Het volk lijdt honger, maar keizer Napoleon III wil een opera van

Bouwwerken

Parijs was tegen keizerlijke opera Het volk lijdt honger, maar keizer Napoleon III wil een opera van goud, stucwerk en marmer. Het prestigeproject stuit overal op weerstand, en de architect moet vechten voor elke frank.

Anders dan zijn beroemde oom was Napoleon III liever in de stad dan op het slagveld.

Dit pdf-bestand is voor privégebruik. Daarom mogen er geen kopieën aan derden worden verstrekt en mag de link niet op internet (bijvoorbeeld in een e-mail of op Facebook) worden gedeeld. © Copyright Historia/Bonnier Publications - www.historianet.nl.

DOOR NATASJA BROSTRÖM

Aanslag leidt tot nieuwe opera De bouw van de nieuwe opera had een dramatische aanleiding. De oude opera

Voor én na zijn troonsbestijging spendeerde Napoleon III miljoenen franken aan twee dingen: luxueuze bouwwerken en mooie vrouwen.

N

a de val van het keizerrijk in 1870 kregen de revolutionairen brieven van Napoleon III te pakken, waaruit bleek dat de keizer dure bouwwerken had neergezet terwijl zijn volk honger leed. Ook de brieven aan zijn minnaressen werden openbaar. Die maakten duidelijk dat hij aan hen miljoenen franken uitgegeven

had. Dat Napoleon III van vrouwen hield was bekend, maar deze verkwisting riep veel woede op. Maar de keizer had ook oog voor de slechte wegen en ongezonde woonomstandigheden. Parijs ging op de schop: via nieuwe stations werd de stad met de rest van het land verbonden, zodat de inwoners ziekenhuizen, riolering, schoner water en frissere lucht kregen.

BRIDGEMAN & SHUTTERSTOCK

Keizer had gat in zijn hand

Parijs/1875 Het Tweede Franse Keizerrijk valt na de nederlaag tegen Pruisen in 1870. In de eerste jaren is de republiek economisch en politiek instabiel.

Parijs

Frankrijk

stond in de smalle Rue Le Peletier. Op een avond in 1858 benutten Italiaanse anarchisten de krappe omstandigheden om een bom naar de keizerlijke koets te gooien toen deze bij de opera stopte. Napoleon III en keizerin Eugénie bleven ongedeerd, maar acht Parijzenaren kwamen om en 150 raakten er gewond. Na deze aanslag schreef de keizer een prijsvraag uit voor een mooiere, grotere opera met een afgeschermde entree voor koninklijke gasten. Het gebouw moest in de renovatie van Parijs passen die in 1853 onder leiding van Georges-Eugène Haussmann was begonnen (zie Historia 5/2013). De hele stad lag open: bochtige straten en vervallen huizen werden vervangen door brede boulevards en open pleinen. Het winnende ontwerp voor de opera moest dan ook de pracht en praal van het keizerrijk weerspiegelen en aan een van de boulevards komen te staan. Verrassend genoeg was de winnaar niet een van de favoriete architecten van het keizerlijk paar. De eer ging naar de 35-jarige, vrijwel onbekende Charles Garnier, die indruk had gemaakt met zijn vrijmoedige optreden. Volgens de memoires van de vrouw van Garnier riep de keizerin toen ze het ontwerp zag minachtend uit: ‘Wat is dat nu voor een stijl? Het is niet Grieks, het is niet Lodewijk XIV. Niet eens Lodewijk XV!’ Waarop Garnier antwoordde: ‘Nee, die zijn uit de mode. Dit is de stijl van Napoleon III, en daar hebt u blijkbaar problemen mee.’

De bouwgrond is een ramp Het zoet van de overwinning kreeg echter al snel een bittere bijsmaak, toen Garnier kennismaakte met de beruchte Franse bureaucratie. In zijn boek Le Nouvel Opéra uit 1881 schrijft hij: ‘Duizenden rapporten hebben we voor de ambtenaren moeten opstellen. Ze Historia 7 • 2014

81

Dit pdf-bestand is voor privégebruik. Daarom mogen er geen kopieën aan derden worden verstrekt en mag de link niet op internet (bijvoorbeeld in een e-mail of op Facebook) worden gedeeld. © Copyright Historia/Bonnier Publications - www.historianet.nl.

