Het beheer van de kerkelijke goederen door de geërfde Enschede

Het beheer van de kerkelijke goederen door de geërfde kerkmeesters van de Grote Kerk te Enschede (1772-1818) Nu het beheer van de Grote of St. Jacobuskerk te Enschede is overgenomen door een Stichting, lijkt het een geschikt moment eens iets te vertellen over de wijze waarop men tijdens het feodale bewind - vanaf de vroegste tijden - tot 1822 het beheer voerde over de kerk, de pastorie en het onderhouden van de eredienst, eerst volgens de ritus van Rome , tot plm . 1598, en daarna, door dezelfde geërfden, volgens de Reformatorische traditie. Wat betreft de middelen: in ons geval gaat het alleen om dié middelen welke werden aangewend t.b.v. kerk, pastorie en eredienst. Het traktement van pastoorjpredikant, koster, organist, etc. kwam uit geheel andere middelen, die door de begunstigers zelf moesten worden beheerd. Van de allervroegste tijden is ons slechts weinig overgeleverd, maar wel is ons in het algemeen bekend dat van de hofhorige erven - m.n . als de hofheer tot de kerkelijke dienaars behoorde (bisschop, proost etc.) - een deel van de tienden werden afgezonderd voor de kerspelkerk. Ook wanneer zo'n erf vrij werd of in andere handen kwam bleef de plicht van het geven van tienden onaangetast. En alhoewel er omstreeks 1850 de mogelijkheid bestond om de tienden met de 20e penning af te kopen, bleken velen daartoe financieel onmachtig en moesten tot het einde van de Tiendplicht (1 januari 1907) betalen. Vooral voor de r.k. tiendplichtigen een ware bezoeking! De tiendgever, de hofheer en dus niet de horige, had het recht van Goedsheer door Presentatie en daarmede tevens collatierechten in de kerk. De goederen of tienden zelf werden beheerd door de geërfde kerkmeesters die daarvoor jaarlijks verantwoording moesten afleggen aan de Goedsheren. De Stad zelf had altijd één stem als Goedsheer. Tijdens de Hervorming saboteerden de r.k. kerkmeesters de voortgang van de Reformatie door b.v. reparaties aan kerk en pastorie niet uit te voeren en werd het door allerlei plagerijen de predikant moeilijk gemaakt zijn ambt uit te oefenen. Eén van die kleine plagerijtjes was bv. het weigeren van de Z.g. .Wijnpenningen" t.b.V. de viering van het Heilig Avondmaal. Hier moesten zelfs de Staten van Overijssel ingrijpen, met enig gemor overigens, want men had wel wat anders aan het hoofd dan dergelijke futiliteiten.' Nog in 1645 werd de kerkeraad van de Hervormde Gemeente Enschede door de Classis aangeschreven nu dan toch eens eindelijk de r.k. kerkmeesters te ontslaan! En hier zijn we tevens bij de kern van de zaak: kerkmeester was een recht, .een geërfd recht, onverbreekbaar verbonden aan het erve en onaantastbaar, 8 n Sliepsteen

door welke overheid dan ook. Dat gold ook voor de Goedsheren zoals Jonkheer van Loon, Bernardo Cerniago, de meijer van Espelo namens het Kapittel van St. Pieter, de Proosdij van Oldenzaal, etc . Allen hadden stemrecht in de kerkelijke zaken te Enschede, óók nadat de kerk in handen van de Hervormden was gekomen, ja tot zelfs na de Vrede van Münster in 1648.2 Vanaf 1772 werden de Inkomsten en Uitgaven door kerkmeester Engerink nauwgezet bijgehouden en vanaf 1807 tot aan het einde van het feodale kerkbestuur in 1822 deed Lucas Zwerink dat. Het einde van het feodale tijdperk luidde ook het einde in van de inkomsten uit de te beschrijven middelen, want na de ge-

lijkstelling der godsdiensten in 1798 en de decreten van Koning Lodewijk-Napoleon in 1809 j I0 deden de rooms-ka tholieken een greep naar de macht, overigens vruchteloos, maar de procesvoering door de Hervormde Gemeente tegen de rooms-katholieken alsook tegen de Magistraat bracht de Hervormde Gemeente aan de rand van het faillissement en de schuld kon slechts worden afgelost door genoemde goederen op een openbare veiling te Oldenzaal te verkopen ten overstaan van Notaris Pennink op 5 maart 1818. We geven u nu de lijst van pachters en tiendplichtigen, de opbrengsten en daarna de verkoop van dezelfde goederen en hun opbrengst. '

