Leerlijn Mondelinge en schriftelijke taal - CED leerlijnen

VSO Leerlijn Mondelinge en schriftelijke taal

CED-Groep© 2012 MONDELINGE TAAL Leerlijnen 1.1. Communicatieve voorwaarden 1.2. Non-verbale communicatie

Kerndoelen 1. De leerling leert te communiceren met voor hem/haar geëigende middelen

Uitstroom Dagbesteding/Arbeid Dagbesteding

2.1. Zins-/verhaalbegrip 2.2. Denkrelaties 2.3. Begrijpend luisteren

2. De leerling leert actief te luisteren naar gesproken taal in alledaagse situaties

Dagbesteding

1. De leerling leert actief te luisteren naar gesproken taal over alledaagse en werkgerelateerde onderwerpen

Arbeid

3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 3.7. 3.8.

3. De leerling leert zich begrijpelijk uit te drukken in gesprekken over onderwerpen uit het dagelijks leven 7. De leerling leert eigen taalactiviteiten voor te bereiden, te plannen en te evalueren

Dagbesteding

2. De leerling leert zich mondeling verstaanbaar en begrijpelijk uit te drukken in gesprekken, overlegsituaties en presentaties over alledaagse en werkgerelateerde onderwerpen

Arbeid

6. De leerling leert gebruik maken van strategieën voor woordenschatverwerving

Dagbesteding

7. De leerling leert zijn woordenschat uit te breiden met behulp van strategieën 8. De leerling leert om taalactiviteiten (spreken, luisteren, schrijven en lezen) voor te bereiden, te plannen en na te kijken 9. De leerling leert van feedback van anderen en van eigen reflectie op taalvaardigheden

Arbeid

Iemand iets vragen Iets zeggen tegen iemand Een gesprek voeren met een ander Sociale routines Zinsbouw Woordvorming Voorzetsels en locatie aanduiden Articulatie en mondmotoriek

4.1. Passieve woordenschat 4.2. Actieve woordenschat 4.3. Woorden omschrijven

2

CED-Groep© 2012 VSO DB Kerndoel1: De leerling leert te communiceren met voor hem/haar geëigende middelen 1.1. Communicatieve voorwaarden

1

2

Richt zijn aandacht enkele seconden op gesproken taal, gebaren en/of mimiek Loopt niet weg als er tegen hem gesproken wordt Maakt geluiden of gebaren met een communicatieve intentie (om bijv. iets voor elkaar te krijgen)

Zit vijf minuten stil op een stoel bij een één-op-één gesprek Kijkt of luistert gericht en minstens 10 seconden naar gesproken taal, gebaren en/of mimiek Gebruikt woorden met communicatieve intentie (om bijv. iets voor elkaar te krijgen: die, eten)

5 6 Luistert en reageert op het juiste Laat een ander uitspreken tijdens moment in een één-op-één een gesprek gesprek Laat een ander merken dat hij hem Kijkt de ander aan bij het zelf hoort (knikken, opkijken) spreken in een één-op-één De leerling switcht tussen verschilgesprek en bij kringgesprekken lende sprekers (in kringgesprek) Kijkt andere leerlingen aan wanneer zij spreken

3

4

Zit vijf minuten stil op een stoel bij het luisteren naar muziek of gezamenlijke instructie

Zit vijf minuten stil op een stoel bij het luisteren naar medeleerlingen (in kringgesprek) Kijkt een ander aan bij luisteren in een één-op-één situatie

7 Laat met lichaamstaal of verbaal merken dat hij de boodschap heeft begrepen

8 Schat in een vrije situatie in wat een gepast moment van het beginnen van een conversatie is

9 10 11 Schat in een vrije situatie in wat Schat in een vrije situatie in wat Drukt ontevredenheid op een een juist moment van luisteren is een juist moment van reageren is gepaste manier uit tegenover bekenden

3

CED-Groep© 2012

1.2. Non-verbale communicatie

1 Reageert op gezichtsuitdrukkingen en lichaamshoudingen die gevoelens uitdrukken (boosheid, verdriet en blijheid)

2 Gebruikt gebaren en gezichtsuitdrukkingen om gevoelens kenbaar te maken (verdriet, boosheid en blijheid)

5 6 Gebruikt 2 ondersteunende of Reageert op lichaamshouding van natuurlijke gebaren in combinatie een medeleerling met elkaar om te communiceren ((on)geïnteresseerde houding) (iemand aanwijzen en armzwaai maken -> kom eens hier) 9 10 Maakt contact met behulp van voor Kan de voor hem/haar geëigende hem/haar geëigende middelen communicatiemiddelen inzetten Heeft een bij de situatie passende ten behoeve van de eigen lichaamshouding mogelijkheden

3 Trekt de schouders op en gebruikt een vraagmimiek als hij het niet begrijpt Gebruikt gebaren die bij een bepaalde uitdrukking horen (joepie!, het is zó groot)

4 Begrijpt 2 ondersteunende of natuurlijke gebaren in combinatie met elkaar om te communiceren (iemand aanwijzen en eetgebaar maken -> kom je eten?)

7 Herkent en gebruikt veel voorkomende tekens, afbeeldingen, pictogrammen en gebaren (of andere geëigende middelen)

8 Maakt d.m.v. eigen lichaamshouding en mimiek duidelijk dat iets belangrijk voor hem is

11 12 Maakt gebruik van mimiek, gebaren Maakt gebruik van mimiek, gebaren en houding (of andere geëigende en houding (of andere geëigende middelen) in de communicatie middelen) in de communicatie met bekenden met onbekenden Legt nadruk op taal door bepaalde intonatie, oogcontact, mimiek en beweging te gebruiken

4

CED-Groep© 2012 VSO DB Kerndoel 2: De leerling leert actief te luisteren naar gesproken taal in alledaagse situaties VSO AR Kerndoel 2: De leerling leert actief te luisteren naar gesproken taal over alledaagse en werkgerelateerde onderwerpen 2.1. Zins-/verhaalbegrip

1 Begrijpt losse woorden (heet, drinken, schoenen, zitten)

2 Begrijpt driewoordzinnen Begrijpt opdrachten gekoppeld aan de huidige, actuele situatie (logische opdrachten)

5 6 Begrijpt zinnen met aanduidingen Begrijpt zinnen met aanduidingen als later, eerder, vorige (we gaan als wanneer en erna (eerst mag eerder naar binnen, de bus komt Stan, jij mag erna) later) Begrijpt zinnen met tijdsaanduidingen als vandaag, gisteren, morgen 9 10 Begrijpt een aantal zinnen die met Begrijpt oorzaak-gevolgrelaties elkaar samenhangen Begrijpt middel-doelrelaties met het woord om

13 Luistert naar een gesproken tekst op de radio en legt een ander de boodschap uit

3 4 Begrijpt vijfwoordzinnen Begrijpt zinnen met aanduidingen Begrijpt zinnen met als nu, eerst, dan, straks, daarna tijdsaanduidingen als Begrijpt zinnen met aanduidingen vanochtend, vanmiddag, als eerste, laatste, volgende vanavond Begrijpt opdrachten/zinnen buiten de actuele situatie (onlogische opdrachten) 7 8 Begrijpt zinnen en bijzinnen met de Begrijpt zinnen en bijzinnen met de voegwoorden als, zodat, voegwoorden, zoals, want, waarmee, wanneer omdat, als, waardoor Begrijpt zinnen en bijzinnen met de voegwoorden en, dan, waarna, toen, nadat, voordat

11 12 Herkent signaalwoorden in oorzaak- Luistert naar en reageert op gevolgrelaties verhalen met daarin meer complexe verbanden ten aanzien van middel-doel, vergelijking, oorzaak-gevolg, tijdsaanduiding Luistert naar een presentatie / volgt een cursus/workshop betreffende zijn interesse/opleiding Luistert naar een boodschap op televisie en haalt de kern uit de tekst 14 15 16 Luistert naar een presentatie / volgt Luistert naar een gesproken tekst Herkent beeldspraak en ironie een cursus/workshop over een via het internet en beschrijft de Verwoordt een oordeel over de onderwerp dat nieuw is voor de boodschap met zijn eigen mening waarde van een tekst(deel) of tvleerling of radioprogramma en licht dit Stelt bij verschillende tekstsoorten onderdeel toe zelfstandig en op eigen initiatief Begrijpt hoofdpunten van tekstdoel vast (informatie nieuwsberichten, documentaires, opnemen, mening horen) en reclameboodschappen en stemt hier zijn manier van discussieprogramma’s over luisteren op af vertrouwde onderwerpen

5

CED-Groep© 2012

2.2. Denkrelaties

1 2 Wijst twee identieke voorwerpen Herkent de kleuren rood, geel, aan als er vier voorwerpen liggen blauw, groen Wijst aan of een voorwerp groot of klein is

3 4 Koppelt de begrippen fijn en niet Beoordeelt of iets raar is (in de fijn aan verschillende voorwerpen winter geen jas, maar een bikini en situaties aandoen) Wijst aan of een voorwerp Begrijpt eenvoudige afspraken en (het)zelfde, anders of regels verschillend is Wijst aan wat er niet bij hoort bij voorwerpen met grote waarneembare verschillen

5 6 Legt een logische reeks van drie Legt een logische reeks van vier plaatjes in tijdopbouw op goede plaatjes in tijdopbouw op volgorde volgorde Benoemt het verschil tussen vroeglaat, kort-lang en weinig-veel

7 Legt na een voorbeeld drie plaatjes met oorzaak-middel-doel op volgorde Begrijpt meer complexe oorzaak en gevolg redenaties (eerlijkoneerlijk)

8 Legt drie plaatjes met oorzaakmiddel-doel op volgorde en geeft een toelichting Begrijpt genuanceerde en abstracte begrippen rond oorzaak, gevolg en oplossing (slim-dom, aardigonaardig, oud-nieuw, erg-niet erg)

9 Generaliseert en sluit uit en geeft een toelichting (een paard en een koe zijn boerderijdieren, een hond is geen boerderijdier maar een huisdier) 13 Legt een relatie tussen tekst en beeld Verwoordt de bedoeling van de spreker of doel van de maker van het programma Verwoordt eigen mening en onderbouwt deze met argumenten

11 Vertelt hoe een gegeven situatie kan aflopen Vertelt een verhaal in grote lijnen na met steun van illustraties

12 Maakt een samenvatting van de inhoud Maakt bij het luisteren naar een meningtekst onderscheid tussen feiten, meningen en argumenten

