Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de

Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt

Verordenungsbuch/ verordeningsboek. Foto Hans Breuer.

Hans Korevaar

Als op 15 mei 1940 Nederland capituleert voor Duitsland, wordt ons land bezet gebied en komt het Nederlands bestuur onder het gezag van rijkscommissaris Seyss-Inquart te staan. De Nederlandse regering wijkt op 13 mei uit naar Londen, waardoor de dagelijkse leiding over het Ministerie van Binnenlandse Zaken de verantwoordelijkheid wordt van secretaris-generaal K.J. Frederiks. Hij moet de ruim duizend Nederlandse burgemeesters aansturen en namens hen de contacten

Burgemeesters in oorlogstijd krijgen met tal van nieuwe situaties te maken en moeten daar zo goed mogelijk op inspelen. Hoe de burgemeester van Schoonhoven met de nieuwe maatregelen omgaat, wordt aan de hand van een aantal aspecten besproken. Wanneer in september 1944 als eerste grote delen van de zuidelijke Nederlanden door de geallieerden worden bevrijd, ontstaat er een gezagsvacuüm. Om onder meer de orde te handhaven, in een periode van bestuurloosheid, wordt als onderdeel van het Nederlands leger de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten (BS) in het leven geroepen. De Aanwijzingen van 1937 De Nederlandse regering gaat er lange tijd vanuit dat het land niet in oorlog met Duitsland zal raken. Zij hoopt haar neutraliteit te kunnen behouden zoals tijdens de Eerste Wereldoorlog. Toch worden er voorzorgmaatregelen getroffen. Voorbeeld daarvan zijn ‘De Aanwijzingen’ uit 1937. Dit is een handleiding voor burgergezagsdragers in het geval van een bezetting van ons land. De regering houdt de overheidsdienaren hierin voor dat zij bij een bezetting ook gehouden zijn aan de bevelen van de Nederlandse regering, ‘zoveel als doenlijk is’. De ‘Aanwijzingen’ worden in mei 1938 onder overheidsinstanties verspreid, maar bij ontvangst door vrijwel niemand ingezien en gelezen. De verzegelde enveloppen gaan in de meeste gemeentehuizen in de kluis. Pas na de Duitse inval worden ze voor de dag gehaald en bestudeerd.1

met de hoogste Duitse autoriteiten onderhouden. Naar zijn mening kunnen de vooroorlogse burgemeesters beter op hun posten blijven. De bevolking zal daardoor het best beschermd worden.

176

Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt

De burgemeester blijft aan Verreweg de meeste burgemeesters blijven aan, hoewel zij weten dat hen een moeilijke tijd te wachten staat. In de eerste maanden van de bezetting zijn ze optimistisch over de positieve rol die ze kunnen spelen. Ze proberen het vertrouwen van de Duitsers te winnen door de openbare orde te handhaven en de bevolking op te roepen tot terughoudendheid en kalmte, om daarmee repercussies tegen de burgers te voorkomen. Er zijn ook burgemeesters die zich in die eerste maanden openlijk tegen de Duitsers verzetten.

Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt

177

Zij worden ontslagen en door NSB’ers vervangen. Burgemeester A.M. Nieuwenhuisen - vanaf 1932 burgemeester in Schoonhoven - blijft op zijn post. De opperbevelhebber van het Duitse leger geeft in de begindagen van de oorlog nieuwe voorschriften op verschillende terreinen door. Hier moet ook burgemeester Nieuwenhuisen uitvoering aan geven. Geen rol meer voor gemeenteraad Op 13 augustus 1941 schrijft de Schoonhovensche Courant dat de rijkscommissaris Seyss-Inquart een aantal ingrijpende maatregelen afvaardigt op administratief en rechtelijk gebied. De werkzaamheden van de gemeenteraden en commissies blijven rusten. Het bestaande college van B&W wordt ‘uitgeschakeld’. Er vinden geen verkiezingen meer plaats. Wethouders en raadslieden worden niet meer gekozen maar door de burgemeester benoemd voor een periode van zes jaar. Er moeten tenminste twee maar niet meer dan zes wethouders worden benoemd. Zij vertegenwoordigen onder het gezag van de rijkscommissaris voortaan het bestuur van de gemeente. Samenstelling Gemeenteraad na de verkiezing van juni 1939. Lijst 1. Sociaal-Democratische Arbeiderspartij C. Peerbolte (wethouder) Lijst 2. Anti Revolutionaire Partij S. van den Oever (wethouder) Lijst 3. Rooms-Katholieke Staatspartij A.C.A. Deerenberg Lijst 4. Christelijk-Historische Unie R. Bron Lijst 5. Vereniging van Hervormden P. van Beuzekom Lijst 6. Gemeente Belang P. van der Hek Lijst 7. Vrijzinnigen A. Bezemer