Bovenste stukje van een Franstalige ..Borderel van Inschrij ving" van de Tienden uit de Keuper , onder nr. 465 bij het Hypotheekkantoor en kada ster teAlmelo uit de Franse Tijd - oms treeks 1812. Inschrijving was noodzakelijk vanwege de op de Tienden rustende ..Contributie" of oorlogsbelasting. Alle stuk k en dienden op Frans gezegeld papi er en in het Frans te worden geschreven. De lijst van goederen waaru it de Grote Kerk te Enschede inkomsten gen oot tijdens het feod ale bestuur (tot 1818) Naam of erfnaam " Benaming van de uitgang Bedrag of opkomst

F St. Arnelink, Lonneker Lasonder grutmolen Boerrigter, Lonneker J . van de Maet (Stad?) Elferink, Usselo Hollink. Boekelo Gerrit Harberink, Usselo Jannes Harberink, Usselo Jan ter Borg op Harberink Hofmeijer (Hof Espelo)

een half pond was " vier schepel rogge een ha If pond was uitgang uit een huis een pond was twee pond vlas 7) erfpacht van de halve waarde v.h. Harberink " 5 schepel rogge 5 schepel rogge vijf pond was ' Ol

6 variabel " 6 2 12 8 10. 5 10 " S ted ich" 5 10 " S ted ic h" 3

9)

Hofste de , nu H indrik T ibbe Wed . ten Huntveld Kleijn e Vae rt , Lon neke r 11) Ku iper, Lonneker Reeker, Boekelo De Reu lver, Twekkelo (kerkenmeijer) Sleebos, Lonn eker 121 Ter Heege, Esm arke Beu kers, Li nde maat, Lonneke r Veege r, Lonn eker Weg ma n, Lo nneker Wolte rinck hof, Esm a rke W allenbekke, Lonneker

IJ)

4 sc he pel rogge hu isti ende ee n pond was a nde rha lf pond was vier pond vlas 7)

varia be l x6 2. 12 18. 16

De Reulver- of "Den Kerkenmeijer" in Twekkelo 19

er fpacht (huur) twee pond was la ndh uur een hal f pond was ee n half pond was een hal f pond was een pond was a nde rha lf pond was

53 I 5 6 6 6 12 18

Wanneer dit erve horig werd aa n de Kerk meesterij van de Grote Kerk te Enschede is mij niet bekend, maar het was het in ieder geva l reeds in 1601. Over dit erve valt al weinig te zeggen. De pacht werd prompt op tijd betaald en in de tijd die wij hier releveren is er in feite geen prake meer van horigheid, maar wordt elke zes jaar de huur opnieuw vastgesteld door middel van een cedule (dat gold overigens ook voor het kerkerve Harberink in Usselo (zie illust rat ie). Bij het erve moet een behoorlijk bos zijn geweest, mogelijk een restant van een woud, want het aantal bomen dat jaarl ijks werd "gebikt" ("aanwijz en tot timmeragie") br acht een behoorlijk bedr ag op. He t hout werd alleen gebr uikt voor de verkoop aa n derden , zoals aa n de St ad Ensche de. Blijkbaar was de kwaliteit van dit hout niet al te best, want voor herstel werkzaamheden aa n kerk en pastorie werd " best houd " gekocht op Twickel te Delden en aldaar .vris gezaagd " door Wegdam in de Twikkeler zaagmol en! (zie illustratie) Vóór 1809 werd de pach t bet aald door Berend Roolvink, terw ijl of 17 februa ri 1809 bet aald werd door Jan Roolvink of Roelvink. De verva ldatum was op St. Michael (29 sept.) St. Mic hael was blijkbaar in Enschede een belangrijk e dag , want tot plm. 1820 werden op die dag lidmaten bevestigd wat verder alleen op Pasen en Kerst geschi edd e. Mogelijk heeft in vroegere tijden de bisschop (of namens hem het kapittel van Oldenzaal ) op deze dag het Sendgericht gehouden in de toren , waa rbij dan te vens de tienden in ontvang st werden genomen. Het grootste deel van de inkomsten uit pacht en tienden verviel echter op Martini (1 1 november), waaru it mogelijk kan worden geconcludeerd dat de patroon van de Grote Kerk in aanvang St. Ma rtinus is geweest. Enkele Tienden vervielen op St. Jacobi en op Gregorius (12 maart). Volgens het Calendarium van Oldenzaal zijn de aan het Kapittel gehorige erven door de bekende deken van dit kapittel , Henricus de Hond , tussen 1409 en 1416 gerangschikt en zijn hun vervaldata vastgelegd. 20) Op St. Mich ael werd deze Henricus herdach t. 21)