Print: tre728 - Modtaget fra oversættelse Layout: ws Red.sek: hld

I

n januari 1875 bestelt de Franse staat een werk bij de schilder Édouard Detaille. Het moet de opening van de nieuwe opera van Parijs voorstellen, waarop de president van het land op de marmeren trap welkom wordt geheten door de architect Charles Garnier. Het schilderij is echter één grote leugen. Het prachtige beeld van de opening op 5 januari 1875 moet een jarenlange nachtmerrie van schandalen en vertraging verbloemen. De Franse economie ligt na de oorlog met Pruisen in puin, en de prominente gasten hebben hun kaartje zelf betaald. Het nieuwe bewind wil de schijn van vriendjespolitiek vermijden. Zelfs Garnier heeft geen vrijkaartje. De architect heeft de 120 frank – 1000 euro nu – voor een plaats in de nok uit eigen zak betaald. De opera was een prestigeproject van keizer Napoleon III, maar toen deze vijf jaar daarvoor moest aftreden en het land in een economische en politieke chaos achterliet, kwam de bouw vrijwel tot stilstand. Garnier heeft flink in de kosten moeten snijden om zijn levenswerk toch af te krijgen. De architect volgt gespannen hoe het gaslicht voor het podium aangaat en de violisten in de orkestbak stemmen. Intussen neemt president Patrice de Mac-Mahon plaats op het keizerlijke balkon. Garnier wacht het oordeel van het publiek vanaf zijn nederige plek af.

Bouwwerken

Staal in luxe verpakking Voor zover het budget het toeliet, gebruikte Charles Garnier bladgoud en marmer. Onder de pracht en praal zat echter een stevig skelet van staal.

Coulissen gaan omhoog en omlaag Het toneel is 60 meter hoog, 55 meter breed en 27 meter diep. De coulissen worden met touwen boven het plafond of onder de vloer getrokken als ze niet worden gebruikt. Het goud op de koepel werd wegbezuinigd

Foyer voor zowel dansers als publiek In de Foyer de la Danse kon het publiek de sterren ontmoeten. De ruimte is slechts met doeken van het podium afgescheiden en kan erbij worden getrokken.

Foyer de la Danse

Coulissen boven toneel

Toneel biedt plaats aan 450 uitvoerenden

Werkplaats kroonluchter

Theaterzaal

Coulissen onder toneel

Reservoir

Reservoir vangt grondwater op Omdat het grondwater het gebouw in dreigde te lopen, werd er een reservoir aangebracht. Zo was er indien nodig ook meteen bluswater beschikbaar.

lieten ons complete boeken schrijven om zich ervan te verzekeren dat er geen rat door een putdeksel kon vallen.’ Met de hete adem van de ambtenarij in zijn nek incasseerde Garnier zijn eerste nederlaag. Baron Haussmann had bepaald dat de opera aan het einde van de Avenue Napoléon moest komen

82

te staan. Garniers waarschuwing dat de drassige grond daar ongeschikt was als bouwgrond, werd in de wind geslagen. Bij het uitgraven van de 11 meter diepe fundering sijpelde het grondwater meteen naar binnen. Garnier bedacht een oplossing: het water opvangen in de holle ruimte van een dubbele wand.

Mooi rood is niet lelijk De theaterzaal is 20 meter hoog en 31 meter breed. Alle 1900 stoelen zijn bekleed met rood fluweel, dat vrouwen een mooie gloed zou geven.

Omdat de capaciteit van de wand beperkt was, liet Garnier de rest van het water in een enorm reservoir lopen dat, naar later bleek, elke tien jaar moest worden geleegd. Het water in het reservoir was ook te gebruiken om een brand te blussen. In die tijd gingen opera’s vaak in vlammen

Historia 7 • 2014

Dit pdf-bestand is voor privégebruik. Daarom mogen er geen kopieën aan derden worden verstrekt en mag de link niet op internet (bijvoorbeeld in een e-mail of op Facebook) worden gedeeld. © Copyright Historia/Bonnier Publications - www.historianet.nl.