10 Motiveert een antwoord

14 15 Begrijpt een helder gestructureerde Legt relaties tussen tekstdelen les over vertrouwde onderwerpen binnen het eigen vak- of interessegebied Interpreteert informatie en meningen Vat een voorgelezen tekst samen, mondeling of schriftelijk

6

CED-Groep© 2012

2.3. Begrijpend luisteren

1 2 De leerling kijkt gericht naar de Voert enkelvoudige opdrachten uit leerkracht als deze vertelt wat ze bij dagactiviteiten als ze één-opgaan doen één worden aangeboden (Joris, De leerling begrijpt door de toon ga zitten) van de stem of hij iets wel of niet mag

3 Voert enkelvoudige opdrachten uit wanneer ze niet één-op-één worden aangeboden

4 Geeft een juiste reactie op een korte mondelinge tekst rondom een dagelijkse activiteit

5 6 Voert een meervoudige opdracht uit Voert meervoudige niet alledaagse binnen het hier en nu (ga naar opdrachten uit juf Els en vraag krijt) Begrijpt de hoofdzaak in een mondelinge tekst 9 10 Onderscheidt hoofd- en bijzaken in Onderscheidt eenvoudige verbaneen eenvoudige mondelinge tekst den in een mondelinge tekst (oorzaak-gevolg, doel-middel)

7 Geeft een aantal onderwerpen aan die in een mondelinge tekst voorkomen

8 Geeft aan dat een eenvoudige tijdsordening in een mondelinge tekst begrepen is

11 Maakt onderscheid tussen fantasie, feiten en meningen in mondelinge teksten Begrijpt een voorgelezen of verteld verhaal

12 Onderscheidt meerdere meningen in een mondelinge tekst zowel van anderen als van zichzelf Luistert kritisch naar een tekst (onderscheidt feiten en meningen, die de leerling willen overtuigen) Maakt aantekeningen tijdens het luisteren naar een tekst Benoemt na het luisteren naar een meningtekst de verschillende meningen over een onderwerp (herkennen van een mening als luisterdoel)

7

CED-Groep© 2012

13 Begrijpt de hoofdpunten van (nieuws)berichten over vertrouwde onderwerpen Haalt na een vooraf duidelijk gestelde vraag de benodigde informatie uit korte berichten op bijvoorbeeld een telefoonbeantwoorder (openingstijden, adres) Geeft een oordeel over een tekst(deel) of tv- of radioprogramma Maakt onderscheid tussen hoofden bijzaken Geeft de hoofdgedachte van een tekst weer

14 Kan de bedoeling van de tekst zelf verwoorden Geeft informatie gestructureerd weer Legt een relatie tussen tekst en beeld Haalt belangrijke informatie uit de tekst en stemt hier verschillende begrijpend luisterstrategieën op af (globaal, precies, selectief en kritisch) Herkent en benoemt aangeboden tekstsoorten (zoals informerend, verhalend, instructief en betogend) Luistert selectief naar een tekst (herhaalt het tekstgedeelte dat voor hem relevant is)

15 Luistert actief tot 15 minuten naar een tekst Herkent meningen die impliciet in een gesproken tekst voorkomen

16 Luistert actief tot 20 minuten naar een tekst, mits enige mate van interactie mogelijk is

8

CED-Groep© 2012 VSO DB Kerndoel 3: De leerling leert zich begrijpelijk uit te drukken in gesprekken over onderwerpen uit het dagelijks leven VSO DB Kerndoel 7: De leerling leert eigen taalactiviteiten voor te bereiden, te plannen en te evalueren VSO AR Kerndoel 2: De leerling leert zich mondeling verstaanbaar en begrijpelijk uit te drukken in gesprekken, overlegsituaties en presentaties over alledaagse en werkgerelateerde onderwerpen 3.1. Iemand iets vragen

1 Trekt met geluiden, gebaren of mimiek actief aandacht als hij iets wil vragen

2 Vraagt een bekende met losse woorden gericht om een voorwerp of actie (bal? drinken?) Gebruikt vragende intonatie in een vragende eenwoordzin (hap?)

3 Stelt een bekende een korte vraag (Sanne spelen? appel eten?)

4 Vraagt om herhaling wanneer iets niet wordt verstaan (wat? hè?) Stelt een vraag aan een onbekende in een vertrouwde omgeving (wie ben jij?)

5 Vraagt netjes om herhaling wanneer iets niet wordt verstaan (wat zegt u?) Vraagt de leerkracht of hij hem iets mag vragen

6 Vraagt om uitleg of verduidelijking wanneer hij iets niet begrijpt (hoe moet dat? wat is dat?)

7 Stelt een wedervraag nadat hem iets gevraagd wordt (en in welke klas zit jij?)

8 Vraagt een bekende naar zijn gevoelens en wensen (waarom ben je verdrietig?)

9 10 Vraagt informatie aan een onbeken- Stelt vragen aan verschillende de persoon in een onbekende personen in een groepsgesprek omgeving (waar is de brievenbus?) 13 Vraagt een onbekende naar zijn gevoelens en wensen (hoe kan ik u helpen? wat wilt u drinken?) Vraagt iemand om informatie met betrekking tot zijn stageplek of werkplek (een formele situatie) Vraagt naar de mening (met argumenten) aan bekenden Stelt vragen n.a.v. informatie in gesproken teksten

14 De leerling stelt vragen tijdens een werkoverleg Vraagt beleefd telefonisch informatie aan een onbekende instantie Vraagt beleefd informatie aan onbekende volwassenen Vraagt naar de mening van onbekenden

11 12 Stelt ‘waarvoor’ en ‘welke’ vragen Vraagt aan een ander of hij zijn Vraagt iemand binnen eigen ommening wil toelichten geving of school om informatie (een informele situatie) Stelt een vraag als hij een opdracht niet begrijpt 15 16 Houdt zijn vraag kort als hij ziet dat Vraagt doelgericht door om de de ander haast heeft gewenste informatie te verkrijgen

9

CED-Groep© 2012

3.2. Iets zeggen tegen iemand

1 Trekt met geluid, gebaar of mimiek actief aandacht als hij iets wil zeggen

2 Maakt met een enkel woord duidelijk wat hij wil zeggen (plassen)

5 Hanteert de juiste aanspreekvorm voor bekende en onbekende gesprekspartners, bijv. jij/u

6 Vertelt over iets dat hij heeft beleefd en hoe hij zich daarbij voelde (ik zag een spin en was bang) Uit zijn gevoel richting een ander zonder uitleg (ik vind jou aardig/ lief, ik ben boos)

9 Begint zijn verhaal over een gebeurtenis met verduidelijking van tijd, plaats en personen Maakt in zijn verhaal duidelijk of het om heden, verleden, toekomst gaat Uit in een gesprek met een onbekende op een correcte manier zijn gevoelens en wensen (ik wil liever een andere taak doen)

10 Vertelt een duidelijk verhaal over een onderwerp buiten het hier en nu Vertelt in een situatie waarin hij haast heeft, duidelijk wat hij wil vertellen Heeft een duidelijk verstaanbare uitspraak (binnen de eigen mogelijkheden) Gebruikt bij meertaligheid de juiste taal in de juiste omgeving

3 Maakt in een gesprek wensen of gevoelens kenbaar, n.a.v. vragen van een volwassene (limonade juf) Noemt een naam om duidelijk te maken dat hij iets tegen diegene wil zeggen (Tim, kijk!) 7 Geeft informatie aan een bekende waarbij de te geven informatie geheel duidelijk is Legt zijn gevoel richting een ander uit (ik vind jou lief, omdat je me helpt, ik ben boos, omdat) Geeft een bekende een waarschuwing (pas op voor die bal, hou op, ik word boos)

4 Maakt in een gesprek met een bekende volwassene wensen of gevoelens kenbaar (Lotte buiten spelen)

11 Vertelt aan een bekende leeftijdgenoot hoe hij zich voelt Geeft telefonisch een boodschap door of doet een verzoek aan bekende volwassenen en leeftijdgenoten Zet aanschouwelijke middelen in tijdens een presentatie over een eigen onderwerp Brengt verslag uit van gebeurtenissen, activiteiten en persoonlijke ervaringen Geeft op eenvoudige wijze zijn mening als dit rechtstreeks gevraagd wordt Begint een kort gesprek met iemand, houdt dit gaande en beëindigt dit Reageert adequaat op response uit de groep Spreekt met juist volume en afwisselend tempo

12 Past informatie die hij geeft aan de voorkennis van zijn gesprekspartner aan (ik ben bij Jan geweest, ik ben bij een vriend geweest) Vat een gesprek samen Geeft beleefd informatie aan onbekende volwassenen Verduidelijkt eigen mening met voorbeeld Reageert correct op een compliment van een bekende en onbekende Wisselt lange zinnen in het taalgebruik af met korte

8 Geeft informatie aan een onbekende waarbij de te geven informatie geheel duidelijk is (in veilige context) Weigert een voorstel en legt uit waarom (ik ga niet mee, omdat) Geeft een onbekende een waarschuwing (pas op, er komt een auto aan)

10

CED-Groep© 2012

13 Legt de weg uit aan een bekende Begint en beëindigt een gesprek met een onbekende op een gepaste manier Geeft beleefd telefonisch informatie aan onbekende volwassenen Vertelt gestructureerd over een gebeurtenis of ervaring zonder hulp van verschillende pictogrammen Houdt vast aan zijn spreekdoel met hulp van een ander Motiveert zijn mening of wensen in een gesprek met (meerdere) personen (ik vind dat goed omdat, ik wil graag buiten eten) Doet telefonisch een bestelling bij bekende volwassenen (een winkel) Komt voor iemand op in een situatie met bekenden Hanteert het verschil tussen een formele en informele situatie Gebruikt boeiende voorbeelden en ervaringen

14 15 Legt de weg uit aan een onbekende Spreekt gedachten, meningen, Geeft een reactie na het kritisch gevoelens en ervaringen uit beluisteren van meningen en Onderbouwt zijn eigen mening met opvattingen argumenten Maakt een herformulering na een Geeft zijn mening (met valse start argumenten) aan onbekenden Biedt zijn excuses aan onbekende volwassenen aan Geeft spreekdoel duidelijk vorm (instructief, informerend, onderhoudend) Brengt het eigen gespreksdoel tot uiting Geeft redenen en verklaringen voor eigen meningen, plannen en handelingen Uit een klacht in een situatie met bekenden