2 zetels 502 stemmen 2 zetels 356 stemmen 2 zetels 326 stemmen 1 zetel 185 stemmen 1 zetel 198 stemmen 1 zetel 189 stemmen 1 zetel 169 stemmen

Op 1 juli 1941 is de gemeenteraad van Schoonhoven voor het laatst bijeen geweest. Een officiële

178

laatste vergadering van de oude raad komt er niet meer, in tegenstelling tot veel omliggende gemeenten waar dat tot september 1940 wel gebeurt. Uit lokale besluiten die de Schoonhovensche Courant tijdens de oorlogsjaren vermeldt, maken we op dat de zittende wethouders C. Peerbolte (SDAP) en S. van den Oever (ARP) tot wethouders worden benoemd. Burgemeester Nieuwenhuisen is – net als zijn landelijke collega’s - vanaf dan onderworpen aan de Duitse autoriteiten. Een doorgeefluik, een uitvoerder van alle maatregelen die een veelheid aan Duitse instanties aan de Nederlandse samenleving oplegt. Van eigen beleidsbepaling is geen sprake meer.2 Evacuatie vanuit het Grebbegebied Al vroeg in de ochtend van vrijdag 10 mei 1940 wordt in het gebied van de Grebbelinie, waar een hevige strijd zal gaan woeden, door het Bureau Afvoer Bevolking (BAB) aan de burgemeesters een telegram gestuurd: ‘De burgerbevolking afvoeren. Onmiddellijk inschepen’. Het evacuatieplan, dat al enige tijd gereed ligt, treedt in werking en evacueert de burgerbevolking uit Wageningen, Veenendaal, Rhenen en andere plaatsen met rijnaken, normaal voor kolentransporten, richting Zwijndrecht, Ridderkerk, IJsselmonde en de Zuid-Hollandse eilanden. Maar door het oorlogsgeweld in en om Rotterdam en Dordrecht, krijgt burgemeester Nieuwenhuisen de opdracht aan de schippers van de evacuatievloten bekend te maken dat ze voor Schoonhoven moeten halthouden en verdere orders moeten afwachten. Enkele schepen zijn Schoonhoven al gepasseerd en gooien bij Ammerstol, Bergambacht en Lekkerkerk de ankers uit. Het konvooi ligt enkele dagen voor anker voordat er ontscheping kan plaatsvinden. Zo’n 35.000 à 40.000 mensen wachten op hun bestemming, onder onprettige omstandigheden aan boord van meer dan honderd schepen. Dit oponthoud brengt

Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt

grote problemen voor de voedselvoorziening met zich mee. Er zijn ‘voedselschepen’ meegevaren, maar de voorraden zijn niet toereikend. Burgemeester Nieuwenhuisen krijgt opdracht om de bakkers in zijn gemeente zoveel brood te laten bakken als zij kunnen en dat door sleepboten op de vloot te laten afleveren. Ook wordt veel melk aan boord van de schepen gebracht. Het stadsbestuur vergoedt later de gemaakte kosten. Nieuwenhuisen wordt door de Commissie Afvoer Burgerbevolking (CAB) op zaterdag 11 mei, laat in de middag, opgedragen de nieuwe evacuatiebestemmingen aan de schepen bekend te maken. Nieuwenhuisen verdeelt in samenwerking met de eerste luitenant van de vaartuigendienst de vluchtelingen over de verschillende dorpen in de omgeving. Niet alleen aan de noordzijde van de Lek, maar ook in Ameide, Langerak, Nieuwpoort, Groot Ammers, Streefkerk en Nieuw Lekkerland worden evacués ondergebracht. Vanwege het in Schoonhoven gelegerde garnizoen en de te ver-

