Grebbeberg 3911 AV RHENEN
7
Grebbeweg 123
DO CE NT E NH A ND L EIDI NG TW E E DE WE R EL D OO RL O G RH ENE N/ VEE NE NDAAL/ WAG ENI NG EN
Kerkstraat 1
tel.: 031 - 76 12 507 Openingstijden: 09.00 – 17.00 uur 5. W ederopbouw
Gemeentemuseum Het Rondeel Kerkstraat 1 3910 AE Rhenen Tel 0317-612077 Openingstijden: •dinsdag t/m vrijdag: 12.00 - 17.00 uur •zaterdag: 13.00 - 17.00 uur •zondag ( in juli/aug.): 13.00 - 17.00 uur Contactpersoon: Bert Huiskes/ Marja de Jongh
6. Evacuatie in W ageningen
Museum de Casteelse Poort Bowlespart 1A 6701 DN Wageningen April t/m oktober di t/m vrij
11.00 - 17.00 uur
za en zo
13.00 - 17.00 uur
November t/m maart D OC ENT ENH ANDL EIDIN G TW EE D E WE REL DO ORL OG R HEN EN/ V EEN E ND A AL/W AG E NIN G EN
7. Bevrijding
di t/m vrij
12.00 - 16.00 uur
za en zo
13.00 - 16.00 uur
Museum de Casteelse Poort Bowlespart 1A 6701 DN Wageningen April t/m oktober di t/m vrij
11.00 - 17.00 uur
za en zo
13.00 - 17.00 uur
November t/m maart di t/m vrij
12.00 - 16.00 uur
za en zo
13.00 - 16.00 uur
8
Rol van de docent De docent: •
geeft een introductie op het thema Tweede W ereldoorlog in Nederland;
•
legt de opzet van het project uit;
•
zorgt ervoor dat de klas in groepjes wordt verdeeld;
•
deelt de onderzoeksdossiers uit;
•
beheert de bronnenbundels;
•
is verantwoordelijk aanspreekpunt voor de culturele instellingen
•
signaleert knelpunten in het onderzoek;
•
coördineert de presentaties;
•
beoordeelt het groepsverslag en de presentaties.
Handreikingen inleidende les In de inleidende les zouden de volgende zaken aan de orde moeten komen om de leerling een goede basis te geven voor het onderzoek: Hitler, Mussert, Seys-Inquart
•
Fascisme, nationalisme, NSB
•
Vervolgde groepen mensen
•
Nederland neutraal
•
Vanaf augustus ’39 mobilisatie (evacuatieplannen voor gevaarlijke gebieden)
•
1 september Duitsland valt Polen aan, Frankrijk en Engeland verklaren de oorlog
•
10 mei 1940 Duitse inval Nederland
•
14 mei capitulatie
•
Collaboratie / omstanders / verzet
•
Verandering dagelijks leven door bezetting
•
Opmars Geallieerden
•
Bevrijding van Nederland in fasen
DO CE NT E NH A ND L EIDI NG TW E E DE WE R EL D OO RL O G RH ENE N/ VEE NE NDAAL/ WAG ENI NG EN
•
9
Interessante sites Voor een onderzoek op het internet zijn de volgende sites goede vertrekpunten: www.gemeentearchief.veenendaal.nl Op de site van het gemeentearchief van Veenendaal staat veel f otom ateriaal uit de Tweede W ereldoorlog. De leerlingen mogen deze foto’s gebruiken voor hun presentatie. www.oorlogsdoc.knaw.nl Het Nederlands Instituut voor O orlogsdocumentatie beheert een groot aantal archieven uit de Tweede W ereldoorlog. Verder is er een grote bibliotheek. motlc.wiesenthal.org Het Museum of Tolerance van het Simon Wiesenthalcenter. Engelstalig. www.digischool.nl Klik op: V.O., vaklokalen, geschiedenis, begrippen, WOII. Een alfabetische lijst van begrippen m.b.t. de Tweede W ereldoorlog. www.documentatiegroep40-45.nl D OC E NT E NH A ND L EI DI NG TW E ED E WE R EL D OO RL OG RH ENE N/ VEE NE NDA A L/ WA GE NI NG E N
Vereniging die zich toelegt op het bestuderen van de Tweede W ereldoorlog. Uitgebreide collectie links, gerangschikt op thema. www.4en5mei.nl Het 4 en 5 mei comité organiseert de jaarlijkse herdenkingen. Betekenis van oorlogsmonumenten en rol van gedenktekens bij de verwerking van WOII. Met link naar nationale website oorlogsdocumenten. tweedewereldoorlog.pagina.nl De bekende startpagina, toegespitst op de Tweede W ereldoorlog. www.kampamersfoort.nl www.geschiedenis.com/wo2 Hier ook data en artikelen. www.oorlogsmonumenten.nl Website is onderdeel van het comité 4 en 5 mei. Beschrijvingen van ruim 1300 tastbare herinneringen aan de Tweede W ereldoorlog. www.historischnieuwsblad.nl/ Artikelen en nieuwsarchief van het historisch nieuwsblad over de Tweede W ereldoorlog. www.leger1939-1940.nl Informatie over de mobilisatie en de meidagen 1940.
10
Musea op internet: www.verzetsmuseum.nl Het verzetsmuseum in Leeuwarden heeft als thema Kiezen toen en nu. Verhaal van WOII wordt verteld via verzet, vervolging, collaboratie en via het ‘niet kiezen’: aanpassen aan de bezetters. Chronologische presentatie van W OII. www.oorlogsmuseum.nl Het oorlogsmuseum in O verloon (Oost Brabant) is gevestigd op de plaats waar in 1944 een historische veldslag plaats vond. www.annefrank.nl De officiële site van het Anne Frankhuis. www.nmkampvught.nl Het voormalig concentratiekamp in Vught is nu een herinneringscentrum. www.vredeseducatie.nl/FDB/default.htm Fort de Bilt is een herinneringscentrum en het thuisfront van de stichting vredeseducatie.
DO CE NT ENHA NDL EIDIN G TW EE DE WER ELD O ORLO G R HEN EN/ V EEN END AA L/WA GENI NG EN
11
Antwoordmodellen & bronnenbundels De antwoordmodellen zijn opgenomen in de onderstaande volgorde: 1
Dagelijks leven
2
Evacuatie in Rhenen en Veenendaal
3
Jodenvervolging en verzet
4
Mobilisatie en de Grebbelinie
5
Wederopbouw
6
Evacuatie in Wageningen (f acultatief: voor leerlingen die in W ageningen wonen)
De bronnenbundels vindt u per thema op de cd-rom De Tweede Wereldoorlog Rhenen/Veenendaal/W ageningen.