5

4 5

Verdee lde la nderije n uit " He t H a rb erink" te Usselo e n verpac ht aa n:

8 I 10 16 14 4 14 5 9

GJ . Rosink Gerrit Geerdi nk Ja nnes H arber ink G ra des Lipp ink hof W . Ass ink G err it Eg ber ink He nd r. Egberink J .H . Wis sink

4

I

12

2 10

1

De opbrengst van de kerkegoed eren op de openba re veiling te O lde nzaa l dd. 5 ma a rt 18 18 Naa m of erfn aam (zie ook bovenstaa nde lijst ) Amelin k.Wasgeld Laso nder.G rutt crij.T icndc n Boerrigter. Wasgeld De M aat.Hu ist iend e Elferink.Wasge ld Ho llink .Vlasge ld Ge rr it Ha rbe rink (De Me ijer ) J ann es H arberink ( De Keuper) De H ofmeij er (Ho f Esp elo) H ofstede / T ibbe.Tie nde n Wed . Hu ntvel d Hu isti ende Kleine Vaart W asge ld Kuip er Lnk.W asge ld Reeker Vlasge ld De Reulver (Ke rkenme ije r) S leebos.W asgeld Tc r Hccgc.Landhuur Beu ke rs-Li ndemaa t. Wasgeld . Veege r.Wasgeld Wegman.W asgeld Woi te rinc khof. Wasgeld Wa llenbekke.Wasgeld

geko cht door: Blijd enstein 14 ) Egb. Lasonder H. Boer rigter Jo hs v.d. M a(e )t(e) Onbekend Jo hs. Holl ink G errit Harberink Jannes Harber ink Il ) niet verkocht 16) G errit Ti bbe A ugus t Kesl er Berend Wi nke ls J a n Ku pers Gerrit Reeker J an RooIvink J an Kroese Ge rrit Sch reu rs T eyler Losser Joh s.Vee ger G .J. W egm an onbekend J .H. Wa llenbeek

op bre ngst: f st. 5 176. 5. 2. 10

6 1360,40 5. 176. 1 10. 8 15. 13. 3000. 18. 195. 6. 5. 5. 9. 15.

De verde e lde lan der ij en uit het kerk er ve H arberink: " In den Esc h" (Us seler) N aast bovensta a nd " Den Han e ntred" a a n de a ndere zijde " Den Kam p" " Het Kru isstuk" In huur bij " De Keuper" idem, naast bovensta and e tu sse n Egbe rink en Afink tu ssen N ijhuis en Afink " Den Schoppen" " De Herteler" " De St egemaat "

J an H ulsch er Koer t Lammerink Gerrit Ha rberink Jan Scholten Hend rik N ijhuis Hendrik N ijhuis J annes Harberink J an nes Har ber ink He rm en Afink He rme n Eg be rink Luc as Zw eri nk Lucas Z werink J an Rosink

195. 55 . 40. 140. 350. 150. 300. 105. f 405 (z ie noot 15) 200. 200 . 46. 325 . 375.

Diversen u it het kerkerve Harber ink: "V oor eene ba nk"

17)

Koe rt Lammerink

325.

De tienden ui t Ha rbe rink (De Keuper): Te n las te va n J a nnes Harbe ri nk 5 sche pel rogge Ten last e va n de Wed. J .II . Rijt. Id em 18)

GJ . van Heek

225,-

G .J . va n Hee k

225 ,-

De Tienden uit het kerkerve (" De Ber end s" ) waren ree ds in 1744 door de toenm alig e pachters a ls onderpa nd gegeven voor een lening. (zie .Are nt en J a n Harberi nk-Tw ee sc hoolmee ste rs uit de M arke Usselo" , Getrans scribeerd en uitgegeven door mevr. E.e. Geerdin k-v.d. Worp te Leek . Bijl age IlI-5).

