LÍBER II. I4S

March 19, 2018 | Author: Anonymous | Category: Apuntes, Apuntes de enseñanzas medias, Latín
Share Embed Donate


Short Description

Download LÍBER II. I4S...

Description

I4S

LÍBER II. I. J a m ver appetebat, cum Annibal ex hibernis mov i t , & nequidquam ante conatus transcenderé Apenninum intolerandis frigoribus, & cum ingenti periculo moratus ac metu. Galli, quos praedas populationumque con— civerat spes, postquam pro e o , ut ipsi ex alieno agro raperent, agerentque, suas térras sedem belli esse,premi— que utriusque partís exercituum hibernis viderunt, ver— terunt retro ad Annibalem ab Romanis odia : petitusque sxpe principum insidiis, ipsorum inter se fraude, eádem levitate, quá consenserant, consensum indicantium ser— vatus erat: & mutando nunc vestem, nunc tegumenta capitis, errore etiam sese ab insidiis munierat. Ce— terúm hic quoque ei timor causa fuit maturiüs movendi ex hibernis. II. Per ídem tempus Cn. Servilius Roma» Idibus Martiis magistratum iniit. Ibi cum de rep. retulisset, redintegrata in C. Flaminium invidia est. Dúos se cónsules creasse; unum habere : quod enim illi justum imperium, quod auspicium esse? Magistratus id á domo, publicis privatisque penatibus, Latíais feriis a c t i s , sacrificio in monte perfecto, votis rite in Capitolio nuncupatis, secum ferré: nec privatum auspicia sequi: nec sine au— spiciis profectum, in externo ea solo nova atque integra I. Jam ver, ya asomaba la primavera, cuando Aníbal salid de los cuarteles de invierno. Sedem, que sus tierras eran el teatro de la guerra. Verteruitt, el odio que á los Romanos tenían, lo mudaron contra Aníbal, á quien muchas veces armaron celadas los principales; pero haciéndose traición los unos á los otros, la misma inconstancia con que se conspiraron, descubrió el secreto y convenio. Errore, por el engaño que los Franceses padecieron se libró Aníbal. II. Dúos, decian que habían nombrado dos cónsules, y no t e nían mas que uno; porque ¿qué justo mando tenia Flaminio, 6 con qué buenos agüeros le había tomado? Magistratus, pues los Magistrados llevaban consigo todo esto, cuando salían de la patria, después de consultados los dioses en público y en particular, &c. Nec privatum, que ni los auspicios siguen á uno que marchó como particular; ni, habiendo salido con mal agüero, los podía hacer de nuevo en pais estraño...

Tomo II.

K

I46 SECUNDI BELLI PUNICI concipere posse. Augebant metum prodigia ex pluribut simul locis nunciata : in Sicilia miíitibus aliquot spicula, in Sardinia autem in muro circumeunti vigilias equiti, scipionem, quena manu tenuerat, arsisse: & litora c r e bris ignibus fulsisse : & scuta dúo sanguine sudasse , & milites quosdam ictos fulminibus: & solis orbem minui visum: & Praeneste ardentes lapides coelo cecidisse : & Arpis parmas in c a l o visas, pugnantemque cum luna solem: & Capenae duas interdiii lunas ortasj & aquas Cae— retes sanguine mistas fluxisse, fontemque ipsum Herculis cruentis manasse sparsum maculis: & in Antii agro m e tentibus cruentas in corbem spicas cecidisse: & Faleriis coelum findi visum velut magno hiatu j quáque patuerit, ingens lumen effulsisse: sortes suá sponte attenuatas, unamque excidisse ita scriptam : Mavors telum suum concuttt. Et per ídem tempus Romae signum Martis A p piá viá ad simulacra luporum sudasse: & Capuae speciem coeli ardentis fuisse, lunaeque inter imbrem candentis. Inde minoribus etiam dictu prodigiis fides habita: capras lanatas quibusdara factas, & gallinam in marem,gallum in fdeminam sese vertisse. His, sicut erant nunciata, e x positis, auctoribusque in curiam introductis, cónsul de religione patres consuluit. Decretum, ut ea prodigia partim majoribus hostiis, partim lactentibus procurarentur: & utisupplicatio per triduum ad orania pulvinaria habe— retur. C e t e r a , cüm decemviri libros inspexissent, ut ita Circumeunti, que á un soldado de caballería, que andaba en el muro celando las centinelas, J e despidió llamas el bastón, que, &c Orbem solis, el disco so\zW2t in Antii, y que, á los segadores de Anck> les cayeron en los cestos las espigas salpicadas de sangre. Findi abrirse el cielo coo una grande boca, y que por la abertura apareció una llamarada. Inde, después creyeron otras señales que no mereceo referirse, cuales son, que unas cabras aparecieron coa lana en algunos lugares, que una gallina se convirtió en gallo, y un gallo en gallina. Et uti, y que se hiciesen rogativas á todos los dioses por tres dias... Concipere vota, lo mismo que Mavors (.Epéntesis, en vez de faceré. Mars), Marte esgrime su e s Práneste, Palestrina, ciudad pada. del Laclo. Majortbus, víctimas crecidas, Csretes\(\o mismo que Cure), en contraposición de los animalesCervetere, boy aguas de Sti- qu* aun mamaban , lactentibus. gliano. . »«.