D OC E NT E NH A ND L EI DI NG TW E ED E WE R EL D OO RL OG RH ENE N/ VEE NE NDA A L/ WA GE NI NG E N
12
1. ANTWOORDMODEL Dagelijks leven BRON 1 1. W at was de grootste verandering in het eerste jaar van de bezetting? –zoveel nieuwe regels2. Hield het normale leven gelijk op toen de oorlog uitbrak? – nee, aanvankelijk leefden de meeste mensen gewoon op de oude voet door. 3. Hoeveel Duitse militairen werden er in mei 1940 over Nederland verspreid? –meer dan 100.0004. W at hield 'Arbeitseinsatz' in? -alle jonge mannen werden in de Duitse oorlogsindustrie ingezet. Onmiddellijk na ontvangst van dit bevel, moesten zij met de voorgeschreven uitrusting op straat klaar staan. Er volgden razzia's op zoek naar jongeheren die geen gehoor hadden geven aan deze oproep.BRON 2 5. Van wie is dit bevel afkomstig? Zoek op internet op wat dat betekent. – De Bereichsleiter der NSDAP, sectorhoofd6. W at zou er gebeuren als je hier geen gehoor aan gaf? – Misschien werd je familie wel opgepakt. 7. W at betekent 'voedsel en gebruiksartikelen kwamen op de bon'? Als je antwoord niet weet laat je deze vraag nog even open. Verderop in het dossier wordt het duidelijk. – levensmiddelen kwamen op rantsoen, je kon ze alleen met bonnen verkrijgen BRON 4 8. Vond dit kind (Fietje) de oorlog in eerste instantie vervelend? – Nee, de soldaten op de speelplaats werden vrienden en er was altijd wat te beleven9. De moeder had een vooruitziende blik, waar merk je dat aan? –Ze had rugzakken gemaakt, die ze later toen ze geëvacueerd werden nodig bleken te hebben10. W anneer drong het tot Fietje door dat oorlog heel naar is? –Toen ze geëvacueerd werdenBRON 5- geen vragen BRON 6 11. Kies met je groepje twee foto's uit die je indrukwekkend vindt. Beschrijf deze foto's in het dossier en vertel waarom je deze twee hebt uitgekozen – eigen invulling BRON 7- geen vragen BRON 8 12. Hoe kon het gebeuren dat er zo'n honger werd geleden in de winter van 1944? – Het Nederlandse treinpersoneel staakte zodat de Duitsers geen wapens en voorraden meer konden aanvoeren. Als reactie verboden de Duitsers het scheepvaartverkeer waardoor er geen eten meer vervoerd kon worden.BRON 9
DO CE NT ENHA NDL EIDIN G TW EE DE WER ELD O ORLO G R HEN EN/ V EEN END AA L/WA GENI NG EN
BRON 3
13. W at had je naast bonnen nodig om aan producten te komen? – een 13
distributiestamkaart
14. W aarom hebben de bonnen zoveel verschillende kleuren en ingewikkelde achtergrondpatronen? – dat maakt het moeilijker om ze te vervalsen BRON 10 EN 11 15. Als je aan eten wilde komen moest je dus ineens een hoop dingen regelen. In welke volgorde gebeurde dat? Zet nummers bij de afbeeldingen. Zet ook het persoonsbewijs dat je in de vitrine ziet erbij. – eerst zag je het aanplakbiljet, dan moest je een persoonsbewijs aanvragen, dan kreeg je een persoonsbewijs, daarmee kon je een distributiestamkaart aanvragen, daarmee kreeg je bonnen en dan kon je eten kopen.BRON 14 16. W at valt je op? Hint: konden alle mensen met een groentenkaart groente kopen op hetzelfde moment? – nee ze waren ook nog genummerd.17. Bedenk welke twee (samenhangende) problemen worden opgelost met een bonnensysteem? -De schaarste wordt gelijkelijk verdeeld. De afname per huishouden is aan een maximum gebonden, er kan niet gehamsterd worden. BRON 15 18. Van wie is deze brief afkomstig en aan wie is hij gericht?- Van de burgermeester van Rhenen aan de directeur van het bureau voor Groenten- en fruitvoorziening.D OC E NT E NH A ND L EI DI NG TW E ED E WE R EL D OO RL OG RH ENE N/ VEE NE NDA A L/ WA GE NI NG E N
19. W aaruit blijkt dat “de voedselvoorziening in deze gem eente uitzonderlijk slecht is”? brief van 4 maart 1942: al zes weken lang geen wintergroente meer geleverd, een bestelling van 12.000 kilo kool wordt niet geleverd, in W ageningen en Veenendaal kwamen grote zendingen aan, waar geen deel van werd doorgezonden naar Rhenen. BRON 16 20. Is de voedselsituatie verbeterd of verslechterd ten opzichte van 1942? Verklaar je antwoord – eigen interpretatie BRON 17 21. W at staat er in het telegram?-dat burgermeesters beperkte bewegingsvrijheid mogen nemen en 's nachts in hun gemeente moeten blijven. 22. W at staat er in de brief ?-Burgermeesters kunnen eigenlijk niet meer op vakantie23. W aarom?- omdat ze contact moeten houden met de bezettende macht.BRON 18 24. Om welke beroepsgroep gaat het en hoe dacht men dat te bereiken. –onderwijzers. Door ze niet te noemen. 25. Als je op straat in je kraag gevat werd vroeg de bezetter je persoonsbewijs. Bekijk nog eens je antwoord op de vorige vraag en schrijf op wat de voordelen zijn van een vervalst persoonsbewijs. -als je een vals persoonsbewijs hebt is er geen match met de lijst waar je echte naam op staat. De Duitsers kunnen je dan niet oppakken. Met een vals persoonsbewijs ben je helemaal “ongrijpbaar” voor de bezetter want de persoon op je valse persoonsbewijs bestaat niet echt.