16 Gebruikt signaalwoorden om structuur aan te brengen in een presentatie Stemt taalgebruik af op publiek (dialect, jongerentaal) Past meerdere presentatievaardigheden toe Merkt fouten op in zijn uitspraak en herstelt deze Draagt een gedicht voor Vertoont een redelijke grammaticale beheersing, waarin aarzelingen en fouten voorkomen, maar hersteld worden Houdt een duidelijk verhaal met een samenhangende opsomming van punten en zegt welk punt hij het belangrijkst vindt Last in langere stukken tekst pauzes in om (grammaticale) fouten te herstellen

11

CED-Groep© 2012

3.3. Een gesprek voeren met een ander

1 Reageert zichtbaar op verschillende intonatie toonhoogtes, zoals vragend, streng, rustig

2 Neemt initiatief in de communicatie met anderen

3 4 Geeft antwoord op een vraag als die Vertelt iets in de kring als hij direct aan hem gesteld wordt daartoe wordt uitgenodigd

5 Neemt het woord in een (kring)gesprek

6 Begrijpt en gebruikt woorden om het gesprek op gang te houden Geeft en neemt de beurt in een gesprek

7 Neemt deel aan een eenvoudig gesprek met meerdere mensen

9 10 Neemt deel aan een formeel gesprek Neemt deel aan een formeel met één gesprekspartner gesprek met twee of meer Maakt een grapje in gesprek met een ongelijkwaardige gespreksander partners (stagegesprek) Past woordkeuze aan zijn Rondt eerst het oude onderwerp af gesprekspartner aan (verschil voordat hij een nieuw onderwerp vrienden / volwassenen) aansnijdt (niet van de hak op de Bespreekt de meningen globaal tak) vanuit de eigen mening Maakt uit zichzelf een praatje met Kan zich uiten (op een adequate (een) bekende volwassene(n) wijze) in gesprekssituaties met gelijkwaardige interactiepartners en relatieve bekenden

11 Neemt deel aan een gesprek met meerdere bekende personen dat leidt tot een gezamenlijk besluit Voert een gesprek met behulp van non-verbaal en verbaal communicatief gedrag

8 Spreekt met anderen af wat er gedaan moet worden (ik leg de mat neer, doe jij de pion?) Maakt uit zichzelf een praatje met medeleerlingen 12 Kan zich uiten (op een adequate wijze) in gesprekssituaties met ongelijkwaardige interactiepartners en relatieve onbekenden Volgt de gesprekspartner in een gesprek zonder onverwachte wendingen Heeft inbreng in een discussie Onderscheidt feiten en meningen met hulp van signaalwoorden (gras is groen, ik vind iets vies) Heeft interactie met het publiek tijdens het spreken

12

CED-Groep© 2012

13 Houdt zijn standpunt vast Vat een ander standpunt in eigen woorden samen Voert een gesprek met een onbekende, waarbij informatie uitgewisseld wordt (bijv. bij de huisarts of aan een loket) Voegt wezenlijke informatie toe aan informatie die een ander gaf (dat is omdat) Maakt zichzelf goed verstaanbaar wanneer hij spreekt in het openbaar door te variëren in volume of toonhoogte Begint en eindigt een gesprek met een onbekende op een gepaste manier Overtuigt iemand in een situatie met bekenden Past meerdere spreekstrategieën toe (oogcontact maken, reageren op gesprekspartner)

14 15 Haakt aan bij het gespreksHerkent het spreekdoel van anderen onderwerp van een andere en schat de reacties in leerling Verzamelt en verwerkt informatie Voert gesprekken om informatie en tijdens het houden van een meningen uit te wisselen, uitleg vraaggesprek of instructie te geven en te volgen Vertelt waarom hij het wel of niet eens is met de mening van de ander uit de groep Vergelijkt meningen Verheldert een probleem tijdens een discussie of een overleg

16 Vraagt aan een ander of hij zijn mening wil toelichten Hanteert formeel taalgebruik in de gewenste situatie Weegt argumenten in een discussie tegen elkaar af en stemt er mee in of keurt af Geeft commentaar op de visie van anderen (instemming of afkeuring) Stelt een reactie uit totdat hij de bijdrage van een ander beoordeeld heeft

13

CED-Groep© 2012

3.4. Sociale routines

1 2 Kent de functie van zwaaien bij Neemt op verschillende manieren komen en weggaan afscheid (dag, doei, zwaaien) Reageert met zwaaien, vrolijk gedrag, ‘dag’ bij komen en gaan

3 Begroet op verschillende manieren (hoi, zwaaien, naar iemand toe komen)

5 Geeft een complimentje over het uiterlijk of een product (mooie jas, mooie tekening) Vraagt om toestemming (mag ik drinken?) Stelt zichzelf voor door zijn voornaam te noemen 9 Geeft een complimentje over een handeling of gedrag (je hebt me goed geholpen, wat aardig van je) Reageert op een complimentje

7 Gebruikt woorden om beleefdheid uit te drukken (dank u, sorry, mag ik iets vragen)

13 Is zich bewust van lichaamstaal van de ander tijdens een gesprek Wisselt op een passende manier informatie uit in een informeel gesprek Beantwoordt een uitnodiging van een onbekende Geeft ongelijk toe aan zowel docent als medeleerling Wisselt informatie uit tijdens een formeel gesprek Hanteert gespreksregels om op een beleefde manier aan het woord te komen

6 Gebruikt troostende woorden om een ander te troosten (stil maar, gaat het?) Stelt zichzelf netjes voor (ik ben Wouter Smit)

10 11 Durft aan te geven dat hij het Reageert op een gepaste manier op ergens niet mee eens is verontschuldiging (negatieve beoordeling) Reageert op een gepaste manier op kritiek 14 15 Vraagt in een gesprek naar de Stelt een reactie uit tot hij de gevoelens van de ander (vind jij bijdrage van de ander dat ook?) geïnterpreteerd en beoordeeld heeft

4 Feliciteert een ander Bedankt een ander op verschillende manieren Verontschuldigt zich wanneer dat gepast is 8 Nodigt een ander uit, heet hem welkom, en biedt hem iets aan Stelt iemand anders voor

12 Kan op een tactvolle en duidelijke manier iemand onverwachte informatie meedelen Geeft op een correcte manier kritiek aan bekenden 16 Uit zijn mening in een groep en luistert naar de ander om zo tot een besluit of compromis te komen

14

CED-Groep© 2012

3.5. Zinsbouw

1 Gebruikt tweewoordzinnen (Tom drinken, Sanne spelen)

2 Maakt driewoordzinnen in tegenwoordige tijd met onderwerp en werkwoord (hoeft nog niet altijd correct) (Erik spelen niet)

3 Gebruikt de ontkenning niet

4 Maakt vierwoordzinnen Gebruikt het persoonlijke voornaamwoord ik en jij

5 Maakt zinnen met een voltooid deelwoord (ik heb gefietst) Gebruikt zinnen met gebiedende wijs (geef die auto terug) Gebruikt bijvoeglijke naamwoorden (Tom heeft blote voeten)

6 Maakt vijfwoordzinnen Gebruikt het bezittelijke voornaamwoord mijn en jouw Gebruikt de ontkenningen geen en niemand Maakt zinnen in de verleden tijd met ovt met regelmatige vormen (ik fietste)

7 Gebruikt de derde persoon enkelvoud (hij/zij) in zinnen Gebruikt het bezittelijke voornaamwoord hem/zijn en haar Gebruikt de ontkenning niets Gebruikt nu, vanochtend, vanmiddag, vanavond met de juiste werkwoordstijd Gebruikt het voegwoord ‘en’

8 Gebruikt het persoonlijke voornaamwoord wij, jullie en zij Gebruikt de ontkenning nooit Maakt zinnen in de verleden tijd met ovt met onregelmatige vormen (ik blies, dronk, viel) Gebruikt tijdsaanduidingen als morgen, gisteren, vandaag met de juiste werkwoordstijd

9 Gebruikt het bezittelijke voornaamwoord onze, jullie en hun Gebruikt de ontkenning nergens Gebruikt zinnen met een toekomende tijd (hij zal gaan fietsen) Gebruikt eerst, straks, dan, daarna, eerste, laatste, volgende met de juiste werkwoordstijd

10 Gebruikt zinnen met een meewerkend voorwerp Gebruikt bijzinnen Gebruikt middel-doelrelaties met het woord om Gebruikt zo meteen, na, ervoor met de juiste werkwoordstijd

11 Gebruikt zinnen met een bepaling van tijd (morgen kom ik langs) Gebruikt oorzaak-gevolgrelaties (dat komt doordat, dus) Gebruikt verschillende voegwoorden Spreekt in lange enkelvoudige zinnen met 5 of meer zinsdelen of samengestelde zinnen met een voldoende structuur Herkent en gebruikt zelfstandig naamwoorden Herkent en gebruikt bijvoeglijk naamwoorden Herkent en gebruikt voorzetsels Past lidwoorden op de juiste manier toe Herkent en benoemt werkwoord (doenwoord) Herkent en vormt regelmatige trappen van vergelijking Vervoegt werkwoorden in o.t.t. (onregelmatig)

12 Produceert passieve zinnen (hij wordt gefeliciteerd) Herkent correct en niet grammaticaal correct opgebouwde zinnen (max.9 woorden) Herkent en gebruikt de juiste bezittelijke voornaamwoorden Vervoegt werkwoorden in de o.t.t. (regelmatig) Herkent en gebruikt de juiste aanwijzende voornaamwoorden en bepaalt waar het verwijswoord naar verwijst Herkent en gebruikt persoonsaanduidende woorden als verwijswoord Herkent en gebruikt scheidbare werkwoorden in zinnen Vervoegt werkwoorden in o.v.t. (sterk, zwak) Herkent en vormt onregelmatige trappen van vergelijking

15

CED-Groep© 2012

13 Herkent en gebruikt voorzetsels Herkent bijvoeglijke naamwoorden die van een werkwoord zijn gemaakt Vervoegt werkwoorden in de v.v.t. en v.t.t. Herkent en vormt samenstellingen, opgebouwd uit zelfstandig naamwoorden Herkent en benoemt lijdend voorwerp