wachten uitbreiding daarvan, kan de stad zelf niet nog meer personen herbergen. Wel worden er in Schoonhoven mensen ontscheept en doorgevoerd naar Vlist en Haastrecht. Slechts een enkele evacué brengt één of twee nachten in een militair gebouw of bij particulieren door.3 Veel Schoonhovenaren maken zich bij dit alles verdienstelijk. De evacuatie duurt ongeveer een week en na de Nederlandse capitulatie kunnen de mensen weer huiswaarts keren. De raderstoomboot nr. 6 van de Reederij op de Lek (de latere Kapitein Kok) wordt daar onder andere voor ingezet. Het college van B&W van Veenendaal geeft na thuiskomst blijk van zijn erkentelijkheid via een brief die in de Schoonhovensche Courant van 31 mei 1940 wordt gepubliceerd. Wageningen reikt in juni 1941 een oorkonde uit aan alle gemeenten die evacués uit Wageningen hebben gehuisvest en verzorgd.4 In september komen zelfs oud-evacués in de Krimpenerwaard op bezoek.

Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt

179

Evacuees bij de radersalonboot van Reederij op de Lek. Foto Historische vereniging Rhenen.

Burgemeesters worden plaatselijk met de leiding van Winterhulp belast en Nieuwenhuisen is verplicht in Schoonhoven de organisatie op zich te nemen. Maar ook hier wordt het aanvankelijk geen succes. Medewerkers die uitgenodigd zijn voor vergaderingen verschijnen niet, meestal zonder tegenbericht. Er worden ook onvoldoende collectanten gevonden en in februari 1941 worden werklozen hiervoor ingezet. Toch is het resultaat van de eerste collectes bevredigend. De moeilijke positie waarin de burgemeester zich bevindt - zijn relatie met de burgerij en die met de machthebber wordt erdoor op de proef gesteld - verbetert.5

De gemeente Wageningen bedankt Schoonhoven voor haar hulp in mei 1940 door een grote oorkonde te schenken.

Meerdere malen krijgt de gemeente enkele duizenden guldens uitgekeerd om te verdelen onder haar behoeftigen. Het wantrouwen dat onder de bevolking leeft, dat het geld niet besteed wordt aan het doel waarvoor het gevraagd is, blijkt niet terecht.6 Nog net voor zijn uitschakeling in juli 1941 besluit de gemeenteraad een subsidie van 200 gulden aan WHN in de begroting op te nemen.

Foto Hans Breuer.

Winterhulp Naar Duits voorbeeld (Winterhilfe) wordt in oktober 1940 door rijkscommissaris Seyss-Inquart de Stichting Winterhulp Nederland ingesteld. Landelijk is de leiding opgedragen aan de heer Carel Pieck, maar omdat deze instelling niet de sympathie van de bevolking heeft, wordt wel gezegd: ‘Geen piek voor Pieck’. Iemand bedenkt: ‘Nog geen knoop van mijn gulp voor de Winterhulp’. Ook schrijft iemand in dichtvorm: Ontvangt de Winterhulp een pop (gulden), dan strijkt de mof 3 kwartjes op. Een kwartje voor Mussert en zijn tante. Weg met de landverraders, zwendelaars, collectanten. In stad en land in huis en stulp geen halvie (halfje) voor de Winterhulp. Ondertekend met ‘O.Z.O.’, wat algemeen bekend staat als ‘Oranje zal overwinnen’.

180

Verduistering Een van de eerste maatregelen waarmee de Schoonhovense bevolking te maken krijgt, is de verplichte verduistering van lichtbronnen na zonsondergang. Met dit onbekende verschijnsel, dat tot doel heeft de waarneembaarheid vanuit de lucht tot nul te reduceren, heeft de bevolking veel moeite. Onwil en/of nonchalance leveren in meerdere gevallen een waarschuwing van de politie op, of zelfs een proces-verbaal. De openbare straatverlichting mag ook niet branden, zodat het ‘s nachts op straat aardedonker is. Dat doet gevaarlijke situaties ontstaan. Her en der in de gemeente zijn mensen te water geraakt. Daarom wordt aan beide zijden van de Haven een hekwerk langs het water geplaatst. Er worden ook proeven gedaan met een noodverlichting die

Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt

Persoonsbewijs van de heer Ponsioen uit Schoonhoven. Collectie Trees Purnot.

geen lichtplekken op de straten geeft, maar die als een van bovenaf onzichtbare oriëntatieverlichting fungeert. De gemeente krijgt toestemming om ‘geleideverlichting’ aan te brengen, maar handhaaft ook de verordeningen van de bezetter, sluit mensen van het lichtnet af en legt hen boetes op bij overtreding.