14
BRON 19 EN 20 26. W aarom werd er verduisterd? 27. W aarom werden alle Nederlandse huishoudens verplicht mee te doen aan de verduistering? -Met verduisteren maakte je de bebouwing ’s nachts onzichtbaar voor vliegtuigen/ bommenwerpers. Grote, totaal verduisterde gebieden bemoeilijkten ook de navigatie van de piloten. Die wilden weten waar ze ongeveer vlogen, niet alleen voor bombardementen maar ook voor droppings.-
28. Als je gewoon een peertje vervangt door deze verduisteringslamp, heb je dan aan de verduisteringsvoorschriften voldaan? 29. Zo nee: wat moest je in de oorlog nog meer doen om te verduisteren? -ramen blinderen30. W elk eff ect zal het verduisteren hebben gehad op de bewegingsvrijheid van de inwoners van Rhenen en Veenendaal? – die was beperkt BRON 21 Eigen invulling BRON 22 32. Bedenk wat je als bezetter zou willen vorderen. -vooral voorwerpen van metaal als fietsen en kerkklokken waren gewild. Metaal als grondstof voor de oorlogsindustrie.33. W aarom en waar je zou willen inkwartieren? -Inkwartieren van vooral militairen. De bezettingsmacht was veel groter dan het Nederlandse leger. De kazernes waren te klein maar lagen ook geconcentreerd. Met inkwartiering in kleine dorpen en op het platteland werd de controle van de bezetter vergrootBRON 23 34. Van wie zou dit affiche afkomstig zijn? W aarom denk je dat? eigen invulling n.a.v. bron
35. W aarom moeten er emmers met water en zakken met zand in de kerk staat? –Voor het geval er brand uitbreekt.36. W aarom mogen de mensen tijdens een luchtaanval niet in de galerijen van de kerk zijn? –Vanwege instortingsgevaar BRON 26 37. Kijk naar de datum van deze bekendmaking. W aarom zouden de regels zo streng zijn? – Omdat de Duitsers de oorlog aan het verliezen waren wilden ze meer controle uitoefenen.38. W elke straf stond er op het verwonden of doden op een Duitse soldaat? –Dan wordt 1% van de burgerbevolking (250) personen doodgeschoten als vergelding.BRON 27 T/M 30 39. De Nederlandse bevolking moest van alles inleveren. Was dat alleen aan de Duitsers? – Nee, de Nederlandse overheid vorderde ook vervoersmiddelen voor de militairen en om slachtoffers te vervoeren etc. 40. In BRON 30 probeert de burgermeester van Rhenen een vergoeding te krijgen voor de in beslag genomen fietsen. Denk je dat dat gaat lukken? – Nee, hij weet eigenlijk al helem aal niet tot wie hij zich moet wenden.BRON 31 41. W aarom konden de kinderen niet gewoon naar school? Noem 3 redenen. -In de winter waren er geen kolen om de lokalen warm te houden.-De school was gevorderd door Duitse soldaten.-Sommige onderwijzers waren 'opgeroepen', dus te werk gesteld in Duitsland.-
15
BRON 32 42. Kijk naar de datum van de brief van de burgemeester. Waren er op dat moment al slachtoffers gevallen? - de brief dateert van drie weken vóór de duitse inval en hoort tot de voorbereidingen op een eventuele oorlog.-
DO CE NT ENHA NDL EIDIN G TW EE DE WER ELD O ORLO G R HEN EN/ V EEN END AA L/WA GENI NG EN
BRON 24 en 25
43. Heeft de bevolking van Rhenen tijdens de inval ook gebruik gemaakt van de schuilplaatsen? -In de ochtend van 10 mei werd de bevolking volgens plan geëvacueerd. BRON 33 44. Bekijk de tabel. Om welk jaar en welke maand gaat het? -augustus 194445. Kun je de ingekwartierden in twee groepen verdelen? Welke zijn dat? - er is kennelijk incidenteel een muziekkorps (spieler) neergestreken voor enkele optredens. De gastgezinnen daarvan declareren van 2 – 4 augustus. In de onderste helft van de tabel wordt structureel voor manschappen en officieren de hele maand gedeclareerd.46. Nr. 10, C. Mus, strijkt aan het eind van de maand een flink bedrag op voor het beschikbaar stellen van een woonkamer voor een officier en een soldaat. Is Mus nu een collaborateur? -Dat kun je uit zo’n tabel niet opmaken. Inkwartiering kon worden afgedwongen en gebeurde niet vrijwillig. Mus kan ook louter financiële motieven hebben gehad zonder zelf pro-duits te zijn.BRON 34 47. Leg in je eigen woorden uit waar het Departement van O pvoeding de schoolkinderen voor wil inzetten? – O m in het wild planten te verzamelen die als voedsel kunnen dienen.-
D OC E NT E NH A ND L EI DI NG TW E ED E WE R EL D OO RL OG RH ENE N/ VEE NE NDA A L/ WA GE NI NG E N
BRON 35 48. W at wilden de Engelsen bereiken met de brandplaatjes en de brand, die daarmee ontstond? -schade is vrij willekeurig, je kon niet mikken met die dwarrelende plaatjes. Maar de brand kon ook materiaal van de bezetter treffen, oogst vernietigen, het dagelijks leven ontregelenBRON 36 49. Vergelijk de stadsplattegronden 1940 – 1946 en beschrijf de meest opvallende verschillen. -de verbreding van de Herenstraat.BRON 37 EN 38 50. Vertel in je eigen woorden waar deze brieven over gaan. – De burgermeester probeert het vorderen van de Cuneraklok tegen te houden, maar dat is niet gelukt.51. W aar zou de klok voor gebruikt worden? – metaal werd gebruikt voor oorlogsmateriaal.52. Kun je bedenken wat het betekent voor de inwoners om de Cuneraklok te moeten missen? Beschrijf dit. – Antwoord over de identiteit van de stad.BRON 39 53. W aarom moesten de straatnamen veranderd worden? – Omdat de Duitse bezetter de macht had, en niet meer de Nederlandse overheid en de leden van het koninklijk huis.-
16
2. ANTWOORDMODEL Evacuatie in Rhenen en Veenendaal BRON 1 1. W at was de grootste verandering in het eerste jaar van de bezetting? –zoveel nieuwe regels2. Hield het normale leven gelijk op toen de oorlog uitbrak? – nee, aanvankelijk leefden de meeste mensen gewoon op de oude voet door. 3. W at was de Grebbelinie? –een verdedigingslinie4. Hoe werkte de Grebbelinie? – gebieden werden onder water gezet zodat de vijand niet door kon breken5. W at moest de Grebbelinie voorkomen? - Dat de steden Utrecht en Amsterdam onder vijandelijk vuur kwamen te liggen.6. W aarom brandden de Nederlanders hun eigen boerderijen en huizen in de buurt van de Grebbelinie plat? – omdat ze in het schootsveld lagen. De Nederlanders moesten de Duitsers zien aankomen.7. In hoeveel dagen hadden de Duitsers de Grebbeberg ingenomen? – 3 dagen8. Hoe komt het dat de Grebbelinie de Duitsers niet zo succesvol tegenhield als van tevoren werd gedacht en gehoopt? Tip: Bedenk dat de linie al rond 1800 werd gebouwd. met de komst van vliegtuigen, konden de Duitsers ook vanuit de lucht aanvallen en was het blank zetten van het land voor hen geen groot obstakel. Deze methode was dus 9. Na hoeveel dagen capituleerde Nederland? – na 3 dagenBRON 2 10. W aarom moesten de mensen evacueren? – Omdat er zware gevechten en bombardementen op de Grebbeberg plaats zouden vinden en Rhenen en Veenendaal te dicht in de buurt lagen 11. W aarom was er geen onderdak geregeld voor de geëvacueerde mensen in Krimpen aan de Lek? – Omdat het oorspronkelijke reisdoel Goeree-Overflakkee was, maar dat werd niet gehaaldBRON 3 12. Vind je dat de evacuatie met de rijnaken goed was voorbereid? – Nee, de schepen waren slecht schoongem aakt en er waren slechte toiletvoorzieningen.BRON 4 13. Vond meneer van Eeden- van Manen de evacuatie verschrikkelijk? –Nee14. W aar merk je dat aan? – Hij vond het wel knus zo allemaal met elkaar en hij heeft het daar zo goed gehad.BRON 5 15. Denk je dat de mensen van Bergambacht het vervelend vonden dat er evacués kwamen? – Zo ziet het er niet uit, iedereen kijkt nieuwsgierig.BRON 6 16. W at staat er op het telegram? - "Aanvang maken met afvoer burgerbevolking Uwer gemeente onmiddellijk inschepen Commandant Rom 2e legerkorps"17. Bekijk de datum van het telegram – 10 mei 1940-
