Document

Dr. Strangelove of de fictieve werkelijkheid van de Koude Oorlog Na de gebeurtenissen in de Verenigde Staten op 11 september 2001 en de daarop gevolgde oorlog in Afghanistan, c.q. de strijd tegen het internationale terrorisme, hoorde men op CNN en elders Amerikaanse veiligheidsfunctionarissen, zonder een spoor van ironie, veelvuldig een term bezigen die in de jaren ’70 en ’80 tot het vaste veiligheidsfunctionarissen-jargon behoorde, maar die in de jaren ’90 plotseling in onbruik leek te zijn geraakt. Die term luidt: ‘Strangelove-scenarios’, dat wil zeggen, rampzalige ontwikkelingen, die niemand wenselijk acht, maar die niettemin, vanwege de eigenschappen van het beveiligingssysteem zelf, nadat een bepaalde grens is overschreden, niet meer terug te draaien zijn. Het griezelige van Strangelove-scenarios is, dat het van tevoren onduidelijk is waar die fatale grens precies ligt. Men zou, naar analogie met de Monroe-, de Truman- of de Brezjnjev-doctrine, verwachten dat Strangelove een visionair politicus of diplomaat uit het verleden is, wiens naam aan een door hem gesignaleerde, mogelijke politieke ontwikkeling is gekoppeld. Niets is minder waar: Dr. Strangelove is een volstrekt fictief personage dat voor het eerst opduikt in de inmiddels totaal vergeten roman Red Alert van Peter George III en in de op basis van deze roman gemaakte film van Stanley Kubrick Dr. Strangelove or How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb uit 1963. In de film is hij trouwens, anders dan de titel zou doen vermoeden, in totaal nauwelijks meer dan tien minuten in beeld. We hebben hier te maken met een uniek voorbeeld waarin een volstrekt fictieve werkelijkheid een zodanig angstaanjagend èn geloofwaardig beeld schiep van wat mogelijkerwijze zou kunnen gebeuren, dat het fictieve personage op den duur een eigen leven is gaan leiden in de politieke realiteit. In het hiernavolgende zal ik proberen uit te leggen waarom Dr. Strangelove dusdanig tot de verbeelding sprak dat hij, zijns

ondanks, vanuit de fictie tot op zekere hoogte in de werkelijkheid terecht kwam. Dr. Strangelove or How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb uit 1963/1964 van de ruim twee jaar geleden overleden Stanley Kubrick, gaat in essentie over het ontsporen van het nationale veiligheidssysteem van de VS, niet omdat het onverhoede mankementen vertoont, maar omdat het die juist niet vertoont: het systeem is rampzalig perfect. Het verhaal kan in een paar woorden worden samengevat: Aan het begin van de film, spelend op het hoogtepunt van de Koude Oorlog en de Bewapeningswedloop (eerste helft van de jaren '60), wordt een willekeurige commandant van een willekeurige militaire luchtmachtbasis in de VS stapelgek en initieert in zijn eentje een nucleaire aanval op de Sovjetunie. Vervolgens doet iedereen, maar dan ook iedereen in de film zijn uiterste best om het logische gevolg (een nucleaire derde wereldoorlog die een eind maakt aan het menselijk bestaan op aarde) te voorkomen. Het grappige is dat iedereen, niet alleen de Amerikaanse president, maar ook de chef-staf van de luchtmacht, ook de Russische ambassadeur en via de telefoon, de Russische premier, ook de bemanning van de fatale bommenwerper en zelfs de excentrieke presidents-adviseur Dr. Strangelove (voorheen Herr Dr. Merkwürdigliebe geheten), binnen hun eigen wereldvisie, volstrekt redelijk en rationeel, en voor de toeschouwer volledig begrijpelijk, handelen en juist daardoor falen: de Derde Wereldoorlog breekt wel degelijk uit, terwijl iedereen koortsachtig het tegenovergestelde probeert te bereiken. De hoofdoorzaak is niet een fout in de structuur van het beveiligingssysteem, maar juist de wetenschappelijke perfectie van dat systeem: het is -als een bepaalde alarmfase is gepasseerdbeveiligd tegen menselijk falen, dat wil zeggen, in termen van het systeem zelf: beveiligd tegen alle menselijk ingrijpen dat indruist tegen het vooropgezette doel: nucleaire afschrikking. Met andere woorden: zelfs het beveiligingssysteem is in alle opzichten logisch-rationeel, kortom een voorbeeld van wetenschappelijke perfectie.