LÍBER II. 147 fierent, quemadmodum cordi esse D i v i carminibus pras— farentur. Decemvirorum monitu decretum e s t , Jovi pri— mum donum fulnaen aureum pondo quinquaginta fieret: J u n o n i , Minervaeque ex argento daretnr: & Junoni reginas in A v e n t i n o , Junonique Sospitas Lanuvii majoribus hostiis sacrificaretur: matronaeque , pecunia c o l l a t á , quantum conferre cuique commodum e s s e t , donum Junoni r e ginas in Aventinum ferrent, lectisterniumque fieret: quin ut libertina» & ipsas, unde Feroniae donum daretur, pe— cuniam pro facultatibus suis conferrent. Haec ubi facta, decemviri A r d e s in foro majoribus hostiis sacrificarunt. Postremo Decembri jam mease ad aedem Saturni Romas immolatum e s t , lectisterniumque imperatum (& eum lectum senatores straverunt) & convivium publicum; a c per urbem Saturnalia die ac nocte clamatum, popu— lusque eum diem festum habere ac servare in perpe— tuum jussus. I I I . D u m cónsul placandis Romas d i i s , habendoque delectu dat operara, Annibal profectus ex hibernis, quia jam Flaminium consulem Arretium pervenisse fama erar; cüm aliud l o n g i u s , ceterum c o m m o d i u s , ostenderetur i t e r , propiorem viam per paludem p e t i t , quá fluvius A r nus per eos dies sólito magis inundaverat. H i s p a n o s , 8c A f r o s , & omne quod veterani erat robur e x e r c i t ú s , ad— mistis ipsorum irapedimentis, necubi cousistere coactis Quemadmodum, conforme los dioses declarasen por los versos «Ty— bilinot, era de su agrado. Donum, que la primera oferta fuese un rayo de oro del peso de cincuenta libras. Sospita, conservadora. Majoribus, con victimas de animales crecidos. Pecunia collatá, contribuyendo según sus posibles ca^Amatrooa. Lectisternium, y que se le pusiese en su estrado al público (esto es, se le hiciese rogativa). J2'«« vt, que aun hasta las mugeres de los libertos. Feronia% Proserpina según algunos. Clamatum , se celebraron. Et eum lectum, y este estrado lo pusieron á su costa los senadores; esto es, costearon esta rogativa. III. Habendoque, y en hacer levas. Cim aliud, habiendo otro camino mas largo, pero mejor. Petit, toma el camino mas corto por una larguaa que había formado el rio Arno, que creció aquellos dias mas de lo acostumbrado. Necubi, para que en ninguna parte les faltase lo necesario, si se veían obligados á hacer alto Saturnalia , estas fiestas de Saturno se celebraban por siete ó cinco dias , y comenzaban el 17 de Diciembre con gritería y mil desórdenes, con regocijo,

banquetes y comilonas: en ellas se enviaban sus aguinaldos ó regalos 9 y aun los amos ser— vían á ios esclavos a la mesa.