DO CE NT ENHA NDL EIDIN G TW EE DE WER ELD O ORLO G R HEN EN/ V EEN END AA L/WA GENI NG EN
eigenlijk achterhaald. –
18. Kijk nog eens naar bron 2. Klopt die datum met het verhaal? – ja17
BRON 7
19. Van wie is dit bericht afkomstig? – van de burgemeester20. Hoeveel kilo kon een volwassene meenemen? – max. 30 kilo21. W at moest je schriftelijk aan de groepsleider opgeven? – als je thuis mensen had die ziek waren en niet konden lopen, gebrekkig waren of in een andere bijzondere omstandigheid verkeerde. BRON 8 22. Met welke schepen gingen de mensen uit wijk I? –B.1 en B.223. W aar moesten deze mensen uitstappen? –Brielle24. En hoe gingen ze dan naar hun vluchtoord? – 5 km met de tram en 5 km te voet-
BRON 9 25. W at is er aan de hand? – Mensen kunnen hun fietsen die ze daar hebben neergezet voordat ze geëvacueerd werden niet meer zo gemakkelijk terugvinden-
BRON 10 26. W at was er met deze mensen aan de hand? –Zij kunnen wegens ouderdom of ziekte niet lopen BRON 11 D OC E NT E NH A ND L EI DI NG TW E ED E WE R EL D OO RL OG RH ENE N/ VEE NE NDA A L/ WA GE NI NG E N
27. Heeft meneer Vrieling de evacuatie net zo ervaren als meneer van Eeden- van Manen
18
BRON 14
uit BRON 4? –Nee, meneer Vrieling vond het wel heel eng28. W elke tegenspoed hadden ze onderweg van huis naar de schepen? –Ze moesten met fiets en al van de weg af en later ook van het zandpad omdat het te gevaarlijk was. Ze moesten door de bosjes met alle fietsen met bagage.29. Hoeveel mensen waren er ongeveer op elk schip? – 50030. W aardoor ontstond er paniek? – Vliegtuigen openden het vuur.31. W aarom gingen de mensen van boord? – Ze hielden het niet meer uit in het schip.32. Hoe zou jij de situatie op de schepen omschrijven? Eigen invulling BRON 12 33. W ie hebben dit verhaal geschreven? – De artsen van het Rode Kruis van Veenendaal34. Hoeveel mensen waren aangesteld om alle zieken en ouderen aan boord te helpen? – 70 waaronder 4 artsen.35. Bekijk de afbeeldingen in de rest van het artikel. Twee ervan ben je eerder al tegengekomen in dit dossier. W elke? – Pamflet over de afvoer der burgerbevolking en de foto van een rijnaak met evacueés.35. Noem een voorbeeld waaruit blijkt dat de gemeenten de evacuatie wel goed hebben voorbereid, en een voorbeeld waaruit blijkt dat dat niet zo is. -W el: -Er waren lijsten gemaakt met indelingen van wijken, schepen, aankomsthaven, vervoer etc.-Niet: -uiteindelijk was er toch nog haast, de schepen waren niet schoon, mensen konden achteraf hun fiets niet meer terug vinden. De aankomsthavens konden niet gehaald worden omdat de schepen niet langs Rotterdam konden. BRON 13 36. W ie zijn er in de huizen geweest? – Duitse militairen-
37. Beschrijf hoe de bewoners hun stad aantroffen toen ze weer terugkwamen? Eigen invulling
BRON 15 38. Kijk of je plekken of straten herkent en schrijf deze op. – eigen invulling BRON 16 39. W ie worden er precies bedankt en waarvoor? – Het gemeentebestuur en de bevolking worden bedankt voor het opvangen van de evacués.BRON 17 40. Hoeveel inwoners hebben Bergambacht en Ammerstol samen? – 450041. Hoeveel evacués hebben zij onderdak gegeven? – 5000 mensen42. En hoeveel stuks vee? -20.000BRON 18 43. W aarom moest de directeur van de dierentuin de dieren doodschieten? – Omdat de dieren tijdens de bombardementen uit zouden kunnen breken en de militairen aan zouden kunnen vallen.44. W aarom schiet hij de ijsberen niet dood? – Hij kan het niet over zijn hart verkrijgen.
46. Meneer Ouwehand had eigenlijk moeten evacueren. Waarom? – Het was veel te gevaarlijk.47 Waarom heeft hij dat niet gedaan? – Omdat hij voor de dieren wilde zorgen.48. W aarom schoten de soldaten op de apen en de vogels? 49. Hebben de ijsberen het overleefd? Ja
DO CE NT ENHA NDL EIDIN G TW EE DE WER ELD O ORLO G R HEN EN/ V EEN END AA L/WA GENI NG EN
BRON 19 45. W aarom was het een vriendelijke bezetting? – Het waren Nederlandse militairen.-
19
3. ANTWOORDMODEL Jodenvervolging en verzet BRON 1 1. W aarom verschenen de verbodsborden 'Voor Joden verboden' in de ene gemeente wel en in de andere niet? –Omdat de burgemeester van Amersfoort eerst inf ormatie wilde indienen over de rechtsgeldigheid van deze borden. Omdat de autoriteiten in Den Haag het ook niet volledig steunden hing de burgemeester de borden niet op.BRON 2 2. Van wie is dit document afkomstig? (Zijn naam heb je net op collectieutrecht.nl kunnen lezen.) – de commissaris van de koningin in Utrecht, meneer Müller.3. W at vraagt hij? –De borden ‘Joden niet gewenscht’ niet aan de borden van de Duitsche weermacht op te hangen maar aan die van de ANWB of aan bomen.4. W aarom zouden de Duitsers dat niet willen? – Omdat het dan lijkt alsof alleen de Duitsers dat belangrijk vinden, maar zij willen dat het lijkt alsof iedereen in Nederland dat vindt.5. Is dit een origineel document denk je? W aar aan zie je dat? – Ja, ouderwetse taal, datum boven aan de brief etc.BRON 3 D OC E NT E NH A ND L EI DI NG TW E ED E WE R EL D OO RL OG RH ENE N/ VEE NE NDA A L/ WA GE NI NG E N
6. Van wie is dit afkomstig? – ook van de commissaris van de koningin in Utrecht, meneer Müller.7. W at wil hij? – Dat de burgemeesters in een verklaring aangeven of zij, of hun vrouw, van Joodse afkomst zijn.8. Deze verklaring heeft een andere groep mensen eerder al in moeten vullen, wie? – De ambtenaren.9. W at gebeurt er als de burgermeester dit niet eerlijk invult? – Dan wordt hij onmiddellijk ontslagen.BRON 4 EN 5 10. eigen invulling BRON 6 11. Voor wie waren de gestolen bonkaarten bedoeld, denk je? Voor onderduikers 12. W aarom was het nodig om bonkaarten voor deze mensen te stelen? Zij kregen geen bonkaarten omdat ze niet officieel geregistreerd stonden/niet traceerbaar waren. BRON 7 13. W aar gaat dit nr. over? De deportatie van Nederlandsche arbeiders en Joden 14. W aar is het Nederlandsche volk zich niet van bewust? Dat de Duitse bezetter op grote schaal mensen aan het deporteren zijn 15. Zal het Nederlandsche volk zich na het lezen van deze krant wel bewust zijn van de deportaties en zich verzetten? Ja, maar angst weerhoudt het grootste deel van de Nederlandse bevolking om zich te verzetten BRON 8 16. Lees het stukje over voorbeelden van verzet in bezet Nederland. W elke drie vormen van verzet vind jij het nuttigst en waarom? Eigen invulling 17. Lees de rest van de tekst. Noem een aantal redenen waarom mensen niet in het verzet