14 15 16 Leidt de woordenboekvorm af van Herkent en gebruikt een aantal Maakt samengestelde zinnen met scheidbare werkwoorden frequent voorkomende voor- en een aantal voegwoorden c.q. Ontleedt zinnen in onderwerp, achtervoegsels (on-, -loos) verbindingswoorden (en, want, persoonsvorm en hele werkwoord Vertoont een redelijke grammaticale maar, dus, omdat, terwijl) en Herkent en benoemt meewerkend beheersing scheidt deze zinnen weer voorwerp Past de leerstof over ontleden en Maakt van passieve zinnen actieve benoemen van zinsdelen zinnen en andersom veelvuldig toe (herhaling) Onderscheidt en benoemt Kent het verschil tussen werkwoordelijk gezegde in zin samenstellingen en afleidingen Verdeelt een enkelvoudige zin in (waterpomp, schoonheid) persoonsvorm, onderwerp, gezegde en andere zinsdelen en noemt persoonsvorm, onderwerp en gezegde Herkent en gebruikt de juiste woordvolgorde in hoofd- en bijzin

3.6. Woordvorming

3 Past op bekende woorden de regelmatige meervoudsregel toe met -en (kip, kippen)

5 Past de regelmatige meervoudsregel toe op alle woorden

6 Past op bekende woorden de verkleinwoordregel toe (-je, -kje, -pje, -tje, -etje)

7 Past de verkleinwoordregel toe op alle woorden (-je, -kje, -pje, -tje, -etje)

9 Gebruikt onregelmatige vormen van de vergrotende en overtreffende trap (meer, meest)

10 Past de klankveranderende meervoudsregel toe (dag-dagen)

11 Gebruikt werkwoorden met goede toevoegingen (wij lopen)

4 Past op bekende woorden de regelmatige meervoudsregel toe met -s (varken-varkens) De leerling verbuigt bijvoeglijke naamwoorden door het gebruik van de uitgang -e 8 Gebruikt regelmatige vormen van de vergrotende en overtreffende trap (groot, groter, grootst)

16

CED-Groep© 2012

3.7. Voorzetsels en locatie aanduiden

3.8. Articulatie en mondmotoriek

Begrijpt in en uit

1

2 Begrijpt op en af Benoemt in en uit

3 Begrijpt voor en achter Benoemt op en af

4 Begrijpt naast, onder, naar, hier Benoemt voor en achter

5 Begrijpt de voorzetsels voorbij, verder, middenin Benoemt naast, onder, naar, hier

6 Benoemt boven, beneden, van en naar Begrijpt links en rechts

7 Benoemt tussen, bovenin, onderin, in het midden van Gebruikt links en rechts

8 Benoemt dichtbij, veraf, dichterbij, verder af Gebruikt voorzetsels in combinatie met rechts en links (rechtsachter, linksvoor)

9 Vindt de weg in een bekende omgeving na een aanwijzing met tijd en plaats (de eerste weg links)

10 11 Benoemt even ver, dichtst bij, verst Vindt de weg in een bekende af omgeving na een uitleg van een Legt de weg uit in een bekende ander met meerdere plaats- en omgeving m.b.v een aanwijzing tijdsbepalingen (eerst naar links, met tijd en plaats (de eerste deur dan naar rechts) links)

12 Legt de weg uit in een bekende omgeving m.b.v meerdere plaats- en tijdsbepalingen (eerst naar links, dan naar rechts) Legt de weg uit aan een onbekende

1 Imiteert eenvoudige klanken (fff, sss, ggg, mmm, oe, aa)

2 3 Spreekt 10 eenvoudige woorden uit, Spreekt 10 MK en MKM woorden maar mag hier nog fouten in met meest eenvoudige klanken maken (poek i.p.v. boek) zoals k, p, t, l, s, n goed uit (boek, kop, loop, sop) Beweegt de kaak, lippen en tong bewust in zeer eenvoudige oefeningen (mond open en dicht, tong uitsteken, etc.)

5 Spreekt de r en ng goed uit Spreekt enkele complexe medeklinkercombinaties goed uit (zw, kn, sch) Houdt de lippen een halve minuut gesloten

6 Spreekt goed verstaanbaar voor onbekenden Houdt de lippen een paar minuten gesloten

4 Spreekt 10 woorden met eenvoudige medeklinkercombinaties goed uit (sp, kl, pl, sl) Spreekt verstaanbaar voor de directe omgeving Beweegt de kaak, lippen en tong bewust in oefeningen als tong naar boven, naar de zijkant, etc

7 8 Spreekt klanken en medeklinkerSpreekt alle zeer complexe combinaties in de goede volgorde medeklinkercombinaties goed uit uit (fst, schr) Spreekt met het juiste volume

17

CED-Groep© 2012 VSO VSO VSO VSO

DB AR AR AR

Kerndoel Kerndoel Kerndoel Kerndoel

6: 7: 8: 9:

4.1. Passieve woordenschat

De De De De

leerling leerling leerling leerling

leert leert leert leert

gebruik maken van strategieën voor woordenschatverwerving zijn woordenschat uit te breiden met behulp van strategieën om taalactiviteiten (spreken, luisteren, schrijven en lezen) voor te bereiden, te plannen en na te kijken van feedback van anderen en van eigen reflectie op taalvaardigheden

1 Wijst de juiste persoon aan als een bepaalde naam wordt genoemd (mamma, pappa)

2 Wijst bij het benoemen van 20 verschillende woorden het juiste voorwerp aan Begrijpt woorden, symbolen of gebaren voor goed en fout, ja en nee

5 Raadt woorden bij een omschrijving met een aantal kenmerken

6 Herkent of woorden wel of niet passen in een logisch verhaal

9 10 Breidt zijn woordenschat uit met Groepeert woorden om ze te uitdrukkingen die letterlijk te onthouden interpreteren zijn 13 14 Definieert de betekenis van woorden Omschrijft een abstract woord op verschillende manieren (letterlijke en figuurlijke betekenis, synoniem, homoniem)

3 4 Reageert op begrippen die de Wijst verschillende voorwerpen en leerkracht aanleert (zeg: rode handelingen aan waar een klein auto en de leerling rijdt de rode verschil tussen zit (bekers met auto in de garage) meer en minder vloeistof, Wijst verschillende voorwerpen en hogere en lagere tafel) handelingen aan die duidelijk verschillen (lang en kort touw, volle en lege beker) Koppelt de begrippen warm en koud aan verschillende voorwerpen 7 8 Merkt door de woordkeuze van de Vraagt hulp om achter de leerkracht op dat er iets niet klopt betekenis van een woord te Begrijpt synoniemen (kop, mok) komen Begrijpt homoniemen (kop, kop) 11 Kiest de juiste betekenis in het woordenboek

12 Maakt eigen woordenlijst/woordkaartjes om woorden te onthouden

18

CED-Groep© 2012

4.2. Actieve woordenschat

1 2 Kijkt naar een voorwerp als een Benoemt 10 woorden met ander het woord die zegt en naar ondersteuning van concreet het voorwerp wijst materiaal (picto’s, foto’s) Benoemt zijn eigen naam Benoemt de namen van enkele klasgenoten Benoemt en wijst mamma, pappa, broer en zus, opa en oma aan op een afbeelding

3 Gebruikt zelfstandige naamwoorden en werkwoorden Gebruikt die en dat om het aanwijzen van een voorwerp te ondersteunen

4 Gebruikt nieuwe geleerde woorden in zinnen Gebruikt bijvoeglijke naamwoorden Vult zinnen met een functioneel aspect aan d.m.v. woorden, wijzen of gebaren (Pas op ik kom er aan. Ik druk op de … [toeter]) Gebruikt die en dat met een zelfstandig naamwoord (die jongen, dat meisje)

5 Gebruikt nieuwe woorden in gesprekken met bekenden

7 Gebruikt nieuwe woorden in verschillende situaties Gebruikt de juiste lidwoorden de, het en een bij bekende zelfstandige naamwoorden Gebruikt dit en deze om het aanwijzen van een voorwerp te ondersteunen 11

8 Gebruikt lidwoorden en aanwijzend voornaamwoorden in verschillende contexten Gebruikt bij nieuwe woorden het bijhorende lidwoord Gebruikt dit (verwijzend naar het) en deze (verwijzend naar de)

Leidt de betekenis van eenvoudige samengestelde woorden af uit de woordbouw Leidt de betekenis van een aantal woorden af uit de context van het woord Gebruikt een eenvoudig woordenboek (Prisma) of de computer om woorden te leren

Gebruikt met hulp een tweetalig woordenboek of computer om woorden te leren (betekenis opzoeken van leenwoorden) Maakt bij het afleiden van de betekenis gebruik van relaties tussen woorden (tegenstellingen, synoniemen, gradaties in sterkte e.d. in context) Past geleerde woordleer- en onthoudstrategieën zelfstandig toe na hierop gewezen te zijn

9 Produceert uitdrukkingen die meestal letterlijk zijn te interpreteren

6 Vraagt om verduidelijking van de betekenis van een woord

10 Produceert schooltaalwoorden Groepeert woorden om ze te onthouden

12

19

CED-Groep© 2012

13 Breidt zijn woordenschat uit met signaalwoorden (dus, indien)

14 Gebruikt een meer uitgebreid woordenboek (van Dale) om woorden te leren Maakt een eigen woordenlijst / woordkaartjes om woorden te onthouden

4.3. Woorden omschrijven

5 6 Benoemt drie aspecten van een Omschrijft een concreet woord, bedoeld woord (het is groen, rond zodat een ander het plaatje vindt en je kunt het eten) (in een reeks foto’s wordt het juiste woord door een ander gevonden) 9 10 Benoemt zelf een voorbeeld van een Legt uit wat een woord betekent homoniem (bijvoorbeeld bank) met behulp van een bekende Legt uit wat een woord betekent context door het uit te beelden 13 Schrijft kernwoorden op

14 Zoekt bekende woorddelen in onbekende woorden Denkt na over de inhoud van zijn tekst en het doel wat hij ermee wil bereiken

15 Past geleerde woordleer- en onthoudstrategieën zelfstandig toe

16 Breidt zijn woordenschat uit door de betekenis van onbekende woorden af te leiden uit de tekst door vorm, woordsoort, samenstelling of context Definieert de betekenis van woorden op verschillende manieren (letterlijke en figuurlijke betekenis, synoniem, homoniem)

3 Beschrijft één duidelijk kenmerk bij een concreet voorwerp, een handeling of een gevoel (kleur, grootte, boos, blij, etc.) 7 Omschrijft een concreet woord waarbij in elk geval de categorie duidelijk wordt (speelgoed, eten) Verzint woorden die bij een voorwerp passen (bij een auto hoort een band, stuur, radio) 11 Legt uit wat een woord betekent met behulp van de context