Ka

T48 SECUNDI BELLI PUN1CI necessaria ad usus deessent, primos iré jussit; sequi G a l l o s , ut id agminis médium essetj novissimos iré equites: Magonem inde cum expeditis Numidis cogeré a g m e n , máxime G a l l o s , si taedio laboris long*que viae (ut est m o l lis ad talia gens) dilaberentur aut subsisterent, c o h i bentem. P r i m i , quá modo praeirent duces per praealtas fluvii ac profundas vorágines, hausti parné l i m o , immergentesque s e , tamen signa sequebantur. Galli ñeque s u s tinere se prolapsi, ñeque adsurgere ex voraginibus potej-ant: aut corpora a n i m i s , aut ánimos spe'sustinebant: alii fessa segré trahentes roembra: a l i i , ubi semel victis taedio animis procubuissent, -ínter jumenta & ipsa jacentia passim, morientes: maximéque omnium vigilia* confic i e b a n t , per quatriduum jam & tres noctes toleratae. Cüm, omnia obtinentibus aquis, n i h i l , ubi in sicco fessa s t e r nerent c o r p o r a , inveniri posset, cumulatis in aquas sarcinis insuper incumbebant: jumentorum itinere toto prostratorum passim a c e r v i , tantüm, quod exstaret aquá, quaerentibus, ad quietem parvi temporis necessarium cubile dabant. Ipse Annibal aeger oculis ex verna primüm intemperie variante calores frigoraque, elephanto , qui unus superfuerat, quod altiüs ab aqua exstaret, vectus, v i g i l ü s tamdem & nocturno humore, palustrique cáelo gravante caput, & quia medendi nec locus nec tempus erar, Cogeré agmen, que cerrase la retaguardia. Ut est, según lo afeminada que es esta nación para tales fatigas. Dilaberentur, desertasen. Cohibentem, conteniendo. Primi, por duode iban delante las primeras guias, atollados casi en el cieno por los sumideros hondos y profundos del rio, aunaue se sumergían, &c. Signa, las banderas. Suttinere, ni podía™ dejar de caer, ni levantarse de los remolinos. Aut corpora, el ánimo sostenía los cuerpos, ó la esperanza al ánimo. Mgré, llevaban sus cuerpos cansados con dificultad. Ubi semel, otros caidos una vez vencidos sus ánimos del cansancio. ínter jumenta, entre los caballos, que á cada paso e s taban caidos. Maximéque, lo que mas les consumia, era el no haber dormido en cuatro dias y tres noches. Omnia, estando todo cubierto de agua. Tantim, buscando tan solamente el poder descansar sin tocar al agua. Parvi temporis, les servían de cama para dormir un poco de tiempo. Mger, enfermo de los ojos por la intemperie de la primavera, que alternaba en calor y en frío. Quod (pro ut") oltius, para no tocar en el agua. Vectus, caballero en un elefante. Vigilüs tamdem, por último con no dormir, con la humedad de la noche, y el aire de la laguna que le cargó la cabeza; y ademas de esto, porque 00 tenia lugar ni tiempo de medicinarse, perdió un ojo...

LÍBER

I I.