20
gingen. Veel mensen durven zich niet te verzetten. Of ze zijn er niet toe in staat. Anderen vinden het zinloos of niet nodig
BRON 9 EN 10 18. Noem drie dingen die Joodse inwoners van W ageningen niet meer mochten. De Joden mochten niet meer in plantsoenen en parken komen. Het arboretum was voor hen verboden. De dierentuin was niet meer toegankelijk. Dat gold ook voor zwembaden, schouwburgen en leeszalen 19. W elke van deze maatregelen vind jij het ergst? 20. W at denk je dat voor de Joden het ergste was aan deze maatregelen: dat ze zoveel dingen niet meer mochten, of dat ze niet meer gelijk waren aan andere mensen 20. Joodse kinderen mochten niet meer naar school in W ageningen. Hoe werd dat opgelost? Er kwam een speciale Joodse school in Arnhem. 21. W at voor problemen ontstonden hierdoor (denk aan de afstand) ? Veel Joodse kinderen konden helemaal niet meer naar school omdat ze niet in Arnhem konden komen, dat was te ver en/of te duur BRON 11 22. W at gebeurde er als je de ster niet droeg? –Dan ging je voor maximaal 6 maanden in de gevangenis en kon je een geldboete krijgen van maximaal 1000 gulden. 23. Is deze ster gedragen? Hoe zie je dat? De ster in het Viseum is niet gedragen
24a. Welke echtheidskenmerken zie je op het persoonsbewijs? Hoe probeerde men vervalsing tegen te gaan? vingeraf druk, pasf oto, stempel 25. Hoe passen de bronnen 11 en 12 in het Duitse beleid van systematische opsporing en uitroeiing van joden? – De Joden werden duidelijk herkenbaar.BRON 13 26. W at is het doel van dit bordje? Duidelijk te maken dat Joden niet dezelfde rechten hadden als andere mensen 27. W aarom zijn de Joden uiteindelijk weggetrokken uit Veenendaal? In WOII is de synagoge verwoest, leeggeroofd en zijn joden weggevoerd uit Veenendaal. Voor de weinige Joden die na de oorlog terugkwamen, was het ondoenlijk om een bloeiende gemeenschap op te bouwen. Ze verhuisden naar Amsterdam of Israël 28. Deze 2 ramen stammen uit de Synagoge die in 1942 in beslag genomen en leeggeroofd is. W aar staat de Davidsster symbool voor? Je kunt dit antwoord op internet opzoeken. Het was een decoratief object, sinds 1350 werd het gebruikt als Joods embleem 29. Voordat de Synagoge in beslag werd genomen, bevonden zich objecten in de Synagoge. Een aantal staan in deze vitrine. W elk object spreekt je aan en beschrijf deze. Eigen invulling BRON 14 30. W aarom zou de bezetter meneer Van Essen de macht over zijn winkel laten verliezen? Om het hem zo moeilijk mogelijk te maken en hem te laten merken dat hij als Jood niet dezelf de rechten had als anderen 31. Zou jij hetzelfde hebben gedaan als deze vrouwen? W aarom wel/niet? Eigen invulling BRON 15 steenkool. Voor dit soort werk heeft Samuel Cohen de houweel waarschijnlijk gebruikt.
21
32. De gevangenen in Auschwitz moesten dwangarbeid verrichten, zoals het hakken van
DO CE NT ENHA NDL EIDIN G TW EE DE WER ELD O ORLO G R HEN EN/ V EEN END AA L/WA GENI NG EN
BRON 12
Waarom denk je dat hij de houweel heeft meegenomen? Antwoord: bijvoorbeeld omdat hij niet wist waar hij naar toe ging en dacht hem nodig te hebben; hij was er aan gehecht geraakt, het was het enige dat hij nog had Of omdat het moest van de kampleiding 33. W aarom staat deze houweel met een steel van ruwe wilgentak symbool voor de Joden? Het hout is ruw zoals ook met de Joden is omgegaan., taai en toch buigzaam BRON 16 34a W ie worden er bedoeld met de ‘Herren’? De Duitsers 34b Denk je dat deze serieus bedoeld zijn? W aarom wel/niet?
BRON 17 35. Mocht deze informatie van de Dutise bezetter verspreid worden? Nee, het bezit van radio’s was verboden
BRON 18 36. Aan welk woord kun je zien dat radio’s verboden waren? Onderduiker 37. W ie zond verzetboodschappen uit? Radio Oranje 38. W at was de boodschap? ‘Op verzoek van bezet gebied dringen wij er nogaals op aan de meeste behoedzaamheId voor ondergrondsch werk in acht te nem en. Alle lijsten met D OC E NT E NH A ND L EI DI NG TW E ED E WE R EL D OO RL OG RH ENE N/ VEE NE NDA A L/ WA GE NI NG E N
namen en adressen, verband houdende met ondergrondsch werk moeten worden vernietigd!’ 39. W aarom was de radiozender uit de prent zo belangrijk? Het bracht de waarheid en niet de propaganda van de Duitsers
BRON 19 40: W aarom duurde het zo lang voordat Veenendaal bevrijd was? Tussen De Klomp en Ede was het niemandsland, niemand durfde zich er te wagen. Bovendien waren er Duitsers en SS-ers gehuisvest in de Panterfabriek. 41: W at was een ideale schuilplaats? De bewoners in de omgeving van de Julianakerk is toentertijd een schuilplaats aangeboden in de kelder van de Hollandia W olf abriek. (de huidige Cultuurfabriek waar het Viseum o.a. in gehuisvest is.
BRON 20 42. W aaraan zie je dat het oorlogstijd is? In de lucht zie je vliegtuigen die bommen werpen
BRON 21 43: Noem 3 redenen die burgemeester Van Kuyk aangeeft waarom Antonie en Bella Maria Meijer zich niet zouden hoeven melden: ‘Hij [opa Meijer] was slager maar slachtte nooit ritueel; zijn echtgenote –Jannigje Wtenweerde – behoorde tot de nederduits-gereformeerde kerk, sinds zijn huwelijk leeft hij niet meer joods-belevend en viert hij geen sabbat; alle kinderen van Jozeph Meijer zijn nederduits-gereformeerd gedoopt; aan zijn ziekbed heeft de Amerongse dominee Heineke hem nog geestelijk bijgestaan; hij is begraven op het kerkhof van de nederduits-
22
gereformeerde kerk en heef t als vrijwilliger dienst gedaan in de Tiendaagse Veldtocht in 1830.’
BRON 22 44. W aarom was het bevolkingsregister zo belangrijk voor de Duitsers? Hierin stond wie er allemaal in Wageningen woonden, hoe oud mensen waren. Zo kon worden bekeken of jongens en mannen oud genoeg waren om mee te vechten. Ook stond er in welk geloof mensen hadden. Zo konden de Duitsers de Joden makkelijk oppakken 45. De roof van het register was vooral van belang voor de Joodse inwoners van Wageningen, waarom was dit? In het register stond wie er Joods was, het was voor de Duitsers hierdoor dus moeilijker om de Joden op te sporen. 46. Hoeveel Joden zijn er door de roof aan voedsel en kleding geholpen? 200 47. W aarom was de W ageningse roof belangrijk voor de rest van Nederland? Het was de primeur bij het roven van bevolkingsregisters BRON 23 48: W at vind je van deze gedenkstenen? Vind je het nodig? W aarom wel/niet? Eigen invulling BRON 24 49: Vind je dat er nu nog genoeg gedaan wordt om de omgekomen Veenendalers tijdens WOII te herdenken? Eigen invulling 50. W ordt er speciale aandacht besteed aan de Joodse slachtoffers? Zo ja, hoe?