4 Benoemt één functioneel aspect van een bekend woord (het rijdt, het is eetbaar, etc.)

15 Noteert opmerkingen van medeleerlingen Ordent informatie voor een beter begrip

16 Gebruikt de feedback van anderen bij het verbeteren van zijn tekst Stelt kritische vragen bij een stuk tekst van een onbekend persoon Neemt feedback en verbeterpunten mee in het voorbereiden van nieuwe taalactiviteiten

8 Omschrijft een concreet woord, waarbij een ieder het woord begrijpt

12 Vraagt wat een onbekend woord betekent

20

CED-Groep© 2012 Schriftelijke taal (Voorbereidend) TECHNISCH LEZEN SCHRIFTELIJKE TAAL Leerlijnen Technisch lezen 1.1. Temporele orde waarneming 1.2. Auditieve discriminatie 1.3. Visuele discriminatie 1.4. Visuele analyse 1.5. Leesbegrippen 1.6. Auditieve synthese 1.7. Visuele synthese 1.8. Klank-teken koppeling 1.9. Woord- en tekstlezen 1.10. Auditieve analyse en synthese 1.11. Auditieve discriminatie en rijm 1.12. Auditief geheugen 1.13. Boekoriëntatie

Kerndoelen 4. De leerling leert informatieve en verhalende teksten te lezen over onderwerpen die aansluiten bij de leefwereld en interesses

Uitstroom Dagbesteding/Arbeid Dagbesteding

3. De leerling leert zakelijke teksten te lezen over onderwerpen die aansluiten bij de eigen interesses, de leefwereld en de wereld van arbeid 4. De leerling leert verhalende en fictionele teksten belevend te lezen en de eigen interesses en voorkeuren op het gebied van fictie te verkennen

Arbeid

5. De leerling leert zich schriftelijk begrijpelijk uit te drukken in een korte eenvoudige tekst

Dagbesteding

5. De leerling leert zich schriftelijk begrijpelijk uit te drukken in korte, eenvoudige teksten over alledaagse en werkgerelateerde onderwerpen 6. De leerling leert in schriftelijke producten verzorgde taal te gebruiken

Arbeid

Begrijpend lezen 1.14. Begrijpend lezen 2.1. 2.2. 2.3. 2.4.

Handschriftontwikkeling Auditieve analyse Spellen Stellen

21

CED-Groep© 2012

1.1. Temporele ordening

3 4 Zegt een reeks van 3 woorden in de Benoemt het eerste woord van een goede volgorde na zin of een reeks Benoemt het laatste woord van een zin of een reeks 5 Wijst een bepaalde letterpositie in een woord aan (een kruisje zetten in het hok waar je de letter hoort) Benoemt de eerste klank van een woord Benoemt de laatste klank van een woord

1.2. Auditieve discriminatie

2 Herkent een trefwoord in een reeks of verhaal Geeft aan of twee woorden hetzelfde of verschillend zijn Herkent afzonderlijke woorden in een zin (legt een blokje voor ieder woord)

3 Herkent een klank in reeks losse klanken Herkent dezelfde klank in twee woorden

4 Rijmt op een éénlettergrepig woord (bus - kus) Onderscheidt verschillende klanken (fonemen) binnen een woord

2 Herkent details in een afbeelding

3 Herkent een (afwijkende of gelijke) letter tussen andere letters en in woorden (duidelijk verschil) Herkent een bepaald woord tussen andere woorden

4 Herkent een bepaalde letter tussen (gelijke en andere) letters en in woorden (gering verschil)

5 Onderscheidt de veranderende klank in wisselrijtjes (slechts één klank verandert) Hoort het verschil tussen lange en korte woorden

1.3. Visuele discriminatie

1 Wijst grote verschillen tussen plaatjes aan

22

CED-Groep© 2012 1.4. Visuele analyse

4 Herkent grafemen van een woord (in een rij losse grafemen het juiste grafeem omcirkelen) 5 Deelt een woord op in losse grafemen

1.5. Leesbegrippen

Wijst aan wat een boek is

5 Kent de betekenis van een punt Gebruikt de begrippen: woord, zin, regel en bladzijde

2 3 Gebruikt de begrippen verhaal/ Kent de begrippen voorste, boek lezen middelste Wijst de leesrichting aan (links naar Kent de begrippen: woord, zin, rechts) regel en bladzijde

4 Kent de begrippen daarna, ervoor, volgende, erachter, eerste, tweede, klank, letter

6 Kent de betekenis van een vraagteken

7 Kent de betekenis van een komma en een hoofdletter

8 Kent de betekenis van een uitroepteken

3 Voegt woorden samen tot één woord (deur-bel)

4 Voegt lettergrepen samen tot een nieuw woord

1.6. Auditieve synthese

1.7. Visuele synthese

5 Voegt woorden samen tot een zin

6 Voegt losse klanken van twee- en drieletterwoorden samen tot een woord

7 Voegt losse klanken van woorden met medeklinkercombinaties samen tot een woord

5 Leest vlot MKM wisselrijtjes waarbij het eerste cluster gelijk is

6 Leest vlot MKM wisselrijtjes waarbij het laatste cluster gelijk is

7 Leest vlot wisselrijtjes met medeklinkercombinaties

23

CED-Groep© 2012

4 Leest de eerste 10 grafemen uit de leesmethodei Koppelt het juiste foneem aan het waargenomen grafeem (met bekende grafemen)

1.8. Klank-teken koppeling

5 Koppelt aan elk grafeem het juiste foneem (36 grafemen)

1.9. Woord- en Tekstlezen 5 Leest op AVI-Start1

6 Leest op AVI-Start Leest op AVI-M3

9 Leest op AVI-M4 Leest op AVI-E4

1

10 Leest op AVI-E4

13 Leest op AVI-M6

7 Leest op AVI-M3 Leest op AVI-E3

8 Leest op AVI -E3 Leest op AVI-M4

11 Leest op AVI-M5

14

12 Leest op AVI-E5

15

16

Leest op AVI-E6

Bij het instructieniveau gaan we er vanuit dat er nog niet aan de AVI-tijdslimiet wordt voldaan, maar dat het aantal fouten wel binnen de gestelde (AVI)norm valt.

24

CED-Groep© 2012 Criteria van AVI-niveaus:

-

-

AVI-Start AVI-M3 Herkent direct de lidwoorden de, het en - Leest zinnen met ongeveer 6 woorden een zonder hoofdletters Herkent simpele woorden, zoals teen, - Leest korte zinnen met één zin per regel boom, boot, auto, etc. - Leest geen samengestelde zinnen - Benoemt vlot alle grafemen - Leest éénlettergrepige woorden zonder leesmoeilijkheden - Leest vlot klankzuivere (M)K(M) (jaap, om, juf, ik, pen, boos)

AVI-E4 Leest een doorlopende tekst met zinnen van ongeveer 9 woorden Leest drie- en meerlettergrepige woorden met het voorvoegsel ge-, be-, ver- zonder leesmoeilijkheden Leest woorden op -tie uitgesproken als -/tsie/ Leest leenwoorden zonder afwijkende klank-tekenrelaties (portemonnee, diskette)

-

-

AVI-E3 - Leest zinnen met ongeveer 7 woorden - Leest één zin per regel met hoofdletters - Leest vlot nevenschikkende samengestelde zinnen - Leest vlot eenvoudige tweelettergrepige of samengestelde woorden (ro-ver, voetbal) - Leest vlot éénlettergrepige woorden eindigend op dt, ng of nk - Leest vlot twee en drie medeklinkers vooraan en/of achteraan MKMM/MMKM/ MMKMM, MMMKM MKMMM - Leest vlot verkleinwoorden AVI-M5 AVI-E5 Leest zinnen met ongeveer 10 woorden - Leest zinnen met ongeveer 10 à 11 met de juiste intonatie woorden met de juiste intonatie Leest samengestelde zinnen - Leest alle drie- en meerlettergrepige Leest drie- en meerlettergrepige woorden zonder leesmoeilijkheden woorden zonder leesmoeilijkheden - Leest woorden met -ch- als /sj/-, -ge Leest waar nodig de klanken -c- als als -/zje/-, -eau- als -/oo//k/, -c- als /s/, ch als /sj/ en g als /zj/ - Leest woorden eindigend op -isch Leest woorden met een -y-, -x-, -‘s, ’sLeest woorden die eindigen op -y Leest meerlettergrepige woorden met -tie erin (vakantiepret) Leest meerlettergrepige woorden met -i als /ie/ (sigaretten) Leest woorden eidigend op open lettergreep: domino, piano Leest met een klein lettertype

AVI-M4 - Leest zinnen met ongeveer 8 woorden met de juiste intonatie - Leest vlot korte zinnen die betekenisvol zijn afgebroken en doorlopen op de volgende regel (iedere zin begint op een nieuwe regel) - Leest samengestelde zinnen, nevenschikkend en onderschikkend - Leest vlot alle typen éénlettergrepige en tweelettergrepige en drieletterige woorden zonder leesmoeilijkheden - Leest met een middelgroot lettertype AVI-M6 - Leest zinnen met ongeveer 11 woorden - Leest alle drie- en meerlettergrepige woorden met leesmoeilijkheden - Leest laagfrequente leenwoorden

AVI-E6 Leest zinnen met ongeveer 11 à 12 woorden, waarbij alle woordtypen voorkomen

N.B. De leerlijn ‘Technisch Lezen’ is ontleend aan de methoden Veilig Leren Lezen en Estafette: Uitgeverij Zwijsen, Tilburg

25

CED-Groep© 2012

1.10. Auditieve analyse en synthese

3 Voegt woorden samen tot één woord (deur-bel) Geeft aan welk woord het langst is (kabouter - reus)

5 Voegt woorden samen tot een zin Legt een blokje voor ieder woord in een 4-woordzin (hakt) Analyseert (hakt) mkm-woorden (bal, som)

1.11. Auditieve discriminatie en rijm

1 Reageert op eigen naam Onderscheidt klanken en geluiden

4 Voegt lettergrepen samen tot een nieuw woord Analyseert (hakt) losse lettergrepen Vult een lang woord aan waarbij een deel ontbreekt (potloo…, …otlood)

6 7 Voegt losse klanken van twee- en Voegt losse klanken van woorden drie-letterwoorden samen tot een met medeklinkercombinaties woord (op, ga, bal, som) samen tot een woord (bank, Analyseert (hakt) woorden met spons) medeklinkercombinaties (bank, spons)