Difterie- en roodvonk In de eerste maanden van 1941 dient zich een toenemend aantal gevallen van difterie aan bij schoolgaande kinderen. Het gemeentebestuur laat nagaan of er bij de ouders bereidheid tot vaccinatie bestaat. In maart en april vinden vanuit de gemeente kosteloze vaccinaties plaats.

Invoering persoonsbewijzen Vanaf 1 maart 1941 worden de persoonsbewijzen ingevoerd. Iedere Nederlander vanaf vijftien jaar is verplicht steeds een identiteitsbewijs (Ausweis), voorzien van een handtekening, pasfoto en vingerafdrukken, bij zich te hebben. De Duitsers krijgen hiermee meer controle op de Nederlanders, wat van belang is in verband met de tewerkstelling in Duitsland en de Jodenvervolging.7 Ook bij de verstrekking van distributiebonkaarten moeten de burgers zich kunnen legitimeren. Via een advertentie in de Schoonhovensche Courant van 23 juli 1941 maakt burgemeester Nieuwenhuisen - die met de uitvoering belast is - bekend dat personen die naar zijn oordeel de kosten van een pasfoto niet kunnen dragen, hiervoor een beroep op de gemeente mogen doen. Regelmatig wijst het gemeentebestuur ook op de verplichting van het bij zich dragen van een persoonsbewijs. Geen identiteitsbewijs betekent een proces-verbaal.

In mei 1941 heeft de ziekte zo om zich heen gegrepen, dat van de Koningin Emmaschool enkele klassen moeten worden gesloten en ontsmet. De algemene verslechterde voedingstoestand van de kinderen wordt verantwoordelijk gesteld voor de uitbraak.8 Op voorstel van wethouder Peerbolte nemen B&W een besluit om 25 gulden beschikbaar te stellen voor het hernieuwen van leermiddelen. Tot eind 1943 blijven zich gevallen van difterie voordoen en ook roodvonkgevallen zijn bekend. Brandstofgebrek De bevolking krijgt ook al snel te maken met schaarste aan brandstoffen. Met kolen, gas en olie moet zo zuinig mogelijk omgegaan worden. Door een verzoek van hogerhand, en omdat scholen grootverbruikers zijn, laat Nieuwenhuisen de schooltijden aanpassen om zo het brandstofverbruik te beperken. Later laat hij scholen zelfs tijdelijk sluiten, totdat er weer kolen zijn.

Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt

181

bedrijf H.A. Schreuder & Co. slaagt Amilko er in om in november op beperkte schaal maaltijden te verstrekken. Inwoners die zich daarvoor hebben aangemeld kunnen tegen betaling van 20 cent per portie en inlevering van de nodige distributiebonnen hun maaltijden afhalen. De prijs wordt al snel verhoogd tot 1,20 gulden. Er zijn 6100 deelnemers en er wordt in die periode zo’n 631.000 liter voedsel bereid. Een prestatie van formaat van ‘Amilko’ en directeur A. den Hollander. Daarnaast verstrekt het Rode Kruis extra maaltijden aan personen die aan ondergewicht lijden. Ook deze maaltijden worden in Amilko gekookt, maar in de BS-barakken geserveerd. De centrale keuken kan op 2 augustus 1945 beëindigd worden, wanneer weer voldoende gas beschikbaar komt.

Ende (1928) vertellen hoe zij zich schuilhouden. Gerard Scheer trekt met een aantal vrienden (Gijs Bruggeman, Jan Pluut, Adrie de Rijk en Jan Wesdorp) naar het scheepswerfje van Van Loon aan de overkant van de Lek bij Gelkenes en Jaap van der Ende kruipt maandenlang in de werkplaats van zijn vader aan de Scheepmakershaven onder de vloer.

De groep zilversmeden op weg naar huis. Midden vooraan Arie van Harten. Foto collectie Cock van Holten.