Het griezelige van de film is dat alle veiligheidsdeskundigen uit de tijd waarin de film is gemaakt het er unaniem over eens zijn dat de essentie van de werking van het toenmalige Amerikaanse veiligheidssysteem in de film met grote precisie en nauwkeurigheid wordt weergegeven en het vreemde is nu dat dit serieuze en naar mijn smaak overtuigende scenario over hoe binnen de wetten van het toen vigerende systeem- een derde wereldoorlog zou kunnen uitbreken, hilarisch grappig is. Een Amerikaanse criticus noemde de film 'alarmingly funny' en dat is wellicht een betere uitdrukking als we de tijd waarin Dr. Strangelove werd uitgebracht in ogenschouw nemen. De film werd uitgebracht in 1963 of 1964 (afhankelijk van de bron die je gelooft). Dat was kort na de mislukte poging van de VS om het regime van Castro uit Cuba te krijgen (de mislukte invasie in de Varkensbaai) en de daarop gevolgde Cubaanse rakettencrisis. Contemporaine historici zijn het er in het algemeen over eens dat de wereld nog nooit zo dicht bij een derde wereldoorlog heeft gezeten als juist in die maanden en juist om die redenen. Als ik hier een persoonlijke noot mag tussenvoegen: ik herinner mij -als u het niet verder vertelt, ik was toen zeventien jaar- dat precies in die tijd in Amerika woonachtige verwanten die voorheen sporadisch en uitsluitend per brief schriftelijk met hun familie in Europa contact onderhielden, mijn ouders om drie uur 's nachts opbelden om afscheid te nemen: zij waren er vast van overtuigd dat die nacht een nucleaire oorlog tussen de USSR en VS zou uitbreken. Later hoorde ik van een groot aantal vrienden en kennissen met familie in de VS dat hen iets soortgelijks was overkomen. Let wel,telefoneren uit de Verenigde Staten naar Europa was toen nog een uiterst gecompliceerde, tijdrovende, riskante en bovenal peperdure aangelegenheid. Met andere woorden, toen de film uitgebracht werd, was hij wellicht 'alarmingly funny', maar dan wel met een grote nadruk op 'alarmingly'. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat de film ook vandaag de dag, tegen de achtergrond van het onvoorspelbare internationale terrorisme en de onversneden