2 Herkent woord in reeks Geeft aan of twee woorden hetzelfde of verschillend zijn

3 Herkent klank in reeks

5 6 Onderscheidt kleine verschillen in Geeft aan of zinnen rijmen woorden (pak-zak) Rijmt op een meerlettergrepig Geeft in een reeks van drie of vier woord (bomen-komen) woorden aan welke twee woorden rijmen

7 Wijst aan of vertelt welke woorden rijmen of wat de rijmende woorddelen zijn

9 Maakt een rijmend versje van vier regels

11 Maakt een kort gedicht

10 Maakt een rijmend versje van acht regels

4 Rijmt op een éénlettergrepig woord (boek-broek) 8 Rijmt zelf zinnen

26

CED-Groep© 2012

1.12. Auditief geheugen

1 Imiteert klanken Imiteert eenvoudige km-, mk- en mkm-woorden (ik, ga, pop)

2 Herhaalt twee-lettergrepige woorden Imiteert twee woorden

3 Herhaalt een reeks van drie woorden Hoort hetzelfde woord in twee zinnen

4 Geeft aan wat het eerste woord is in een reeks van 3-5 woorden Geeft aan wat het laatste woord is in een reeks van 3-5 woorden

5 Benoemt de eerste en laatste klank van een woord

6 Herhaalt een zin van 4-6 woorden

7 Herhaalt een zin van 4-6 woorden na 5 minuten Onthoudt een mondeling gegeven opdracht

8 Herhaalt een zin van 7-10 woorden na 5 minuten Onthoudt een meervoudige mondeling gegeven opdracht

9 10 Herhaalt de globale inhoud van een Herhaalt de globale inhoud van een zin van 7-10 woorden na een half korte tekst of boodschap na een uur halve dag

27

CED-Groep© 2012

1.13. Boekoriëntatie

1 Herkent een boek en weet dat er een verhaal in staat Wijst plaatjes aan op een bladzijde Slaat de bladzijden van een boek één voor één om Bekijkt prenten in boekjes samen met de leerkracht

2 Begrijpt dat illustraties en tekst samen een verhaal vertellen Luistert geboeid naar een voorleesverhaal in een één op één situatie Wijst genoemde woorden aan op plaatjes in een boek

3 Luistert geboeid naar een voorleesverhaal in een groepje Wijst aan dat bladzijden van boven naar beneden gelezen worden Wijst op kleine details van plaatjes in het boek

4 Pakt met regelmaat een boek om zelf in te kijken of te lezen Voorspelt aan de hand van de omslag (het plaatje) van een boek een onderwerp uit het boek Kiest aan de hand van het plaatje op de omslag zelf de boeken uit die hem aanspreken

5 Stelt vragen over het verhaal om het beter te begrijpen

6 Benoemt het verschil tussen een waar gebeurd verhaal en een sprookje

7 Voorspelt aan de hand van de omslag of het een leesboek of een informatief boek betreft Benoemt het verschil tussen een verhaal en poëzie

8 Leest boeken in zichzelf Benoemt het verschil tussen een waar gebeurd verhaal en een fictief verhaal

9 Voorspelt aan de hand van de samenvatting op de achterkant van een boek de inhoud

10 Kiest aan de hand van de samenvatting op de achterkant zelf de boeken uit die hem aanspreken

11 12 Houdt in de klas een boekenbeurt Legt relaties tussen de tekst en de (vertelt de opbouw van het werkelijkheid (associatief) verhaal en geeft zijn mening) Herkent verschillende emoties in de Zoekt zelfstandig boeken en teksten tekst, zoals verdriet, boosheid en in de bibliotheek blijdschap Geeft mondeling of schriftelijk een oordeel over een gelezen tekst/ boek (ik vind het leuk omdat...) Beschrijft en beargumenteert eigen voorkeur voor soorten boeken, genre of auteur (ik houd van spannende verhalen/auteur omdat...) Kiest boeken op basis van eigen voorkeur voor onderwerpen en/of auteurs

28

CED-Groep© 2012

13 Typeert personages zowel qua innerlijk als qua uiterlijk Verwoordt sympathie of antipathie voor bepaalde personages en licht dit toe Geeft een (onderbouwde) mening over een gelezen boek

14 Geeft aan welk genre boeken hij prefereert Kan zich inleven in fictie die niet te ver van de realiteit af staat Wijst dramatische passages aan in de tekst

15 Beargumenteert waarom hij een voorkeur voor fictie of non-fictie heeft Leeft zich in in fictieve personages Beschrijft de ontwikkeling van de hoofdpersoon Promoot een boek bij groepsgenoten Herkent rijmvormen en ritme Beschrijft situaties en verwikkelingen in de tekst Beschrijft het denken, voelen en handelen van personages Herkent verschillende verhaalgenres (zoals fantasy, oorlogsroman of detective)

16 Wisselt leeservaringen uit met medeleerlingen en licht persoonlijke reacties toe met voorbeelden uit de tekst Vertelt de geschiedenis van een verhaal chronologisch na Praat en discussieert met klasgenoten over gelezen boeken Past bij evaluatie van de tekst literaire begrippen toe in proza (zoals flashback, open en gesloten einde, tijdsverdichting) Past bij evaluatie van de tekst literaire begrippen toe in poëzie (zoals rijmschema, versregel en strofe) Geeft bij evaluatie van poëzie aan of de regels ritmisch goed lopen Bepaalt in welke mate de personages en gebeurtenissen herkenbaar en realistisch zijn Herkent letterlijk en figuurlijk taalgebruik Licht persoonlijke reacties toe met voorbeelden uit de tekst Beschrijft dilemma’s die in een boek worden besproken

29

CED-Groep© 2012

1.14. Begrijpend lezen (picto)

1 2 Geeft een juiste reactie na het zien Geeft een juiste reactie na het zien van een symbool* van dagelijkse van alle in de groep gebruikte activiteiten (dagritme), personen, symbolen* van dagelijkse voorwerpen (drie verschillende) activiteiten (dagritme), personen, voorwerpen

3 ‘Leest’ en begrijpt tweewoordzinnen gekoppeld aan dagelijkse situaties met behulp van symbolen

4 Begrijpt meerwoordzinnen binnen het hier en nu met behulp van symbolen (passend bij belevingswereld) Leert ‘lezen’ m.b.v. signaalwoorden

5 Koppelt een zelf gelezen woord of korte zin aan een afbeelding of handeling Legt van losse woordjes een logische zin bij een afbeelding (jip eet soep)

7 Begrijpt een eenvoudige tekst (1 -3 zinnen) Begrijpt van wie een eenvoudige boodschap afkomstig is en wat de bedoeling ervan is

8 Begrijpt het leesdoel van verschillende teksten (koken, zingen, lekker lezen, puzzelen, kopen, meer weten over, waarschuwen, betalen, uitnodigen) Begrijpt delen van verschillende soorten eenvoudige teksten (alinea) 12 Achterhaalt de betekenis van moeilijke woorden door in de tekst naar aanwijzingen te zoeken Weet dat titel, tekst en illustraties meestal bij elkaar horen Geeft mondeling of schriftelijk een oordeel over een gelezen tekst/ boek (ik vind het leuk omdat…) 16 Beoordeelt informatie op waarde in relatie tot de bron Geeft de bedoeling weer van tekstgedeelten en specifieke formuleringen Beschrijft situaties en verwikkelingen in de tekst Vertelt de geschiedenis van een verhaal chronologisch na

6 Leest een eenvoudige opsomming en begrijpt wat er nodig is (materiaallijst, boodschappenlijst, inpaklijst) Koppelt zelf gelezen zinnen aan een concrete situatie

9 Begrijpt verschillende soorten eenvoudige teksten (verhaal, instructie-tekst, info-tekst) Begrijpt welke teksten geschikt zijn om zelf te lezen

10 11 Begrijpt de belangrijkste inhoud Leest en interpreteert authentieke van een deel van een authentieke teksten (krant, tijdschrift, boek, tekst (oorzaak-gevolg, doel-middel, reclame, aankondiging, etc.) advertentie) Kan eenvoudige recepten en handleidingen lezen Stelt bij de tekst vragen die met wie, wat, waar en wanneer beginnen 13 14 15 Vertelt na het lezen de tekst in Leeft mee met een personage en Geeft een onderbouwde mening eigen woorden na legt uit hoe een personage zich over de inhoud van een Formuleert de hoofdgedachte van voelt authentieke tekst een alinea (wat vindt de schrijver Maakt een beknopte samenvatting het belangrijkst) van de tekst op basis van de Begrijpt noodzakelijke details in een hoofdgedachten van de alinea’s tekst * Symbolen kunnen de vorm hebben van: voorwerpen, foto’s, pictogrammen, tekeningen

Leerlingen die niet technisch leren lezen, gaan ‘lezen’ met signaalwoorden. Deze aparte lijn is niet gericht op lezen, maar om het begrijpen van veel voorkomende afbeeldingen in zijn omgeving. De lijn staat hier niet verder uitgewerkt. De gehele lijn van signaalwoorden begrijpen valt onder niveau 4 van het begrijpend lezen. Dit doel hoeft niet te worden gehaald met leerlingen die wel technisch kunnen of gaan lezen.