Metalen inleveren De Duitse oorlogsindustrie heeft grote hoeveelheden ijzer en andere metalen nodig. Via de normale productiekanalen kan niet voldoende geproduceerd worden om aan die behoefte te voldoen. Daarom wordt medio 1941 de bevolking via grote advertenties opgeroepen alle metalen voorwerpen in te leveren die in een Duitse verordening omschreven worden. De burgemeester stelt een bureau samen dat zich met de inzameling van koper, nikkel enzovoort zal belasten. Directeur van de Rijksvakschool L. Bosch wordt benoemd tot zogenaamde museumdeskundige om te beoordelen of bepaalde voorwerpen als antiquiteiten aangemerkt kunnen worden en daardoor vrij zijn van de inleveringsplicht. Werken of schuilhouden De burgemeester ontkomt er niet aan om opgave te doen van categorieën mannen die ingezet kunnen worden om werk te verrichten in Duitsland. Wie niet onderduikt, gezond is, de juiste leeftijd heeft en niet een beroep uitoefent waarvoor hij niet gemist kan worden, moet zich melden. Aanvankelijk gaat het op basis van vrijwilligheid, maar gaandeweg wordt het verplicht. Het gemeentebestuur kan daar formeel niets aan veranderen, maar in de praktijk wordt er wel eens iets ‘geritseld’. De heren Gerard Scheer (1922) en Jaap van der

182

Een krantenbericht van mei 1945 spreekt over zo’n 97 Schoonhovense mannen die in of voor Duitsland gaan werken. Van hen keren er vier nooit terug. De namen van twee zijn bekend: Willem Benschop (zilversmid) en Arie Kooij (fabrieksarbeider). Een groep van tien werknemers van zilverfabriek Hooijkaas werkt in Berlijn en kan op 23 april 1945 te voet huiswaarts keren. Het zijn in elk geval Arie Boere, Arie van Harten, Bertus van Harten, Dirk Herkhof, Dries Pardoel en Gerrit Tanger. Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten Als op 5 mei 1945 Duitsland capituleert, krijgen de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten (BS) de taak het burgerlijk bestuur uit te oefenen. Zo ook in Schoonhoven. De plaatselijke afdeling moet er op toezien dat de overgangsperiode, tot het moment dat de burgerlijke overheid weer normaal functioneert, overbrugd wordt. De Schoonhovense afdeling van de BS telt 53 manschappen, die verdeeld zijn over 6 groepen. Elk van die groepen heeft een commandant: W.H. Bron, W. Groenen, J. van Kesteren, N.J. Polak, G. Temminck, W.A. Timmer en J.B. de Vos. De staf bestaat uit P.D. Brolsma (cdt.), K.M. van der Zouwen (plv. cdt.), W. Ch. van den Berg, D. de Jong, A.G.H. Ponsioen, J. van Os van den Abeelen en A. G. de Gilde. Voor het vervullen van deze taken wordt door de overheid betaald. Immers de mensen worden uit hun gewone werkkring genomen, als ze die al hadden. Het maandloon van de manschappen bedraagt voor gehuwden 117 gulden

Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt

Een bijzondere zorg is de voeding van kinderen. Een particulier initiatief leidt er in januari 1945 toe dat op zondagmiddagen aan zo’n 250 kinderen in een zaal van café Kavelaars een goede broodmaaltijd aangeboden kan worden. Wanneer de ge-

P.D. Brolsma, commandant binnenlandse strijdkrachten. Foto collectie Trees Purnot.

per maand en voor ongehuwden 48 gulden. De BS is gehuisvest in het gebouw van de muloschool aan de Willem de Zwijgerstraat, maar maakt per 1 juni 1945 weer plaats voor zowel het openbare als het christelijke onderwijs. De barakken die direct achter de school liggen, en die in 1940 zijn neergezet voor de legering van het garnizoen, gaan dan dienen als onderkomen van de BS. Voedselverstrekkingen In oktober 1944 worden plannen gemaakt om in de melkfabriek ‘Amilko’ aan de Langerakkerweg een centrale keuken in te richten, in de volksmond ‘gaarkeuken’ genoemd. In samenwerking met het

Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt

183

De Binnenlandse Strijdkrachten afdeling Schoonhoven. Foto collectie Trees Purnot

Originele armband van de BS van de heer Ponsioen uit Schoonhoven. Foto collectie Trees Purnot.

meente deze taak overneemt, wordt dit particulier initiatief overbodig en stopt. Douchen De burgers mogen de douches van de BSbarakken gebruiken voor het luttele bedrag van 10 cent. Wekelijks gaan 900 schoolkinderen onder de douche en nemen nog eens 1200 à 1300 volwassenen een bad. Maar brandstofgebrek dreigt en het is steeds onzeker of deze luxe gehandhaafd kan blijven. Per 8 augustus 1945 wordt de BS opgeheven, maar het ‘badhuis’ blijft nog een tijdje open. Het politiekorps Zo moeilijk als het is voor burgemeesters om in oorlogstijd te blijven functioneren, zo staan de agenten van politie ook vaak voor een moeilijke keuze. Nauwelijks meer aangestuurd door de burgemeester en zonder meer doen wat de bezetter hen opdraagt, betekent voor de meesten dat ze met het eigen geweten in conflict komen. Doelbewust een opdracht saboteren brengt echter het risico met zich mee dat ze ontslagen en/of gestraft worden. Zo worden politiechef W. Stuive