Marc Chagall maakte de plafondschildering in 1964. Die beslaat 240 m² en bestaat uit 12 doeken plus de cirkel in het midden. AKG/SCANPIX & STRIDINGOUT & PARISIAN FIELDS & BRIDGEMAN & SHUTTERSTOCK

Sterke stalen dragers ondersteunen de centrale trap en de vloeren van de galerijen langs de wanden van de trappenhal.

Lichtkroon werd boven gepoetst De acht ton zware kristallen kroonluchter kon voor reiniging of reparatie worden opgetrokken in de koepel. Nu wordt de kroonluchter voor dat doeleinde neergelaten.

s er

Grote hal strekt zich uit over 54 meter Het gewelf van de 54 meter lange Grand Foyer is rijkelijk beschilderd. De schilderingen zijn ingesponnen in een web van vergulde kunstwerken.

Galerij

Grand Foyer

Loggia

Trappenhal Hoofdingang

Een 11 meter diepe fundering houdt het grondwater buiten

Publiek flaneert op de trappen

Pilaren verbergen stalen skelet

Met 30 meter van vloer tot plafond is de trappenhal de hoogste ruimte. De indeling lijkt op die van een theaterzaal: van de galerij kunnen bezoekers zien wie er de trap op komt.

Het plafond van de loggia is een krullerig mozaïek van steen en marmer. Het grote gewicht is verdeeld over het verborgen stalen skelet van de pilaren.

op doordat een gaslamp of kaars omviel. Het alternatief was elektriciteit, maar daarbij konden vonken ontstaan, die een even groot brandgevaar vormden. Toch koos Garnier voor elektriciteit, die in eerste instantie alleen gebruikt werd voor klokken en mechanische effecten op het toneel. Daardoor had de

opera al in de jaren 1870, 10 jaar voor de grote doorbraak van elektriciteit, een generator en een beperkt leidingnet.

Zien en gezien worden Garnier had met de ambtenarij ook ruzie om geld. Frankrijk bevond zich in een economische crisis, en het budget

Ondanks bezuinigingen maakte Garnier een pracht van een opera.

van 29 miljoen frank werd in de loop van de tijd ingekrompen tot 15 miljoen frank (zo’n 135 miljoen euro nu). En dat terwijl Garnier zo graag met geld smeet. De kroonluchter in de theaterzaal kostte bijvoorbeeld circa 270.000 euro, terwijl de 30 bloedrode pilaren voor de marmeren trap per Historia 7 • 2014

83

Dit pdf-bestand is voor privégebruik. Daarom mogen er geen kopieën aan derden worden verstrekt en mag de link niet op internet (bijvoorbeeld in een e-mail of op Facebook) worden gedeeld. © Copyright Historia/Bonnier Publications - www.historianet.nl.

Print: tre728 - Modtaget fra oversættelse Layout: ws Red.sek: hld

Dertiendelige schildering op het plafond

Bouwwerken

BRIDGEMAN

30 meter hoge trappenhal was bedacht als een theater, waarbij de gasten op de galerij de toeschouwers waren van de mensen op de trap.

Schandaal om naakte dansers

De brede marmeren trap in de 30 meter hoge hal was gebouwd als een toneel voor het voorname publiek, dat elkaar vanaf de rondlopende galerij kon bewonderen.