BRON 25 52. Hoe herdenkt meneer Hellendoorn de oorlog? Nu is hij één van de drie vliegeniers die nog in leven zijn van de veertig die sam en zijn opgeleid in de jaren dertig. Elk jaar komen ze bij elkaar bij de herdenking bij het Monument voor G evallen Vliegers. 53: Herdenkt meneer Hellendoorn de Joodse slachtoffers van de oorlog of andere mensen die omkwamen? Zo ja, wie herdenkt hij? Alle luchtvarenden BRON 26 54. Denk je dat wat Van Engelenburg deed, mocht van de Duitsers? Nee Waarom wel/niet? 55. Zou jij de joodse dwangarbeiders hebben geholpen? Ja/nee Waarom wel/niet – eigen invulling
DO CE NT ENHA NDL EIDIN G TW EE DE WER ELD O ORLO G R HEN EN/ V EEN END AA L/WA GENI NG EN
51. Vind je dat dit anders zou moeten? Eigen invulling
23
4. ANTWOORDMODEL Mobilisatie en de Grebbelinie Oriëntatie op het onderwerp BRON 1 1. W at is mobilisatie? –Het in paraatheid brengen van leger, vloot en luchtmacht en het terugroepen van alle militairen die met verlof waren.2. W as Nederland goed op een oorlog voorbereid? Hoe kwam dat? – Nee, na de Eerste Wereldoorlog was er fors bezuinigd op het leger. Door de toenemende internationale spanningen waren alle landen zich aan het voorbereiden op een nieuwe oorlog. De markt was overspannen en zo ging Nederland de oorlog in zonder tanks.BRON 2 3. W aarom moesten er in 1940 boerderijen worden platgebrand? – Zij stonden in het schootsveld van de verdedigingslinie.4. Leg uit dat betekent. – Ze stonden in de weg, zo konden de soldaten niet in de verte zien of de vijand eraan kwam en konden ze ook niet op de vijand schieten.5. W aar verwachtte men dat de vijand door de Grebbelinie heen zou breken? En waar brak Duitsland door? – Bij Amersf oort, Veenendaal of Scherpenzeel. Bij de Grebbeberg.6. W at is inundatie? –Het onder water zetten van land zodat de vijand je niet kan D OC E NT E NH A ND L EI DI NG TW E ED E WE R EL D OO RL OG RH ENE N/ VEE NE NDA A L/ WA GE NI NG E N
bereiken.BRON 3 EN 4 7. Beschrijf wat je ziet op de f oto's. – Inundatie BRON 5 8. W ie schatte de situatie beter in, de legerleiding of de minister-president en de koningin? Waarom? –De koningin dacht dat Nederland haar neutraliteit kon handhaven en ministerpresident Colijn vond algemene mobilisatie te duur. De legerleiding pleitte voor een proefmobilisatie, versnelling van de bewapening, meer tanks en veldartillerie en de bouw van meer zware bunkers.BRON 6 9. Bekijk de datum van BRON 5 (28 augustus 1939), de dag dat meneer Brouwer zich moest melden (29 augustus 1939) en wanneer hij richting de Grebbeberg moest vertrekken (2 dagen later). W at betekende dat volgens jou voor het dagelijks leven van de meeste mensen? - Het dagelijks leven werd abrupt ontwricht. Vaders moesten weg bij hun gezin, winkels en fabrieken gingen dicht of draaiden met veel minder mensen. Scholen kregen minder leraren. Immers alle mannen van het dienstplichtige reservekader en van de lichting 1924 tot en met 1939 werden per direct opgeroepen.10. W at is een stelling? –een verdedigingswerk11. W as men voldoende voorbereid bij de Grebbelinie? W aarom wel/niet? – Er was niet genoeg eten en niet genoeg munitie12. W aarom konden de Nederlandse soldaten niet zomaar op de Duitse soldaten schieten toen zij door het roggeveld op hen af kwamen? –Ze gebruikten Nederlandse soldaten als levend schildBRON 7 EN 8 13. W at zouden de consequenties van de slechte oefening en mentale voorbereiding voor
24
de soldaten kunnen zijn? –Dat ze slecht opgewassen waren tegen de Duitsers en dat ze na de oorlog vaak psychische problemen kregen.-
BRON 9 EN 10 14. Van wie is deze oproep af komstig? – Van de burgermeester.15. W anneer moest je je melden? – Onmiddellijk.16. W aarom is het een ‘buitengewone oproeping’? – Omdat niet alleen de mensen die al in het leger zaten zich moesten melden, ook reserve-peRsoneel, vrijwilligers en mensen die al in het leger gediend hadden en eigenlijk al klaar waren met hun diensplicht.BRON 11 17. Rhenen en Veenendaal lagen bij een verdedigingslinie, de Grebbelinie. Geef de Grebbelinie aan op het kaartje met groen en geef aan waar Rhenen en Veenendaal liggen. ZIE KAARTJE 18. De Duitsers wilden doorstoten naar Den Haag om daar de Nederlandse regering te verdrijven. G eef met een grote pijl aan hoe ze volgens jou over land zouden gaan. ZIE KAARTJE BRON 12 19. Geef ook op deze kaarten de Grebbelinie aan in groen. ZIE KAARTJE LEERLINGENDOSSIER 20. W aarom werd dit gedaan? – Zodat ze de vijand over de hoger gelegen wegen konden zien aankomen.-
22. Teken ook op deze kaarten een pijl voor de Duitse aanvallers. 23. W aarom denk je dat het noodzakelijk was dat Rhenen en Veenendaal werden geëvacueerd? –Daar zouden de Nederlandse en Duitse soldaten elkaar treff en en dus hevige gevechten uitbreken.-
BRON 13 24. W at zag hij op de berg? –lijken25. W at gebeurde er toen hij niet meer mocht werken? – Toen pas kon hij de oorlog verwerken.BRON 14 26. Hoe dwongen de Duitsers de Nederlanders tot een snelle capitulatie? – door het bombardement in RotterdamBRON 15 27. W aar zitten de Duitsers? – in de bomen BRON 16 28. W ie lag er dus in het graf van de onbekende soldaat? – Jacobus VermeerBRON 17 29. W aar verstopte hij zich tijdens de razzia's? – Op de vlieringWat was een razzia? - actie waarbij op grote schaal mensen worden opgepakt BRON 18 30. Er hangen verschillende medailles. Hoe heet de oudste medaille? – Militaire W illems 31. W elke medaille vervangt in 1944 drie andere medailles? – De Bronzen leeuw-
25
Orde-
DO CE NT ENHA NDL EIDIN G TW EE DE WER ELD O ORLO G R HEN EN/ V EEN END AA L/WA GENI NG EN
21. Kleur de inundaties blauw op beide kaarten. ZIE KAARTJE
32. W at is een terugkerend thema? (let op hoe de mensen zich voelden toen de oorlog was afgelopen) -Uit veel verhalen blijkt dat de verwerking een belangrijk thema is en een moeizaam proces blijkt. 33. W aarom kwam de verwerking bij een hoop mensen pas jaren later? Kijk ook nog even naar BRON 8. – De mensen waren niet goed voorbereid op de oorlog en het was in die tijd niet normaal om te praten over wat voor nare dingen je had meegemaakt.34. Hoe oud waren de meeste soldaten toen ze stierven? -tussen de 20 en de 30BRON 19 35. Vind je dat de schrijver van dit artikel gelijk heeft? Waarom wel/niet? – Eigen meningBRON 20 EN 21 36. Hoeveel bedrijven hebben een schademelding gedaan? 74 37. Hoeveel boeren hebben volgens bovenstaande bronnen een schadevergoeding uitbetaald gekregen? 63 38. Hoe verklaar je dit verschil? Er zijn boeren die hun administratie niet hebben aangeleverd. Dat was een eis voor uitbetaling van de schadevergoeding 39. W at zou de schade ingehouden hebben, denk je? Land dat niet meer gebruikt kon worden, mislukte oogsten, verdronken vee of vee dat elders moest worden ondergebracht, onbewoonbare huizen. D OC E NT E NH A ND L EI DI NG TW E ED E WE R EL D OO RL OG RH ENE N/ VEE NE NDA A L/ WA GE NI NG E N