184

en de agenten D. de Jong, Van Ginkel en Van der Molen in juli 1944 uit hun functies gezet en weggevoerd. In de eerste naoorlogse raadsvergadering van 16 mei 1945 worden zij met veel eerbetoon begroet en welkom geheten. Stuive wordt tijdens zijn afwezigheid waargenomen door Bolhuis.

15 mei 1945 zullen zij door de Commandant der BS met naam en toenaam genoemd worden. Het zijn er meer dan honderd. Enige tijd later wordt bekendgemaakt dat dit advies weer ingetrokken is en staat het hen vrij aan sociale instanties hun medewerking te verlenen.

Distributiekraak Op 7 juli 1944 wordt door de LKP Rotterdam een overval gepleegd op het politiebureau annex distributiekantoor in Schoonhoven. De buit bedraagt bonkaarten die goed zijn voor levensmiddelen gedurende een maand voor 20.000 personen en vier pistolen. De burgemeester, vier agenten en dertien personen worden tijdens deze distributiekraak door de overvallers opgesloten in de politiecellen.

Nederlandsch Volksherstel Omdat in de laatste fase van de oorlog het lokale bestuur zich steeds minder met maatschappelijk werk kan bezighouden, ontstaan plaatselijk comités die die rol gaan overnamen. Eén daarvan is de Stichting Nederlandsch Volksherstel. Coördinatie van werkzaamheden van alle instellingen op het gebied van verzorging van oorlogsslachtoffers is het eerste doel van de stichting. Niet alleen in materiële zin, maar ook in morele zin. Immers in het laatste oorlogsjaar heeft een zekere ontaarding van de bevolking plaatsgevonden: ongehoorzaamheid, verzet, diefstal en zwarte handel zijn tot de overlevingsstrategie gaan behoren.

Nederlandsche Volksdienst In de loop van 1941 komt de Nederlandsche Volksdienst tot stand. Deze organisatie wordt op initiatief en met hulp van de Duitse bezetter opgericht. Het is een kopie van de Duitse ‘National Sozialistische Volkswohlfahrt’, op nationaalsocialistische leest geschoeid. Het doel van de NVD is de zorg en welvaart voor alle Nederlanders. In de praktijk gaat hulp alleen naar Arische gezinnen en bestaat deze uit steun aan slachtoffers van bombardementen, verstrekking van voedsel, kleding en babyuitzetten voor aanstaande moeders, jeugdtandverzorging en wijkverpleging. Door de nationaalsocialistische rassenleer komen gehandicapten en bejaarden niet voor hulp in aanmerking. Wie zich inzet voor de NVD steunt in feite de vijand. Het is begrijpelijk dat Schoonhovenaren die lid of begunstiger zijn van de NVD na de bevrijding wordt aangeraden zich voorlopig van iedere vorm van activiteiten op maatschappelijk terrein te onthouden. Hen wordt later gebrek aan beginselvastheid verweten. In de Schoonhovensche Courant (tijdelijk ‘Het Nieuws’ geheten) van

Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt

Een vervangend burgemeester Burgemeester Nieuwenhuisen dient de oorlog niet helemaal uit, want op 21 april 1945 wordt hij vervangen door NSB-burgemeester P. Breed, die ook Ammerstol, Bergambacht en Lekkerkerk bestuurde. Dit soort besluiten worden door de rijkscommissaris genomen, meestal ingegeven door de Beauftragte van het Provinciebestuur, in dit geval Schwebel. Een directe aanleiding voor de vervanging is vooralsnog onbekend. Verdachtmakingen, een weigering om een order uit te voeren,