30

CED-Groep© 2012 SCHRIJVEN VSO dagbesteding Kerndoel 2: De leerling leert zich schriftelijk begrijpelijk uit te drukken in een korte eenvoudige tekst VSO arbeid Kerndoel 2: De leerling leert zich schriftelijk begrijpelijk uit te drukken in korte, eenvoudige teksten over alledaagse en werkgerelateerde onderwerpen VSO arbeid Kerndoel 2: De leerling leert in schriftelijke producten verzorgde taal te gebruiken 2.1. Handschriftontwikkeling

1

2 3 Houdt een potlood vast met de punt Tekent de vormen korte stok, lange naar beneden stok en rondje na Wijst in letters de vormen korte stok, lange stok en rondje aan Werkt van links naar rechts (zonder begrip van links en rechts)

4 Tekent de vormen open rondje, boogje/poort en kuiltje na Tekent na het noemen van korte stok, lange stok en cirkel de juiste vorm Wijst in letters de vormen open rondje, boogje/poort en kuiltje aan Schrijft de beginletters van de schrijfmethode na

5 Schrijft met de voorkeurshand Schrijft zijn eigen naam na Schrijft enkele letters bij vrij schrijven Schrijft na het noemen van de beginletters de letters volgens de schrijfmethode

6 Houdt een potlood vast met een pincetgreep (duim en wijsvinger) Schrijft zonder voorbeeld zijn eigen naam Schrijft de cijfersymbolen tot en met vijf

7 Houdt een potlood vast met een driepuntspengreep (duim, wijsvinger, middelvinger) Schrijft alle letters van de schrijfmethode na Schrijft de cijfersymbolen 0 tot en met 9 (eigen leeftijd)

8 Schrijft eigen naam op een lijn Schrijft zonder voorbeeld alle letters volgens de schrijfmethode Schrijft de letters zonder omkeringen in een eenvoudig woord Schrijft cijfers in de juiste verhouding tot elkaar

9 Schrijft zijn eigen voor- en achternaam Schrijft leestekens ? en ! Schrijft lettergroepen (l-k, a-n, j-g) in een onderling variërende hoogte Laat even grote spaties tussen woorden Gebruikt een correctiepen (Tipp-ex, pritt-corrector)

10 Schrijft zijn eigen voor- en achternaam met een hoofdletter Schrijft alle hoofdletters na Schrijft hoofdletters in de juiste verhouding tot kleine letters

11 Schrijft zijn eigen handtekening Schrijft zonder voorbeeld alle hoofdletters

12 Heeft een leesbaar handschrift Past de grootte van letters aan op het formulier Schrijft een briefje, kaart of e-mail om informatie te vragen, iemand te bedanken, te feliciteren, uit te nodigen e.d. Hanteert titel in een tekst Voorziet een brief op de gebruikelijke plaats van datering, adressering, aanhef en ondertekening

31

CED-Groep© 2012

13 Schrijft een korte tekst om eigen ervaringen, meningen en gevoelens over te brengen Verzamelt vooraf informatie uit verschillende bronnen en ordent dit op thema/tijd Stelt voor het schrijven het onderwerp vast (waarover ga ik schrijven?) Vult een (niet te complex) formulier in Past bij het schrijven van een tekst diverse tekstconventies toe (aanhef van een brief) Schrijft een verslag of een werkstuk en vat daarbij stukjes informatie uit verscheidene bronnen samen Maakt aantekeningen en geeft deze overzichtelijk weer Hanteert verschil formeel/informeel in een brief Besteedt aandacht aan de opmaak van de tekst (handschrift, bladspiegel, eventueel beeldende elementen en kleur) Schrijft eigen ideeën, ervaringen, gebeurtenissen en fantasieën op in een verhaal, in een informatieve tekst of in een gedicht Schrijft notities, berichten en instructies waarin eenvoudige informatie van onmiddellijke relevantie wordt overgebracht

14 Weet hoe de opmaak van een formele brief eruit ziet Kan zich duidelijk uitdrukken in een korte tekst over een nieuw onderwerp Stelt voor het schrijven de tekstsoort vast Stelt voor het schrijven een schrijfdoel vast (waarom schrijf ik, wat wil ik bereiken?) Kent de kenmerken van een verhalende en een informatieve tekst Maakt aantekeningen tijdens een uitleg of les Gebruikt veel voorkomende verbindingswoorden (als, hoewel) correct Controleert met hulp van anderen zijn eerste versie op inhoud Gebruikt bij het schrijven de juiste interpunctie: komma, punt Verwerkt opmerkingen van de leerkracht over spelling en interpunctie (hoofdletter, punt, vraagteken) in zijn tekst Stelt een advertentie op om bijvoorbeeld spullen te verkopen. Hanteert tekstkopjes in een tekst

15 Schrijft een korte formele brief over een bekend onderwerp Reflecteert voor, tijdens en na het schrijven op de tekst en het schrijfproces (past een uitgebreid schrijfplan zelfstandig toe) Schrijft een verhaal met een duidelijke inleiding, kern en afsluiting Controleert zijn eerste versie zelfstandig op inhoud, zinsbouw, geleerde spelling en interpunctie Verwerkt verbeterpunten in zijn definitieve tekst Reflecteert voor, tijdens en na het schrijven op de tekst en het schrijfproces (past een uitgebreid schrijfplan zelfstandig toe) Schrijft e-mails of informele brieven en drukt daarbij meningen en gevoelens uit Brengt bij langere teksten (meer dan twee A4) met behulp van ondersteuning aanpassingen aan in de lay-out Schrijft een tekst met een titel en tussenkopjes Formuleert in enkelvoudige en samengestelde zinnen Stelt voor het schrijven het lezerspubliek vast (voor wie schrijf ik?)

16 Maakt met behulp van standaardformuleringen eenvoudige zakelijke brieven en stelt schriftelijke verzoeken op Schrijft verslagen en werkstukken met behulp van stramien en kan daarbij informatie uit verschillende bronnen vergelijken, samenvoegen en samenvatten Schrijft onderhoudende teksten en overtuigt hierbij met argumenten Schrijft verschillende soorten teksten (verhalend, informatief, beschouwend, meningtekst) en kent en gebruikt de kenmerken van deze teksten Maakt met behulp van standaardformuleringen eenvoudige zakelijke brieven en stelt schriftelijke verzoeken op Schrijft verslagen en werkstukken met behulp van een stramien en kan daarbij informatie uit verscheidene bronnen vergelijken, samenvoegen en samenvatten Schrijft onderhoudende teksten en overtuigt hierbij met argumenten Past het woordgebruik en toon aan het publiek aan Schrijft een instructieve tekst (bijv. hoe een apparaat werkt) Maakt een collage, een krant of muurkrant

32

CED-Groep© 2012

2.2. Auditieve analyse

5 ‘Hakt’ MKM-woorden in fonemen

6 ‘Hakt’ MKMM-woorden in fonemen

3 Verdeelt woorden op het gehoor in lettergrepen

4 Benoemt de eerste en de laatste klank van een woord

7 ‘Hakt’ MMKM-woorden in fonemen

8 ‘Hakt’ woorden met verschillende medeklinkercombinaties in fonemen

7 Categorie 5: Leerlingen spellen klankzuivere woorden met combinaties van 2 medeklinkers vooraan en achteraan (krant, sport) Categorie 6: Leerlingen spellen woorden met 2 medeklinkers achteraan, die met een tussenklank worden uitgesproken (melk, warm, park). Categorie 7: Leerlingen spellen woorden met meer dan 2 medeklinkers achter elkaar(markt, straat, strik, korst). Categorie 8: Leerlingen spellen woorden met sch(r) (school, schrift). Categorie 9: Leerlingen spellen woorden met –ng en -nk (bank, kring, streng).

8 Categorie 10: Leerlingen spellen samenstellingen met de geleerde woorden uit het aanbod van groep 3 (fietsbel, taalschrift, tuinslang). Deze categorie geeft mogelijkheden tot herhalen van eerdere categorieën 1 t/m 9 indien nodig Categorie 11: Leerlingen spellen woorden met v(f) of z(s) inclusief samenstellingen (vel, zwart, vliegtuig, feestmuts). Categorie 12: Leerlingen spellen woorden met aai, ooi, oei inclusief samenstellingen (nooit, gloeilamp). Categorie 13: Leerlingen spellen woorden met eer, oor, eur inclusief samenstellingen (meer, kleurboek).

2.3. Spellen Waar ‘schrijft’ staat kan eveneens ‘typt’, ‘legt’ of ‘stempelt’ gelezen worden

5 Leerlingen koppelen aan ongeveer 9 letters een klank (b, ij, aa, e, enz.)

6 Categorie 1: Klankzuivere MKM woorden van 2 en 3 klanken van medeklinker(s) en klinkers die door 1 letter worden Leerlingen analyseren klankzuivere weergegeven (pen, bol). woorden in afzonderlijke klanken Categorie 2: Klankzuivere MKM in de juiste volgorde (m/a/n, woorden van 2 en 3 klanken van b/r/oe/k). medeklinker(s) en klinkers die door 2 dezelfde letters worden Leerlingen koppelen aan 12 tot 16 weergegeven (boom, aap). letters de juiste klanken (b, ij, aa, Categorie 3.Klankzuivere MKM e, enz.) woorden van 2 en 3 klanken van medeklinker(s) en klinkers die door 2 verschillende letters worden weergegeven (tweeklanken;pijn, huis). Categorie 4: Klankzuivere woorden met combinatie van 2 medeklinkers vooraan of achteraan (bloem, kast).

Na deze categorieën kunt u Cito M3 Na deze categorieën kunt u Cito E3 afnemen afnemen

33

CED-Groep© 2012

2.3. Spellen Waar ‘schrijft’ staat kan eveneens ‘typt’, ‘legt’ of ‘stempelt’ gelezen worden

9 10 11 Categorie 14: Leerlingen spellen Categorie 18: Leerlingen spellen Categorie 21: Leerlingen spellen woorden met ei (ij) inclusief woorden met –ch en -cht inclusief woorden van 2 klankgroepen samenstellingen (klein, samenstellingen (lach, zonlicht). waarvan de tweede schoolplein). Categorie 19: Leerlingen spellen onbeklemtoond is en met een –eCategorie 15: Leerlingen spellen woorden met uw, eeuw, ieuw worden geschreven (goede, woorden met -d (of –t) achteraan inclusief samenstellingen (nieuw, buiten). inclusief samenstellingen (hond, sneeuwbui). Categorie 22: Leerlingen spellen kleinkind). Categorie 20: Leerlingen spellen woorden met de klanken /aa/, Categorie 16: Leerlingen spellen woorden met au en ou, inclusief /ee/, /oo/, /uu/ achteraan (ja, eenvoudige verkleinwoorden op de samenstellingen (gauw, hout, nee, zo, nu). je, -tje (kusje, treintje). lichtblauw, badzout). Categorie 23: Leerlingen spellen Categorie 17: Leerlingen spellen woorden van 2 klankgroepen met woorden van 2 klankgroepen de klanken /aa/, /ee/, /oo/, /uu/ waarvan de eerste aan het eind van de eerste onbeklemtoond is (gezin, klankgroep (water, beker, molen, verhaal). buren). Ook wel genoemd: open lettergreep. Na deze categorieën kunt u Cito M4 Categorie 24: Leerlingen spellen afnemen woorden van 2 klankgroepen met de klanken /a/, /e/, /i/, /o/, /u/ aan het eind van de eerste klankgroep (appel, letter, zitten, koffer, jullie). Ook wel genoemd: gesloten lettergreep. Na deze categorieën kunt u Cito E4 afnemen