Garnier de minder zichtbare gedeelten met goedkopere goudverf schilderen en alleen de in het oog springende delen van bladgoud voorzien. Met zijn geldverslindende ontwerp wilde Garnier de crème de la crème van het keizerrijk laten baden in luxe. De loges in Garniers opera wa ren open ba lkons, PARIJSE OPERA IN CIJFERS zodat iedereen elkaar kon zien. En in opdracht van goudfrank kostte de Opéra Garnier de architect werden de uiteindelijk, gelijk aan circa 500 miljoen euro nu. wanden bekleed met rode ton weegt de kristallen kroonluchter in de zaal. Hij werd zijde, omdat ‘de rossige gemaakt voor kaarsen, maar heeft nu 340 lampen. weerschijn op het gezicht en de schouders van vroukilometer touw werd er gebruikt om de vele coulissen en rekwisieten voor de voorstellingen te bedienen. wen hun een jonger en stralender aanzien geeft’. sleutels overhandigde de architect Charles Garnier Elke loge had zijn eigen in december 1874 aan de eerste directeur van de opera. opgang, maar tussen de liter water bevat het reservoir voor akten door konden de gasgrondwater dat Garnier in de fundering liet aanbrengen. ten elkaar in de foyer of de trappenhal ontmoeten. De

stuk ongeveer 45.000 euro kostten. Ook gebruikte Garnier graag bladgoud, zowel voor de standbeelden als voor de sierlijk uitgesneden balkons in de zaal. Op den duur stelden de ambtenaren een verbod in op het gebruik van goud. Om de balkonversiering te redden, liet

60.000.000 8 223 7593 10.000.000

84

Niet alleen de bureaucratie wond zich op over de hoge kosten. Toen de gevel bij de wereldtentoonstelling in Parijs in 1867 werd onthuld, was Parijs woest over de ongepaste hoeveelheid marmer. In werkelijkheid was het minder erg dan de Parijzenaren dachten. Achter alle pracht en praal zat een stalen skelet – een voor die tijd hypermoderne constructie. De dikke ijzeren dragers en spanten maakten het mogelijk hoog en luchtig te bouwen en tegelijkertijd te besparen op duurdere materialen. Maar dat was voor het oog niet zichtbaar. De meeste commotie ontstond echter over de beeldengroep La Danse van de beeldhouwer Carpeaux, die op 25 juli 1869 werd onthuld. De Parijzenaren waren niet te spreken over de negen naakte, heidense dansers. In Le Nouvel Opéra schreef Garnier later: ‘Oude mannen bleven met een verlekkerde grijns bij de beelden staan, terwijl jonge mannen er lachend en grappend langs liepen. Moeders trokken hun zonen haastig mee, en huichelaars sloegen hun ogen zedig neer bij deze orgie van lichaamsvormen.’ Garnier kreeg talloze boze brieven, vaak anoniem, en ook het hof werd ermee gebombardeerd. Een van de briefschrijvers vroeg: ‘Is de Académie de Musique (de officiële naam van de opera, red.) soms een bordeel?’

Republiek wil de opera slopen Ondanks de verontwaardiging en de bureaucratische rompslomp schreed de bouw voort – tot het najaar van 1870. Napoleon III, de begunstiger van de opera, had zich die zomer in een vlaag van nationalisme in een oorlog tegen Pruisen gestort. Hij was echter lang niet zo bekwaam op het slagveld als zijn oom Napoleon I. Na een nederlaag in de Slag bij Sedan op 1 september gaven de keizer en zijn 100.000 mannen zich over. Napoleon trad af en vluchtte naar Londen; Frankrijk werd een republiek. Twee jaar later stierf de ex-keizer. Terwijl de nieuwe regering de toekomst van de opera besprak, ergerden de Parijzenaren zich blauw aan de keizerlijke adelaars op het dak van het gebouw en de aparte oprit voor de

Historia 7 • 2014

Dit pdf-bestand is voor privégebruik. Daarom mogen er geen kopieën aan derden worden verstrekt en mag de link niet op internet (bijvoorbeeld in een e-mail of op Facebook) worden gedeeld. © Copyright Historia/Bonnier Publications - www.historianet.nl.