149

altero oculo capitur. Multis horninibus jurnentisque ícede a m i s s i s , cüm tamdem de paludibus emersisset, ubi primüm in sicco potuit, castra locat: certumque per p r a missos exploratores habuit, exercitum Romanum circa Arretii meen i a e s s e : coasulis deinde consilia arque ani— m u m , & s i t u m regionum, itineraque & copias atque c o m meatus expediendos, & c e t e r a , q u e cognosse ¡n rem e r a n t , summa orania cum cura inquirendo ex&equebatur. R e g i o erat ia primis Italiae f e r t i l i s , Etrusci c a m p i , qui Faesulas inter Arretiumque jacent, frumenti ac pecoris & omnium copia rerum opulenti. I V . Cónsul ferox á consulatu p r i o r e , & non modo l e gurn aut p'atrum majestatis, sed ne deorum quidern satis metuens erat. Hanc iasitam ingenio ejus temeritatem fortuna prospero civilibus bellicisque rebus successn a l u e rat. Itaque satis apparebat, nec déos nec nomines consul e n t e m , ferociter omnia ac praepropere acturum : quóque pronior esset in vitia s u a , agitare eum atque irritare Foenus p a r a t , & laevá relicto h o s t e , F s s u l a s petens, Etruriae agros prsdatum profectus, quantara maximam vastitatem potest, c s d i b u s , incendiisque consuli procul ostendit. F l a m i n i u s , qui ne quieto quidem hoste ipse quieturus e r a t ; tum vero posteaquam res socioruro ante oculos prope suos ferri agique v i d i t , suum id dedecus r a t u s , per mediam jam Italiarn vagari Poenum, atque, obsistente n u l l o , ad ipsa Romana moenia iré oppugnanda, ceteris ómnibus in concilio salutaria roagis quára s p e ciosa suadenribus, collegam exspectandum , ut conjun— ctis exercitibus communi animo consilioque rem gere— Comtneat.us, la provisión de víveres. Quee cognosse, que importaba el saberlas. Syncopa. Summá, procuraba inquirirlo todo con sumo cuidado. IV. Ferox, arrogante desde- Metuens, que ni tenia respeto. Insitam ingenio ejus, que le era natural, la aumentó la fortuna con la prosperidad, &c. Apparebat, se conocía bastante, que quien no consultaba ni á dioses, ni á hombres, en todo procedería con arrogancia y precipitación. Queque, y para que mas se precipitase en su temeridad. Prxdatum, al piílage. Quantum, bizo á la vista del cónsul, que estaba lejos, las mayores asolaciones que pudo con muertes é incendios. Qui ne, que no había de estar quieto aun estándolo el enemigo. Ferri, eran conducidas y llevadas , &c. Ratus, teniendo por deshonor suyo (id no se traduce) el que Aníbal anduviese libremente, 8tc Ceteris, aconsejándole los demás en la junta, mas lo que le convenia, que lo que le fuese gustoso al paladar...

4r ISO ÉECUNDI BELL1 P U N l C l r e n t j interina equitatu auxiliisque levium armorum ab effusa praedandi licentia hostem cohibendum; iratos se ex concilio proripuit, signumque simul itineris pugnxque prcposuit. jQuinimmo sfrretii ante moenia sedeamus , in— quic; hic enim patria ¿s" penates sunt: ydnnibal emis— sus é manteas perpopuletut ltaliam, vastandoque (3 urendo onmio , ad Romana mtsnia perveniat: nec ante nos hinc moverimus, quám sicut olim Camillum ab fejis, C. Flaminium ab Árretio paires acciverint. Haec simul increpans, cüm ociüs signa convelli juberet, & ipse in equum insiluisset, equus repente c o r r u i t , consulemque lapsum super caput effudit. Territis ó m n i b u s , qui circa e r a n t , velut fcedo omine incipiendae r e i , insuper nunciat u r , signum omni vi moliente signífero convelli nequire. Conversus ad nuncium, num literas quoque, i n q u i t , ab senatu affers, qute me rem gerere vetent ? abi, nuncio , signum ejfodiant, si ad convellendum manus pree metu obtorpuerint. Incedere inde agmen coepit, primo— r i b u s , super quám quod discesserant á c o n c i l i o , territis etiam duplici p r o d i g i o : milite in vulgos laeto ferociá d u c i s , cüm spem magis i p s a m , quám causam s p e i , i n tueretur. A n n i b a l , quod agri est inter Cortonam urbem, Trasymenumque lacum omni ciade belli pervastat, quo magis iraní bosti ad vindicandas sociorum injurias acuat. E t jam pervenerat ad loca insidiis n a t a , ubi máxime montes Cortonenses Trasymenus subit. Via tactum in— terest perangusta, velut ad ipsum de industria relicto Ab effuta, que debia contener á Aníbal en su escesira licencia de robar. Iratut, salid irritado de la junta. Quinimmo, antes bien estémonos quietos. Perpopuletur, asuélela Italia escapado de nuestras manos. Acciverint, basta que llamen. Ociit, arrancar prontamente las banderas. Effudit, le despidió dejándole caer por encima, &:. Velut, como que era mal pronóstico para comenzar. Signum, que el alférez no podía con toda su fuerza arrancar del suelo la bandera. Gerere, dar la batalla. Obtorpuerint, se hubieren entorpecido. Primoribut, asustada la oficialidad con el doble prodigio mas de lo que babia salido ya. Milite, alegrándose el común de los soldados por la arrogancia del general. Acuat, para aumentar mas la ira del enemigo, y moverle, &c. Nata, acomodados para celadas, donde principalmente el Jago cae debajo de los montes de Cortona. Interest% en medio hay solamente un camino muy angosto... Trasymenum, lago de Fe rusa.