12 Categorie 25: Leerlingen spellen hoofdletters aan het begin van een zin en bij namen van personen (Petra, John Demirbas). Leerlingen zetten een punt, een vraagteken of een uitroepteken aan het eind van de zin. Deze categorie geeft mogelijkheden tot herhalen van eerdere categorieën. Categorie 26: Leerlingen spellen woorden van 2 klankgroepen waarvan de tweede onbeklemtoond is met –ig of - lijk (aardig, moeilijk). Categorie 27: Leerlingen spellen samenstellingen met meer dan twee medeklinkers na elkaar. (valstrik, fietstocht, kerstfeest, marktplein, vluchtstrook). Categorie 28: Leerlingen spellen woorden met twee klankgroepen waarin moeilijke letters als ei, ou/au g/ch herhaald worden (paleis, vijver, opdracht, inhoud, houden, augurk, lachen). Deze categorie geeft mogelijkheden tot herhalen van eerdere categorieën. Categorie 29: Leerlingen spellen verkleinwoorden op –(d)je -etje, pje (vriendje, rolletje, boompje). Categorie 30: Leerlingen spellen woorden waar bij verlenging de f in een v of de s in een z verandert (briefbrieven, boosboze). Categorie 31: Leerlingen spellen woorden met –em, -elen, -enen, eren (stiekem, kinderen, wandelen). Oriëntatiedoel: Oriëntatie op het kennen van de noodzakelijke begrippen voor werkwoordspelling (onderwerp, werkwoord, persoonsvorm e.d.). Na deze categorieën kunt u Cito E5 afnemen 34

CED-Groep© 2012

2.3. Spellen Waar ‘schrijft’ staat kan eveneens ‘typt’, ‘legt’ of ‘stempelt’ gelezen worden

13 Categorie 32: Leerlingen kennen de noodzakelijke begrippen voor werkwoordspelling (onderwerp, werkwoord, persoonsvorm e.d.). Categorie 33: Leerlingen vervoegen en spellen gewone werkwoorden in de tegenwoordige tijd (ik loop, hij loopt, wij lopen, het gebeurt). Categorie 34: Leerlingen vervoegen en spellen bijzondere werkwoorden in de tegenwoordige tijd (hij heeft, jij bent). Categorie 35: Leerlingen spellen woorden waarin de /s/ geschreven wordt als c (citroen, centrum, narcis, ceremonie). Categorie 36: Leerlingen spellen woorden waarin de /k/ geschreven wordt als c (camera, risico, crimineel, directeur). Categorie 37: Leerlingen spellen woorden waarin de /ie/ geschreven wordt als i (piloot, uniform, dirigent, visite).

14 Categorie 42: Leerlingen spellen woorden waarin de /zj/ geschreven wordt als g (giraf, horloge, etalage, college). Categorie 43: Leerlingen spellen woorden die beginnen met ‘s (’s morgens, ’s avonds). Categorie 44: Leerlingen spellen woorden die eindigen op ‘s (auto’s, diploma’s, agenda’s, Carlo’s). Categorie 45: Leerlingen vervoegen en spellen werkwoorden op -den in de tegenwoordige tijd (wij vinden, hij vindt).

15 Categorie 55: Leerlingen vervoegen en spellen voltooid deelwoorden (gegeten, vergeten, gepakt, gebeld). Uitgezonderd dubbelvormen als gebeurtgebeurd. Categorie 56: Leerlingen vervoegen en spellen voltooid deelwoorden, die bijvoeglijk gebruikt worden met wel of geen –n aan het einde (de gekookte eieren, een gekookt ei, het gebraden vlees). Categorie 57: Leerlingen vervoegen en spellen werkwoorden op –ven/ -fen en – zen/-sen in de onvoltooid tegenwoordige en verleden tijd Na deze categorieën kunt u Cito E6 (ik bonsde, jij beefde, hij geeft, afnemen de juf verbaasde zich, jullie verfden). Categorie 46: Leerlingen Categorie 58: Leerlingen vervoegen en spellen vervoegen en spellen werkwoorden zonder werkwoorden met klankverandering in de verleden klankverandering op -ten of –den tijd, maar zonder dubbelvormen in de onvoltooid verleden tijd (hij als praten - praatten en zonder vond, zij vergat). Na deze categorieën kunt u Cito M6 werkwoorden op –ven of –zen (ik Categorie 59: Leerlingen spellen afnemen maakte, zij hoorden) verkleinwoorden met -etje, Categorie 47: Leerlingen -aatje, -ootje, -uutje of waarbij het vervoegen en spellen grondwoord verandert. Categorie 38: Leerlingen spellen werkwoorden zonder (vriendinnetje, autootje, woorden met de uitgang –tie klankverandering in de verleden kettinkje, paadje). (actie, politie, auditie, tijd, met een dubbelvorm van –d Categorie 60: Leerlingen spellen manifestatie). of –t (ik raadde, jij stootte, wij woorden met de letter q Categorie 39: Leerlingen spellen landden). (aquarium). woorden met de uitgang –teit Categorie 48: Leerlingen Categorie 61: Leerlingen spellen (kwaliteit, universiteit). vervoegen en spellen typisch Engelse leenwoorden, Categorie 40: Leerlingen spellen werkwoorden met inclusief werkwoorden (computer, woorden met de uitgang –heid klankverandering in de verleden hij keepte, manager, clinic). (gezondheid, verkoudheid, tijd (wij liepen, wij kochten, hij Categorie 62: Leerlingen spellen overheid). ging). Uitgezonderd werkwoorden woorden met een trema en een op –den of –ten. koppelteken (reünie, knieën,

16 Categorie 64 : Leerlingen vervoegen en spellen voltooid deelwoorden van werkwoorden op –ven/ -fen en – zen/-sen (beloofd, gereisd). Categorie 65: Leerlingen vervoegen en spellen werkwoorden op –den in de tegenwoordige tijd bij inversie: persoonsvorm -onderwerp (word jij?, vind jij?, houdt u?). Categorie 66; Leerlingen vervoegen en spellen bijvoeglijk gebruikte voltooid deelwoorden met dubbelvorm: vergrote-vergrootte (de vergrote foto, het verlichte pad). Categorie 67: Leerlingen spellen woorden met de letter x (taxi, examen,excuses). Categorie 68: Leerlingen spellen woorden met de letter y (hobby, yoghurt, gymnastiek). Categorie 69: Leerlingen spellen woorden met -iaal, -ieel, -ueel of eaal (ideaal, financieel, speciaal, ritueel). Categorie 70: Leerlingen spellen stoffelijke bijvoeglijke naamwoorden (houten, wollen, zilveren, papieren, rubber, plastic). Categorie 71: Leerlingen spellen veel voorkomende woorden die moeilijk zijn omdat ze op twee manieren kunnen worden uitgesproken of niet volgens de regels gespeld worden (agressief, onmiddellijk) Categorie 72: Leerlingen spellen het meervoud van woorden op onbeklemtoonde –ik en werkwoorden op –iken (perziken, monniken, zaniken) Categorie 73: Leerlingen spellen woorden met een koppelteken. In deze categorie komen aan de orde samenstellingen met botsende 35

CED-Groep© 2012 2.3. Spellen Waar ‘schrijft’ staat kan eveneens ‘typt’, ‘legt’ of ‘stempelt’ gelezen worden

13 14 15 Categorie 41: Leerlingen zetten Categorie 49: Leerlingen ruïne, drieëntwintig, zee-egel, een komma in een opsomming gebruiken vraagtekens, auto-industrie). (Ik eet brood, fruit, vlees en wat uitroeptekens en Categorie 63: Leerlingen spellen salade.) en tussen bijvoeglijk aanhalingstekens op de juiste typisch Franse leenwoorden, naamwoorden (Ik heb een mooie, wijze. inclusief accenten (café, bureau, rode fiets). Categorie 50: Leerlingen spellen militair, trottoir, toilet, woorden waarin de /sj/ renaissance). geschreven wordt als ch (chocola, chef). Na deze categorieën kunt u Cito E7 Categorie 51: Leerlingen spellen afnemen moeilijke Nederlandse woorden met een b aan het eind of in het midden (krab, ambtenaar, voetbalclub). Categorie 52: Leerlingen spellen woorden waarin /t/ geschreven wordt als th (theater, apotheek, thema). Categorie 53: Leerlingen spellen woorden met -isch(e) (kritisch, logische). Categorie 54: Leerlingen spellen een hoofdletter in aardrijkskundige, historische en godsdienstige namen en namen van instellingen (Zuid-Hollandse, Tweede Kamer).

16 klinkers (herhaling), samengestelde aardrijkskundige namen, voor- en nabepalingen en vaste uitdrukkingen. Categorie 74: Leerlingen spellen woorden met een tussenletter –s- (dorpsweg, stadspark, dorpsschool). Categorie 75: Leerlingen spellen woorden met een tussenletter –n- (boekenkast, paddenstoel, pannenkoek). Na deze categorieën kunt u Cito M8 afnemen

Na deze categorieën kunt u Cito M7 afnemen

36

CED-Groep© 2012

2.4. Stellen Waar ‘schrijft’ staat kan eveneens ‘typt’, ‘legt’ of ‘stempelt’ worden gelezen

6 Schrijft zijn eigen naam op een (ansicht)kaart

7 Schrijft een woord bij een afbeelding of eigen werkstuk (bal)

8 Schrijft losse woorden bij een afbeelding of eigen werkstuk (hond, lief)

9 Schrijft een tweewoordszin bij een afbeelding of eigen werkstuk (ik ren) Schrijft een verlanglijst (pen, kompjoeter, schrift, stikker)

10 11 Schrijft een driewoordszin bij eigen Schrijft een korte zin als antwoord werkstuk (Robin loopt hard) op gestelde vraag (Wat doe jij Schrijft kaartje met aanhef graag?) (hallo/dag) en afsluiting (dag/van Schrijft op een kaartje in een korte en naam) zin over een activiteit (ik voetbal Schrijft afspraken in een agenda veel) (voetbal, feest) Schrijft een gedichtje van vier zinnen

12 Vult zijn naam en adresgegevens op officiële stukken in (stagecontract) Schrijft in een brief/e-mail meerdere zinnen over een gebeurtenis (het is mooi weer. Ik eet veel ijs) Schrijft een verhaal met een gegeven titel

13 Begint in een stuk tekst niet twee keer met dezelfde woorden

14 Gebruikt niet te vaak ‘en’ en ‘toen’ Gebruikt hoofdletters voor eigennamen en directe rede

16 Kan schrijven voor verschillende tekstsoorten

15 Past zijn taalgebruik aan aan zijn publiek Gebruikt de punt, het vraagteken, het uitroepteken en hoofdletters correct

37