Publiek komt voor het gebouw Garnier is dan ook bloednerveus als hij de opening vanaf zijn derderangs plek overziet. Zijn zorgen blijken echter ongegrond. De gasten zijn vol lof over de slanke marmeren zuilen, de elegante mozaïekvloeren en de metershoge

Print: tre728 - Modtaget fra oversættelse Layout: ws Red.sek: hld

keizerlijke koets. Garnier weigerde de oprit en de adelaars weg te halen, maar gaf op andere punten wel toe, om de opera te redden van de sloop. Op verzoek van de voormalige keizer had de opera twee zijingangen naar salons. De ene was bestemd voor de keizerlijke familie en de andere voor belangrijke gasten. Garnier stemde ermee in de keizerlijke ontvangkamer te veranderen in een bibliotheek. Maar ondanks deze en andere compromissen moest Garnier vechten voor elke frank. Dat veranderde toen de oude opera aan de Rue Peletier in de nacht van 29 oktober 1873 door een brand in de as werd gelegd. Omdat een Parijs zonder opera ondenkbaar was, kreeg Garnier van de senaat een extra toelage van 6,9 miljoen frank – plus de opdracht de opera binnen 18 maanden te voltooien. Mozaïekleggers, behangontwerpers, beeldhouwers en schilders werkten de klok rond. Toch waren de rooksalon en de grote foyer waar de gasten tussen de akten door konden vertoeven niet op tijd klaar voor de opening.

Bij de onthulling in 1869 waren de naakte dansers een schandaal. In de Eerste Wereldoorlog werden ze met zandzakken beschermd. SHUTTERSTOCK & BRIDGEMAN

Venetiaanse spiegels. En zoals Garnier al had gehoopt, breken de deftige gasten met de traditie om tussen de akten door in hun loge te blijven. In plaats daarvan ontmoeten politici, staatshoofden en vorsten uit binnen- en buitenland elkaar in de foyer en de trappenhal. Als het doek is gevallen, gaat het publiek als één man staan om voor de architect op zijn nederige zitplaats in de nok te applaudisseren. Het succes van de opening heeft tot gevolg dat het ook daarna storm loopt. Alle Parijzenaren willen het gebouw bewonderen. ‘Het zal nog wel enige tijd duren voor de opera meer is dan alleen een

architectonisch hoogstandje. De voorstellingen doen er nu nog niet toe, want men komt vooral voor het gebouw,’ schreef de krant Le Monde Illustré. Om aan de belangstelling tegemoet te komen organiseerde directeur Olivier Halanzier dagelijkse rondleidingen door de opera. Hoewel de kaarten omgerekend wel 27 euro kostten, gingen ze als warme broodjes over de toonbank. Lees ook Gaston Leroux: Het spook van de opera, Classic Press, 2007 Gérard Fontaine: Charles Garnier’s Opéra, Editions du Patrimoine Centre des monuments nationaux, 2010 Aurora Cuito: Charles Garnier, teNeues Verlag GmbH + Co KG, 2003 operaparis.fr

BRIDGEMAN

Verliefd spook terroriseerde opera In 1909 werd er een feuilleton gepubliceerd over een spook in de opera. Het verhaal is later bewerkt voor toneel, film en musical.

H

et feuilleton van de journalist Gaston Leroux over een spook in de opera sloeg meteen aan. Het speelde zich af in de Opéra Garnier, die zich met zijn doolhof van kamers en gangen perfect leende voor een griezelverhaal over een spook dat op een operazangeres verliefd wordt. Het spook joeg iedereen angst aan, en om de rust te doen weerkeren gaf de directeur de schim zijn eigen loge. Leroux gebruikte details uit de echte opera. Zo viel er in 1896 een contragewicht uit de loodzware kroonluchter, die boven stoel 13 hangt, waarbij een toeschouwer

omkwam. In het verhaal was dit een wraakactie van het spook, omdat zijn geliefde zangeres werd gepasseerd. Leroux’ verhaal raakte gaandeweg in de vergetelheid, tot er in 1925 een zwijgende film over werd gemaakt. In 1943 en 1983 volgden nog twee films, maar we kennen nu vooral nog de musical van Andrew Lloyd Webber. Het spook verborg zijn mismaakte gezicht achter een masker.

Historia 7 • 2014

85

Dit pdf-bestand is voor privégebruik. Daarom mogen er geen kopieën aan derden worden verstrekt en mag de link niet op internet (bijvoorbeeld in een e-mail of op Facebook) worden gedeeld. © Copyright Historia/Bonnier Publications - www.historianet.nl.