LÍBER

i \

II.

151

spatlo: deinde paulló latior patescit campos; inde colles assurgunt. Ibi castra in apeno locat, ubi ipse cuna Afris modo, Hispanísque consideret. Baleares, ceteraroque levera armaturam post montes circumducit: equites ad ipsas fauces saltús, tumulis apté tegentibus, ut ubi intrassent Romaoi, objecto equitatu , clausa omnia lacu ac montibus essent. Flaminius cüm pridie solis occasu ad lacum pervenisset, inexplorato, postero die vixdum satis certa luce, angustiis superatis, postquam in patentiorem campum pandi agmen ccepit, id t a n tüm hostium, quod ex adverso e r a t , aspexit: á t e r go , ac super caput decepere insidiae. Poenus u b i , id quod petierat, clausura lacu montibusque, & circum— fusum suis copiis habuit hostem , signura ómnibus dat invadendi. Qui ubi , quá cuique proximum f ü i t , decurrere j eo magis Romanis súbita atque improvisa res f u i t , quod orta ex lacu nébula campo quám montibus densior sederat: agminaque hostium ex pluribus v a l libus ipsa inter se satis conspecta, eóque magis pariter decurrerunt. Romanus, clámore priüs undique orto, quám satis cerneret, se circumventum esse sensit : S¿ ante in frontera lateraque pugnari cceptum e s t , qulm satis instrueretur acies , aut expedí ri a r m a , stringi— que gladii possent. Cónsul perculsis ómnibus , ipse s a t i s , ut in trepida r e , impavidus, turbatos ordines, vertentesque se quoque ad dissonos clamores instruit, ut tempus locusque patitur: & quacumque potest, adhortatur , ac stare & pugnare jubet. Nec enim inde votir , aut Deinde, después se descubre un campo algo mas ancho, y luego se levantan unos collados. Equites-, coloca la caballería eo la e n trada de aquel monte, oculta coa las alturas. Inexplorato, sin r e gistrar el lugar. Superatit, habiendo pasado el estrecho , siendo apenas dia claro. Pandi, i. desplegarse. Id tantim, no vio mas enemigos que los de enfrente, pero no advirtió los emboscados que estaban á la espalda , y sobre sí. Quá cuique, por donde cada cual halló salida mas pronta. Eo magit, cogió esto á los Romanos mas de repente é improviso, porque la niebla levantada de la laguna era mas espesa en lo Uaoo que, &c. Priut::: qvam::: antes que lo advirtiese bastante se vio cercado. Stringiqve, desenvainar. Percultis, llenos todos de temor , y conservando el cónsul bastante serenidad , para lo que el caso pedia. Vertentesque, y que se volvían á oir la gritería desentonada. Et qvaevmque, y donde quiera que él podia acudir, y entenderse sus órdenes. Votit, con ofertas y súplicas á los dioses...