40. Is de 1000 gulden vergoeding die in een van de brieven wordt genoemd een redelijke schatting, als je de aangeleverde bedragen van de boeren bekijkt? Ja, de meeste boeren blijven onder dit bedrag 41. Denk je dat dit ook echt zo was? Nee, er was veel meer schade dan alleen aan de gewassen, bv. aan de boerderijen en de inboedel
26
5. ANTWOORDMODEL Wederopbouw BRON 1 1. W at was de grootste verandering in het eerste jaar van de bezetting? –zoveel nieuwe regels2. Hoeveel Duitse militairen werden er in mei 1940 over Nederland verspreid? –meer dan 10.000.BRON 2 3. W aarom moesten de mensen uit Rhenen evacueren? -– Omdat er zware gevechten en bombardementen op de Grebbeberg plaats zouden vinden en Rhenen en Veenendaal te dicht in de buurt lagen 4. W aarom was er geen onderdak geregeld voor de geëvacueerde mensen in Krimpen aan de Lek? – Omdat het oorspronkelijke reisdoel Goeree-Overflakkee was, maar dat werd niet gehaaldBRON 3 5. Vind je dat de evacuatie met de rijnaken goed was voorbereid? – Nee, de schepen waren slecht schoongem aakt en er waren slechte toiletvoorzieningen.-
6. W ie zijn er in de huizen geweest? – Duitse militairenBRON 5 7. Beschrijf hoe de bewoners hun stad aantroffen toen ze weer terugkwamen. Eigen invulling 8. W at was het verschil tussen de verwoestingen in Rhenen en Veenendaal? –Rhenen was er veel erger aan toe. BRON 6 9. W elke straten in Rhenen hebben veel schade geleden? – o.a. Frederik vd Paltshof, Grebbeweg, Heerenstraat, Koningstraat, Kruisstraat, Molenstraat en Torenstraat.BRON 7 10. W at bedoelt men met een vrij schootsveld? – De boerderijen die het uitzicht van de Nederlandse soldaten blokkeerden moesten neergehaald worden zodat ze de Duitsers aan konden zien komen.BRON 8 11. W at is er aan de hand? – De kleren van de dienstbode zijn verbrand toen het huis van haar werkgever in de brand werd gestoken om een vrij schootsveld te creëren.BRON 9 – GEEN VRAAG BRON 10 13. De wederopbouw tijdens de oorlog was niet alleen een noodzaak, maar het was ook een……..? –plicht-.
DO CE NT ENHA NDL EIDIN G TW EE DE WER ELD O ORLO G R HEN EN/ V EEN END AA L/WA GENI NG EN
BRON 4
BRON 11 27
14. W elke straten waren het ergst getroffen? – Herenstraat en Grebbeweg-
15. Ken je iemand die daar nu woont? Zo ja, is er iets bijzonders te zien aan zijn of haar huis? Eigen invulling BRON 12 16. Kijk of je plekken of straten herkent en schrijf deze op.-Van links naar recht, boven naar beneden: Grebbeweg, Herenstraat, Kruisstraat, de binnenstad, de binnenstad, Molenstraat.BRON 13 17. W at vragen de bewoners van de beschadigde woningen aan de gemeente? – of hun huis glasdicht gemaakt kan worden en er weer pannen op gelegd kunnen worden.18. W aarom? – Omdat anders alle spullen nat worden.19. Gaat de gemeente dat betalen? – Nee, de kosten worden op de aanvragers verhaald.20. W at kan de gemeente dan doen? – bemiddelen dat het met spoed gebeurt.BRON 14 21. Er waren twee bureaus voor de wederopbouw. W aren die allebei voor burgerwoningen? Waar leid je dat uit af? 22. Hoe heetten de architecten van de twee bureaus? 23. Bekijk de foto's B & D. Leg de juiste architect erbij. (antwoord = 1B 2D) D OC E NT E NH A ND L EI DI NG TW E ED E WE R EL D OO RL OG RH ENE N/ VEE NE NDA A L/ WA GE NI NG E N
BRON 15 24. W at betekent onteigening? (tip: mensen krijgen geld voor het woonoppervlak) 25. W ie is de enige eigenaar die niet volledig onteigend wordt? (van Baak) BRON 16 26. Leg de f oto's op de juiste volgorde. (antwoord = BCA) 27. W at is je motivatie? ( foto B puin met nog overeind staande muren, f oto C puin weggehaald, foto A ?) BRON 17 28. W aren alleen woningen verwoest? W at nog meer? 29. W aarom waren deze woningen van hout? BRON 18 GEEN VRAAG BRON 19 30. W aarom gold er een bouwverbod tijdens de oorlog? Bekijk voor het antwoord op deze vraag ook naar het tweede document, het omcirkelde gedeelte. Contigenten zijn hoeveelheden. BRON 20 31. Noem een aantal kenmerken van deze stijl: hoe ziet het dak er uit, de ramen, de deuren, het metselwerk van de buitenmuren? – Schuine, geen platte daken, dakkapellen, ramen verdeeld in kleine delen (roeden), ramen in deuren ook, figuren, verdikkingen, ouderwets.32. W at zijn karakteristieke materialen van deze stijl? – Hout, baksteen. G een staal of beton.-
28
33. Zou dit voor de mensen die tijdens de oorlog leefden modern of ouderwetse architectuur zijn geweest? Waarom denk je dat? –Sinds ca. 1925 werd er al gebouwd in
staal en beton met veel glas zoals de Van Nellefabriek in Rotterdam en Glaspaleis in Venlo. De Delftse School stond voor traditie (ouderwets).BRON 21 34. W at was de reden dat Pouderoyen de Herenstraat zo graag wilde verbreden? -De opkomst van het autoverkeer en de vraag van de middenstand.BRON 22 35. Geef met potlood in de onderstaande afbeeldingen aan wat er allemaal veranderd is. Kleur de oorspronkelijke huizen, die na de bombardementen nog overeind stonden, aan de Fred. v.d. Paltshof rood. BRON 23 36. Bekijk de architectuur van de huizen in deze straat. W aaraan kun je zien of deze huizen van de wederopbouw zijn? 37. Geef op bovenstaande plattegronden aan waar nu de HEMA zit. 38. W erkt de oplossing van Pouderoyen voor de binnenstad – verbreding van de Herenstraat – ook nu nog? - Nee. Het autoverkeer is enorm toegenomen. Er is een parkeerprobleem in de binnenstad en al het regionale verkeer op de N255 wurmt zich door de binnenstad.DO CE NT ENHA NDL EIDIN G TW EE DE WER ELD O ORLO G R HEN EN/ V EEN END AA L/WA GENI NG EN
29
6. ANTWOORDMODEL Evacuatie in Wageningen BRON 1, 2, 3: 1. Vanwege de oorlogsdreiging, het gebied rond de Grebbelinie liep gevaar. 2. Er vlogen vliegtuigen over en er klonken explosies. Door de berichten van het ANP. 3. Met Rijnaken. 4. Nee, vanaf April lagen er al schepen in de Rijn. 5. 12.400 6. Hier waren al Duitse parachutisten geland. 7. Na vijf dagen. 8. Na een week. BRON 4: 9. "Aanvang maken met afvoer burgerbevolking Uwer gemeente onmiddellijk inschepen Commandant 2e legerkorps" 10. 10 mei 1940, 03.00 uur 11. Na viereneenhalf uur. BRON 5: D OC E NT E NH A ND L EI DI NG TW E ED E WE R EL D OO RL OG RH ENE N/ VEE NE NDA A L/ WA GE NI NG E N
12. Het evacueren van de inwoners van W ageningen. 13. De burgemeester van W ageningen. 14. Mensen van wie de aanwezigheid ter plaatse van belang was voor de landsverdediging, de volkhuisvesting of de veiligheid van de burgerbevolking. 15. Zij waren belangrijk voor de veiligheid van anderen of voor de landsverdediging. BRON 6: 16. Om zieken te vervoeren. BRON 7: 17. Voor een goede logistiek van de evacuatie. 18. In 35 wijken. BRON 8: 19. De hoofdgeleiders coördineerden het vertrek van de mensen van hun wijk naar de boot. Zij zorgde dat dit goed en rustig verliep en waren het vaste aanspreekpunt van de mensen in de wijk. BRON 9: 20. Eigen antwoord. BRON 10: 21a. Antwoord te vinden op de luchtfoto. 21b. Hier kregen de mensen thuis bericht van. Op het kaartje zie je dat dit gezin in wijk C is ingedeeld. 21c. 34 x 400= 13600 22. Huisdieren werden losgelaten. 23. bijv: fietsen, kinderwagens, tassen, koffers.