oorlogsretoriek die de VS daar op het ogenblik kennelijk als enig antwoord op hebben, niet nalaat een uiterst geloofwaardige indruk te maken: er zijn weinig maatschappijkritische films die veertig na jaar dato nog zo ‘fris’ overkomen, al heeft dat ‘fris’ hier wel een buitengewoon wrange bijbetekenis. Om die reden wellicht is Dr. Strangelove in de jaren kort na zijn premiere in de VS (in tegenstelling tot Europa) nooit erg populair geweest. Daarvoor trapte de film te zeer op vrijwel alle denkbare Amerikaans-nationalistische eksterogen. Een van de Amerikaanse Heilige Huisjes die in de film omvergetrapt worden, betreft de figuur waaraan de film zijn titel ontleent, de presidents-adviseur Dr. Strangelove, die overigens pas in de allerlaatste minuten van de film -letterlijk- uit de schaduw treedt. Toen de film uitgebracht werd, was het voor iedere toeschouwer overduidelijk naar wie de macabere Dr. Strangelove gemodelleerd was, maar zo'n veertig jaar later, vergt dat mogelijkerwijze wijze enige uitleg. Dr. Strangelove was gemodelleerd naar een hoge Nazifunctionaris bij de naam van Werner von Braun, die in HitlerDuitsland het wetenschappelijke brein was geweest achter het Duitse raketprogramma, de beruchte V1 en V2-raketten, waarmee onder andere vanaf het Europese vasteland Londen bestookt was. Werner von Braun ontsprong de dans (het proces in Neurenberg) omdat hij zodra de Geallieerden in Duitsland waren aangekomen, koortsachtig werd gezocht door de Engelse, de Amerikaanse en de Russische geheime dienst. De Amerikaanse geheime dienst wist hem uiteindelijk op te sporen en ontvoerde hem in het diepste geheim naar de Verenigde Staten, alwaar hij (zijn Nazi-verleden werd angstvallig, maar weinig succesvol, verborgen gehouden) een toppositie in de Amerikaanse defensie kreeg: Uiteindelijk werd Werner von Braun de eerste directeur van NASA.

Dit is de achtergrond van het feit dat Strangelove in de film met een zwaar Duits accent spreekt en zich af en toe bij vergissing met "Jawohl, Mein führer" tot de Amerikaanse president wendt. Een van de best geslaagde runnig gags uit de film is, naar mijn smaak, dat de bionische kunstarm waar Strangelove over beschikt, kennelijk nog niet geheel aan de nieuwe omstandigheden is gewend en nog steeds op de meest onverwachte momenten ongewild de Hitlergroet brengt. Hoe shockerend de parodie op Werner von Braun midden jaren zestig in de Verenigde Staten moet zijn overgekomen, wordt geillustreerd door het volgende. Werner von Braun kreeg ongeveer in dezelfde tijd dat de film werd uitgebracht een eredoctoraat aan de universiteit van Harvard. Een lector in de wiskunde aan dezelfde universiteit, bij de naam van Tom Lerhrer, was een in die tijd in universitaire kring bekende amateur-cabaretier, die feestavondjes van Harvard placht op te luisteren met zelfgemaakte, ondeugende liedjes, waarbij hij zichzelf op de piano begeleidde. Voor de gelegenheid van het eredoctoraat van Werner von Braun had hij een speciale song gecomponeerd, dat hij tijdens de feestelijkheden die de uitreiking van het ere-doctoraat begeleiden ten gehore bracht en waarvan in verschillende varianten, het volgende refrein voortdurend terugkeerde: I don't mind where those rockets come down, That 's not my department, said Werner von Braun, I'm already learning in Chinese to count down. Het bestuur van Harvard University was kennelijk 'not amused'. De volgende maand was Tom Lehrer als lector in de wiskunde ontslagen. Voor de statistici onder ons: in de tophonderd van de International Movie Data Base stond Dr. Strangelove sinds jaar en dag bij de toptien aller tijden.

Onlangs ontdekte ik dat hij recentelijk naar de 12de plaats was gezakt: hij had uiteindelijk terrein moeten prijsgeven aan The Godfather deel 1 en 2. Bij de toptien per decennium (jaren zestig) staat hij gelukkig nog steeds rotsvast op de eerste plaats. Voor de liefhebbers van de legendarische Britse Peter Sellers onder ons: Let op de drie rollen die Peter Sellers in deze film speelt: Groupcaptain Lionel Mandrake, de Amerikaanse president en uiteraard….. Dr. Strangelove. Onbetwist alledrie de beste rollen die hij ooit gestalte heeft gegeven. Voor de Star Wars adepten onder ons: de stem van de zwarte navigator in de fatale bommenwerper in de fatale bommenwerper zal hen merkwaardig bekend voor komen. Dat klopt: het is een jeugdrol van de acteur die heden ten dage zijn stem leent aan Darth Father. *****