I $3 SECUNDI BELLI PUNICI imploratione deúm, sed vi ac virtute evadendum esse: per medias ocies ferro viam fieri: ís* qub timoris minut sit, eb minus ferme periculi esse. Ceterüm prae strepitu ac tumultu, aec consilium aec imperium accipi poterat: taotumque aberat, ut sua signa, atque ordinem , 8c locara nosceret miles, ut vix ad arma capienda aptanda— que pugna; competeret aoimus: opprimerenturque quídam onerati magis h i s , quám tecti: & erat in tanta caligiae major usus aurium quám oculorum. Ad gemitus vulae— r u m , ictjsque corporum aut armorum, & mistos stre— pentium paventiumque clamores circumferebant ora oculosque. Alii fugientes pugnaotiuro globo illati ha?re— bant: alios redeuntes in pugnam avertebat fugientium agmen. Deinde ubi in omnes partes aequidquam Ímpetus facti, & ab lateribus montes ac lacus, á fronte & á t e r go hostium acies claudebat, apparuitque aullara, oisi in dextera ferroque, salutis spem esse; tum sibi unusquis— que dux adhortatorque factus ad rem gerendam, & nova de integro pugna exorta est: non illa ordinata per prin— cipes, hastatosque ac triarios, aec ut pro sigáis antesi— gnanus, post signa alia pugnaret acies, aec ut ia sua legioae miles, aut cohorte, aut manipulo esset: sors coa— globabat, & aniraus suus cuique ante aut post pugnandi ordinem dabat: tantusque fuit ardor animorum, adeo ia— teatus pugnae animus, ut eum terrae motum, qui muí— tarum urbium Italia? magnas partes postravit, avertit— Nee eonsilrum, ai él podía resolver, ni los soldados oír sus órdenes. Competeret, les bastaba el ánimo. Onerati, agoviados masque defendidos con las armas; y era tan espesa la niebla, que mas se gobernaban por el oido que por la vista. Circumferebant, volvían el rostro y la vista al rededor para oír los gemidos, &c. Pugnan— tium, quedando atascados en el montón de los que peleaban. Dextera, eu el valor, y en la espada. (Metonimia). Tum sibi, entonces sirviéndose cada uno á sí mismo de capitán y guia para pe-» lear. Non illa ordinata, no ordenada de manera que guardasen su lugar los granaderos, los de lanza, y los triarlos. Antesignanus, ni de suerte que el alférez guardase su puesto delante de las banderas. Sort, la suerte los amontonaba, y el ánimo daba á cada uno la formación para pelear ya antes, ya después, intentus, estuvieron tan embebidos en pelear que, &c. Avertitque, saed de su precipitada corriente á los ríos, y con estos mezcló las aguas del mar... Triarías, estos ocupaban la re- De aquí viene la elegante frase taguardfa del ejército, y ser- alusiva: Res ai triarios venit, vian para los mayores apuros, apurado anda el negocio.

L Í B E R n. *5 3 que cursu rápido amnes, mare fluminibus ¡ ^ ^ fes lapsa ingenti proruit, nemo pugnantium sensent. T es ferme h'oras p u g n a d e s t , & ubique ™ > ^ - « £ ca consulem tamen acrior infestiorque pugna erat. Jbum & íobora virorum sequebantur, & « P * . ^ " g ^ parte premi ac laborare senserat suos, > » £ « " £ * % ooem- insignisque armis SE hostera summá vi pe«bat, ac S ' u r su8os clves: doñee Insubereques Ducarionomen erat) facie noscitans, Cónsul, inqmt, htc est, popula ribos suis, aut legiones nostras ctcidtt>.°gr0WeJ*¿* lent est ¡¿opu&u*: fum ego ^ ^ ^ J ^ s peremtorum fredé civium dabo. Subditisque calcar D equo, per confertissimam hostium turbam ™£*™\ J £ g obtruncaroque priús armígero qu. "¿ffj™™ obviamobjecerat, consulem lancea transfiait. Spoliare co Renten, triarii objectis clypeis arcuere. Magns par"sfu_ ga inde primüm coepit: & jam nec lacus nec ™*™£:. stabant pavori. Per omnia arcta P r f r u P t a ? U % ^ t a n ^ r . evadunt: armaque & viri super alium ahí P « " P " * ? " ¡ [ ; Pars magna, ubi locus fug* deest, per prima vada pa udis fn aquam píogressi, quoad capitibus humensque exstare possent, sese immergunt. Fuere, quos ™*™>™£™ ¿ando etiam capessere fugam impulent • qu« ubi « » « " « ac sine spe erat, aut deficientibus ammis haunebantur gureitibus, aut, ubi nequidquam festinaverant, retro Igerrimé terram repetebant; atque ibi ab ingressis aquam Proruit, y derribd los montes con gran estando (Aquiel verba í o ^ n e V r o ) . Laborare, que los suyos se haliaban, « r« g o ^ o s socorría con denuedo. Insignisque, visible ; d.stmguido entre por sus armas. Noscitans, que le conocía de vista• ^ / / " ' ^ Creceré yo esta víctima á las almas *\x™™™X™sL\m, cruelmente, &c. Subditis, y dando «puelas. Pír cenfef***~* por donde estaban mas apiñados. *™g~o,.esc»**"'Ob^¡rlzo Biendo delante. Obstabant, su miedo no los P°"l¿r\*™"s para huir por la lapuna, &c. Arcta r ' ^ T i ^ J f ca a b f r a y L s estrechos y quebrados, fí^oad dejand» »bre «1 «Jg f ^ I hombros, se sumergen. Fuere, y hubo algunos ¿ quienes et inc siderado'temor leslbligd á huir nadando üuss e a bpero b e n d o .. o fin, y sin esperanza alguna. ft««í»«w. f i "° a 1 ,: „ v a _ W * ¿ M « , ó si se habían adelantado, nadando, « * £ « " * ? J vivían atrás con muchísima dificultad a buscar la tierra, y allí, & c . Ducario, se llamaba Ducario. de Sintaxis en semejantes modos Nótense aquí los tres géneros de hablar.