In Schoonhoven wordt ook een afdeling van het NVH opgericht, samen met Ammerstol en Vlist. In de Schoonhovensche Courant van 11 mei 1945 worden de namen bekendgemaakt van het bestuur: de heren A.J. De Haas, voorzitter; A.C. Boogaart, secretaris; W. Ovaa, penningmeester; ds. Luyt, W. Groenen. Verder worden genoemd mevr. De Bode en de heren H. Goris, drs. Barten, Died Visser, J. van Os van den Abeelen en A. Molenaar. Ammerstol wordt vertegenwoordigd door ds. Hugenholtz en Vlist door wethouder Boer. Het Nederlandsch Volksherstel houdt zich in Schoonhoven met name bezig met de leniging van de nood van ingezetenen en landgenoten. Het plaatselijke NVH houdt een grootscheepse goedereninzameling die zeer goed slaagt, en er wordt ook een collecte gehouden waarvan de opbrengst bevredigend is. De Schoonhovenaren laten zich van hun goede kant zien.

conflicten met de Ortskommandant of NSB’er kunnen allemaal een aanleiding zijn. Na de bevrijding worden veel burgemeesters in hun functie gestaakt. Zo ook de door de Duitsers vervangen Nieuwenhuisen. Naar hen wordt een onderzoek gedaan door de Minister van Binnenlandsche Zaken.

Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt

185

Bergambacht, Dorpstraat. Gevangenneming van NSB burgemeester P. Breed door BS mannen Jaap Oosterwijk en de heer Broere, 1945.

De eerste naoorlogse gemeenteraadsvergadering op woensdag 16 mei 1945 wordt voorgezeten door wethouder en locoburgemeester C. Peerbolte en bijgewoond door de heer P.D. Brolsma, commandant van de plaatselijke afdeling van de Binnenlandse Strijdkrachten. De Commissaris van de Koningin in Zuid-Holland benoemt raadslid A.H.J. Moes tijdelijk tot wethouder, omdat wethouder S. van den Oever op 8 mei 1945 na een langdurige ziekte overlijdt. Wethouder Peerbolte komt als locoburgemeester in aanmerking voor het burgemeesterschap, maar ziet daar van af vanwege zijn vele bezigheden voor de gemeente. Nu is het Peerbolte die bij Brolsma aandringt het burgemeesterschap op zich te nemen. Brolsma weigert dit ook, maar na langdurig aandringen van Peerbolte wordt Brolsma per 21 juni 1945 benoemd tot functionerend burgemeester. De heer Brolsma blijk met recht ‘een heer’, zelfs in zijn omgang met de Duitse bezetter. Op 7 mei vindt hij het nodig om met de SS-commandant te onderhandelen over de dag waarop de manschappen van de BS hun helmen en hun armbanden gaan dragen. Ook de manier waarop Brolsma uitgeleide doet aan de commandant van de in Schoonhoven gelegerde Kriegsmarine-eenheid, getuigt van de deftigheid waarmee Brolsma optreedt.9

Nieuwenhuisen doorstaat de naoorlogse zuivering, in tegenstelling tot meer dan vijfhonderd van zijn collega’s die ontslagen worden, de meesten wegens ‘ontrouw’. Op 1 december 1945 treedt hij weer aan als burgemeester van Schoonhoven en blijft dat tot 1950. Brolsma treedt dan weer terug. Nieuwenhuisen wordt later benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. Ter voorbereiding van de verkiezing van een noodraad wordt er een kiescommissie samengesteld. Op 16 oktober 1945 wordt bepaald dat door middel van een enkele kandidaatstelling de leden voor een noodraad zullen worden gekozen. Zuiveringscommissies Direct na de oorlog wordt door de militaire commandant voor Gouda e.o. een Adviescommissie Zuivering Politie ingesteld. In Schoonhoven is Th. H.M. Malingré voorzitter, K.M. van der Zouwen secretaris en de heer W. Stuive lid. Burgers met klachten over de politie en NSB’ers kunnen die uitsluitend schriftelijk en ondertekend bij de commissie kenbaar maken tot 16 juni. In de praktijk blijkt dat maar weinig aanklachten worden ingediend. Gepraat wordt er wel veel. Een herhaalde oproep van de BS in de Schoonhovensche Courant van 29 mei 1945 brengt geen verandering, ondanks

Kiescollege oktober 1945 A.J.I. Visser N.C. Simons A.C.A. Deerenberg Adr. de Groot W. Ovaa C.J. Fransen P. van Beuzekom J.B. de Vos C. Peerbolte E. de Kuiper C.H. Kerling P. Gorter G. Temminck O.J. Geerling M. Stigter A. den Hollander W.A. Timmer J.A. van Buren R.J.J. van Kesteren J.P. Rosendaal Ger. van Os v.d. Abeelen C. Schep A.M. Moozem Gov. van Os v.d. Abeelen G. v.d. Dool J.G. de Groot F. Vogels J.G. van Mazijk A.G.H. Ponsioen P. Brouwer N.K. Kok A.H.J. Moes A. Bezemer