30
BRON 11: 24. Op schilderij 1 zie je de inwoners van W ageningen naar de haven lopen. Op schilderij 2 zie je W ageningen na de beschietingen. 25. Ja, W ageningen werd zwaar beschoten. BRON 12: 26. Door het Nederlandse leger. BRON 13: 27. Foto 1 ........ - na Foto 2 ........ - na Foto 3 ........ - tijdens Foto 4 ........ - tijdens Foto 5 ........ - voor Foto 6 ........ - tijdens Foto 7 ........ - na Foto 8 ........ - voor Foto 9 ........ - na Foto 10 ........ - voor Foto 12 ........ - voor BRON 14: 28. Er vloog een jachtvliegtuig over en die schoot. De kogels ketsten af op het dek. 29. Een NSB’er. 30. Langs Rhenen en de Grebbeberg was veel vernield. In W ageningen was de R.K. kerk nog heel, maar de hervormde was verwoest. Midden in de stad waren ook erg veel verwoestingen. 31. Het huis stond er nog. De ruiten waren gesprongen en er lagen dakpannen af. BRON 15: 32. Dode dieren in de boomgaard. Bijna geen burgers in de stad. De kerk die stukgeschoten is. De hoofdstraat is verwoest. 33. Hij was te laat om met de boot mee te gaan, daarom vertrok hij per fiets naar Apeldoorn. 34a. Nico vertelt dat de R.K. kerk nog heel is. De Provinciale Overijsschelsche en Zwolsche Courant noemen de R.K. kerk een ruïne. 34b. Nico Grutterink is op leeftijd en misschien is zijn geheugen niet meer zo betrouwbaar. 34c. De verslaggevers komen van buiten W ageningen, misschien hebben zij zich vergist in de kerk. 34d. Bronnen kunnen elkaar tegenspreken, het is niet verstandig op 1 bron af te gaan. BRON 16: 35. W ageningen was weer een frontstad geworden. De geallieerden beschoten Wageningen vanuit de Betuwe. 36. Overeenkomsten: W ageningen was weer een frontstad. W eer werd W ageningen zwaar getroffen. Verschillen: onverwacht, het vervoer, de tijdsduur.
Bennekom.
31
37. Anders zou de stad overbevolkt raken en dit was de uitvalsbasis voor de inwoners van
DO CE NT ENHA NDL EIDIN G TW EE DE WER ELD O ORLO G R HEN EN/ V EEN END AA L/WA GENI NG EN
Foto 11 ........ - tijdens
38. De vorige evacuatie duurde ook maar kort en de bevrijders waren dichtbij.
BRON 17: 39. Met fietsen, karren of te voet.
BRON 18: 40. Je kon worden doodgeschoten.
BRON 19: 41. Ze vond het een vreselijke tijd. 42. Om spullen op te halen. 43. De bekendmaking van BRON 17 is uitgegeven in februari 1945 en de bewoners waren al een tijd geëvacueerd. De vader van Annie stond deze straf nog niet te wachten.
BRON 20: 44. Nee, want zij waren nog geëvacueerd. 45. De beëindiging van het Nederlandse deel van de wereldoorlog in Hotel de Wereld. De bevrijding in de wereld.
D OC E NT E NH A ND L EI DI NG TW E ED E WE R EL D OO RL OG RH ENE N/ VEE NE NDA A L/ WA GE NI NG E N
BRON 21, 22: 46. Om het westen van Nederland van voedsel te kunnen voorzien. 47. Het oosten van Nederland. Op de kaart het witte gedeelt e. 48. De voedseltransporten waren aanleiding voor de onderhandelingen in W ageningen. BRON 23: 49. Hij was tolk en zat naast G eneraal Foulkes. 50. Er stond in dat de Duitse troepen moesten worden ontwapend. Het doel was om de Duitse troepen zo vredig en gedisciplineerd en zo snel mogelijk te laten vertrekken van Nederlands grondgebied. 51. Hun eigen veiligheid. BRON 24: 52. Prins Bernhard was namens de Binnenlandse strijdkrachten aanwezig. 53. Er zou een landing worden gedaan in west Nederland. BRON 25: 54. o.a. G eneraal Blaskowitz, Generaal Foulkes, Prins Bernhard. 55. Prins Bernard staat aan het hoofd van de tafel op het schilderij. Het schilderij is gespiegeld. 56. Foto uit 1945 en het schilderij uit 1953. 57. Het schilderij is acht jaar later geschilderd. Prins Bernhard staat symbool voor de strijdkrachten van Nederland. BRON 26: 58. Met deze pen werd de capitulatie overeenkomst getekend. 59. Generaal Foulkes en Generaal Blaskowitz.
32
Bronverantwoording De bronnen bij dit project zijn afkomstig uit: Museum het Rondeel Gemeentearchief Veenendaal Viseum Veenendaal Museum De Casteelse Poort Militair Ereveld Grebbeberg
Wij hebben ons best gedaan om rechthebbenden te achterhalen. Indien u meent DO CE NT ENHA NDL EIDIN G TW EE DE WER ELD O ORLO G R HEN EN/ V EEN END AA L/WA GENI NG EN
rechthebbende te zijn, verzoeken we u contact met ons op te nemen.
33