154 SECUNDI BELLI PUNICI hostium equitibus passim trucidabantur. Sex millia ferroc primi agminis, per adversos hostes eruptione ímpigré factá, ignari omnium, quae post se agerentur, ex saltu evaserej & cúm in túmulo quodam constitissent, clamorem modo ac sonum armorum audientes , quae f o r tuna pugna? esset, ñeque scire nec prospicere prae c a lígine poterant. Inclinatá denique r e , cüm calescente solé dispulsa nébula aperuisset diem : tum liquida jam luce montfss campique percutas res, stratamque ostendé— re foedé Romanam aciem. Itaque ne in conspectos pro— cul immitteretur eques, sublatis raptim signis, quám citatissimo poterant agmine, sese abripuerunt. Postero d i e , cüm super cetera extrema fames etiam instaret, fi— dem dante Maharbale, qui cum ómnibus equestribus co— piis nocte consecutus e r a t , s i arma tradidissent, abire cum singulis vestimentis passurum, sese dediderunt; quae Púnica religione servata fides ab Annibale est, atque in vincula ornees conjecti. Ha»c est nobilis ad Trasymenum pugna, atque ínter paucas memorata populi Roniani cíades. Quindecim millia Romanorum in acie ca?sa sunt: decem millia sparsa fuga per omnem Etrurianí, diversis itineribus Romam petiere. Mille & quingenti hostium in acie, multi postea utrinque ex vulneribus periere. Múltiples esdes ufeinque facta traditur ab alus. E g o , prae— terquam quód nihil haustum ex vano velim, qüó nimis inclinant ferme scribentium animi, Fabium aequalem temporibus hujusce bel 1 i potissimum auctorem habui. An— nibal, captivorum, qui Latini nominis essent, sine pretio dimissis, Romanis in vincula datis, segregata ex hostium coacervatorum cumulis corpora suorum cüm sepeliri jussísset, Flaminii quoque corpus, funeris causa magna cum cura inquisitum, non invenit. Penique, finalmente, yendo decapa caida la batalla. Calescente, como la niebla disipada con el calor del sol hubiese descubierto el dia, entonces viéndose ya claro, &c. Quam chatis fimo, echaron á huir á rienda suelta. Dante, dándoles palabra. Quet púnica, la cual palabra guardó Aníbal con lealtad Africana, (esto es, la quebrantó). Hxc, esta es la famosa batalla dada junto al lago de Perusa. Multiflex, otros cuentan de muchos modos la pérdida de ambas partes. Ego, yo ademas de que no gusto decir nada sin fundamento , he seguido sobre todo la autoridad de Fabio, que vivid en tiempo de esta guerra, adoptada comunmente por los escritores. Sine fretío, sin rescate, de valde. Funerix causa, para enterrarle.