186

Samenstelling Noodraad november 1945 R. Bron CHU A.C.A. Deerenberg RKSP N.K. Kok ARP A.H.J. Moes RKSP G. van Os v.d. Abeelen PVDA C. Peerbolte PVDA N.C. Simons ARP M. Slob PVDA B.F. Smit ARP M. Stigter PVDA A.J.I. Visser ARP

Het stadsbestuur van Schoonhoven tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog en wat er op volgt

de toezegging dat de namen van de aangevers niet bekend gemaakt zullen worden. Toch worden er Schoonhovense NSB’ers gevangen gezet. In de krant van 18 mei 1945 maakt de BS bekend dat familieleden van gevangen genomen personen, die in de kazerne te Gorinchem zijn opgesloten, op een bepaald tijdstip daar terecht kunnen om verschoning te bezorgen en een paar dagen later de vuile was op te halen. Voor de zuivering van gemeentepersoneel, waaronder de burgemeesters, wordt voor het rayon Schoonhoven een commissie benoemd waarin D. de Jong uit Schoonhoven zitting heeft. Verkiezingen In mei 1946 vinden voor het eerst na de oorlog verkiezingen plaats en volgt het eerste kabinet Beel, dat tot augustus 1948 regeert. In Schoonhoven wordt in oktober gestemd voor de nieuwe gemeenteraad. Opvallend is het grote aantal stemmen voor Peerbolte, die tijdens de oorlog wethouder was. Samenstelling Gemeenteraad na de Tweede Wereldoorlog, na de verkiezingen van mei 1946. De zetelverdeling wordt als volgt: Lijst 1. Partij van de Arbeid

4 zetels

C. Peerbolte (wethouder)

753 stemmen

Lijst 2. Anti Revolutionaire Partij

2 zetels

N.C. Simons

338 stemmen

Lijst 3. Katholieke Volkspartij

2 zetels

A.C.A. Deerenberg (wethouder)

377 stemmen

Lijst 4. Staatkundig Gereformeerde Partij Herv. 1 zetel P. van Beuzekom

124 stemmen

Lijst 5. Christelijk-Historische Unie

1 zetel

R. Bron

231 stemmen

Lijst 6. Partij van de Vrijheid

1 zetel

H. van Schaik

148 stemmen

Verrassende vondsten Kort voor de bevrijding deed zich in Schoonhoven het incident voor met de leider van een illegaliteitsgroep uit de Alblasserwaard, de heer M. Schakel, tegenwoordig burgemeester van Noordeloos, Hoornaar en HoogBlokland. Hij was door de Duitsers gearresteerd en van de tijd, dat hij in Schoonhoven in een politiecel zat, werd gebruik gemaakt om hem aan hun handen te onttrekken. In verband daarmee moest indertijd de agent van politie v.d. M. onderduiken. De Duitsers waren er dadelijk bij om zijn huis leeg te slepen. De goederen werden elders opgeborgen en aan het feit, dat de oorlog zeer spoedig daarna geëindigd was, zal het echtpaar v.d. M. het wel te danken hebben, dat het zijn spulletjes grotendeels terugkreeg. Toch ontbrak er wel het een en ander en daaraan werd de echtgenote van de politieman dezer dagen plotseling herinnerd, toen zij een juffrouw zag wandelen in een japon, die eens tot háár garderobe had behoord! Wat zou op een vrouw meer indruk kunnen maken dan zoiets? Zij vertelde haar man van haar ontdekking en deze toog op onderzoek uit, waarbij de juffrouw, die indertijd voor de moffen heeft gewerkt, bekende het kledingstuk van hen te hebben gekregen. Daar de juffrouw samenwoonde met een zuster, bracht de politie tezamen met de bestolen huisvrouw ook haar een bezoek en het bleek, dat ook deze dame zich tooide met een japon van haar onwelkome gast. De dames kregen gelegenheid zich te verkleden en toen volgde een huiszoeking, die nog eens een grote doos met baby-artikelen, drie lakens en een tafellaken tevoorschijn bracht. In het gezin waaraan al deze artikelen waren ontstolen, komen ze nu bijzonder goed van pas. Bron: Letterlijk overgenomen uit de Schoonhovense Courant van 22 februari 1946

Verrassende vonsten

187