De totale opbrengst van de verkoop op 5 maart 1818 bedroeg /8083,- waar van de opbrengst uit " Het Harberink" meer dan de helft uitmaakte. De schulden ontstaan door de proceskosten tegen de r.k . gemeente bedroegen /1030,-. Voor het rechten tegen de Magistraat van Enschede over de Vicar iepastorieën beliep de schuld plm. / 1500,- terw ijl aa n aflossingen voor kortlopende leningen nog eens / n Sliepsteen

9

De hout zagerij op Twickel in Delden, waarvandaan .vris gesaagt' hout kw am dat gebruik t werd voor de herstelwerk zaamheden aan kerk en pastorie. (met dank aan mej. A.F. Brunt}

HOOO,- moest worden bet aald. Voor dié tijd gigantische bedragen! Door de Decreten van Koning Lodewij kNapoleon in 1809 en 1810 werd de alleenheer sch app ij van de her vormd e kerk nog verd er geb roken . Wel bleven de En-

4 Z ie Ver pond ingsregister en Snu if: ..Verza melde Bijdr a ge n" enz. 5 t.b.v. de altaa rkaarsen. 6. Na a r de da gwaa rde op de Zwolse Ma rkt. in IH09 de ed cen sc hepel 36 st., in 18 10. 32 st. en in 1811 zelfs 57 st uivers! 7. T.b. v. alt aa rlinn en. Gehekel d en gereed tot spin nen. 8. Waarschij nlijk het deel van Ha rberink dat tha ns ..De Be rends" hee l. 9. t.n.v. J .H . Rijt ••op Har bcr ink" . Stedicheid: een vas t bed ra g, niet varia bel (verg. Twents: .•stöarig" of ..stöadig" , 10. Zie Ier Kuilt : •.Hof Espel o en zijne be wone rs" pag. 26-26 +voe l· noo t. Deze Uitga ng of T iende gaf Colla tiere c ht in de Gro te Ke rk na mens het Kap itte l va n S t. Piet er.

De Har brink hoek in Usselo, met in het midd en erve " De Koopm an" , link s het k erk erve " De Berends" en rechts erve " De Keup er". (Foto 1/. Dalenoon}

schedese her vormden in het bezit van de kerk en de goederen. Van deze goederen maakten bovenstaande inkom sten slechts een bescheiden deel uit. En aangezien het grootste deel bij de pastorie en dus bij de predikant - hoorde, moesten de in 1822 door Kon ing Willem I benoemde kerkvoogden reeds in 1829 besluiten deze goederen (Vicarien, Rooken Hoendergeld, Miskoorn , Wheemegaardens, etc.) te onteigenen en bij de algemene middelen te voegen. Na die tijd werden de predikanten voor het eerst door de kerkvoogdij betaald. Herman Dalenoort I Ar chi ef van de C lass is Deven ter . G AD Inv. 1 ~ 2 ~ 5 9 e n 76. 2 Ibidem. 3 Ar c hier van de He rv. Gc m. Ensche de. Inv. 1-8 1-104-107-108109.

10

n Slïepsteen

11. Hel Kleine Voorl. v oortman. Ach te rvee rt. enz . bij .:1 Pon " , 12. Oud kou erserve aa n de rand van de Lonncker ma rkt . {W iche rsbosweg / Z uidbroc kweg) . 13. T egen de gre ns me t Losse r, thans .. De Schi ppe rij" (9 en 10. met dank aa n Herma n En gbc rs). 14. O nbekend is hel of de eigenaar zich na de koop de T ienden heeft laten betalen door de pac hte r. 15. Deze opbre ngst wordt twee maal ve rmeld. zie ook onder ., Verdeel de lande rijen " , J6. Deze Uitga ng be hoorde bij de 2e pred ikant splaa ts en mocht niet worden ver koc ht. Deze tie nde werd pas in 1897 door de Heer C romhoff a fge koc ht. (zi e oo k noot 10). 17. Ond uidelijk. maa r vermoe delij k het ..vaste siu e n" in de kerk . De banke n e n stoele n va n de Ge ërfd e n stonden op het koor. 18. Van 180 7-18 14 bet aa ld doo r Ja n te r Borg . 19. Dit erve bestaa t nog. maa r wordt niet meer bearb e id. het is gelegen bij het kruispun t S trootsweg-Ha imc rweg-T wekke lerweg. 20. J. G eerd ink: Een ige Bijdragen tot de Ge schiedeni s va n het Archi diaconaat en Aart spr ieste rscha p T went he e n Ca lenda rium S t. Plechelm i te O lden zaa l. blz. 3 va n het Ca le nda rium et Necr ologium. 2 1. Ibid. blz. 95 . Verde r wijs ik u op de C ha rte rs va n J J J 8/ 19 waa rin Thc od ric us. Proost va n het Ka pitt e l va n St. Piel er te Ut recht (en d us niet het Kapi ttel zelf!) met de kerk va n Ensc hede e n ha a r goe deren wordt beleend in ruil voor een reed s vroege r gesc honke n goed in Kuinr e. het z.g. ..Su ec hus" , In onze lijst va n T iendplich tige erven kom en ook enige voor die beh oorden tot de goederen va n het Ka pitt el.