L Í B E R II. 155 V . Romae ad primum nuncium cladis ejus, cum in— genti terrore ac tumultu concursus in forum populi est factus. Matronae vagae per vías, quae repens clades allata, quae fortuna exercitús esset, obvios percunctantur: fie cüm frequentis concionis modo turba in comitium & cu— riam versa raagistratus vocaret ^ tamdem haud multó ante solis occasum M. Pomponius praetor, Pugna, inquit, magna victi sumus: & quamquam nihil certius ex eo audi— tum e s t , tamen alius ab alio impleti rumoribus domos referunt, consulem cum magna parte copiarum ctesumi superesse paucos, aut fuga passim per Etruriam spar— sos y aut captos ab hoste. Quot casus exercitús victi fue— rant, tot in curas dispartiti eorum animi erant, quorum propinqui sub C. Flaminio consule meruerant, ignoran— tium, quae cujusque suorum fortuna esset: nec quisquam satis certum habet, quid aut speret aut timeat. Póster o , ac deinceps aliquot diebus, ad portas major prope mulierum quám virorum multitudo stetit, aut suorum aliquem, aut nuncios de his oppcriens: circumfunde— banturque obviis sciscitantes: ñeque avelli utique á no— t i s , priusquam ordine omnia inquisiissent, poterant. Inde varios vultus digredientium ab nunciis cerneres, ut cuique aut laeta aut tristia nunciabantur : gratulantes— que aut consolantes redeuntibus domos circumfusos. F e minarum praecipué fie gaudia insignia erant, 6x luctus. Unam in ipsa porta,sospite filio repente oblato, in conspectu ejus spirasse ferunt. Alteram, cui mors filii falso nunciata erat, mcestam sedentem domi, ad primum conspectum redeuntis filii gaudio nimio exanimatam. Senatum praetores per dieS aliquot ab orto usque ad occi-

V. Vagee, discurriendo por las calles, preguntan & los que e n contraban, qué desastre repentino era aquel, cuya noticia habla venido, &c Frequentis, a manera de una junta numerosa. Aüvs ab, recibiendo uoos de otros las noticias, las cuentan en sus casas. Quot, cuantos habían sido los desastres del ejército vencido, tantos eran los cuidados que ocupaban los ánimos de los que tenían parientes en el ejército de Flaminio. Opperiens, aguardando ó a algunos de los suyos, ó noticias de ellos. Citcurrfunáebanturque, rodeaban á los que encontraban para preguntarlos. Insignia , se señalaban, ya en el gozo, ya en el llanto, Vnam, de una cuentan que encontrando en la misma puerta á su hijo salvo, cayó muerta a su vista. Exanimatam, murió del excesivo goto...

1$6 SECUNDI BELLI PUNICI dencem solem in caria retinent, consultantes, quonam duce, aut quibus copiis resistí victoribus Poenis posset. VI. Priusquám satis certa consilia essent, repens alia nunciatur clades : quatuor millia equitum com C. Centenio propraetore missa ad col lega m ab Servilio consolé, in Umbria,quó post pugnamad Trasymenum audi— tam averterant iter, ab Annibale circumventa. Ejus rei fama varié nomines affecit: pars, occupatis majoreaegritudine animis, levem ex comparatione priorum ducere recentem equitum jacturam: pars non id, quod acciderat, per se estimare, sed ut in affecto corpore quamvis levis causa, magis quám valido, gravior sentitur, ita tum «grae & affectae civitati quodcumque adversi inciderit, non rerum magnitudine, sed viribus extenuatis, quae nihil, quod aggravaret, pati possent, aestimandum esse. Itaque ad remedium jamdiu ñeque desiderátum, ñeque adhibitum, dictatorem dicendum, eivitas confugit. Et qnia & cónsul aberat, á quo uno dici posse videbatur; nec per occupatam armis Punicisltaliam facilé erat aut nun— cium aut literas mitti; nec dictatorem populus creare poterat; quod numquam ante eam diem factum erat, pro— dictatorem populus creavit Q. Fabium Máximum,fiema— gistrum equitum M. Minutium Rufum: hisque negotium ab senatu datum, ut muros turresque urbis firmarent, & praesidia disponerent, quibus locis videretur, pon— tesque rescinderent fluminum : cum Pañis pro Urbe dimicandum esse, quando Italiana tueri nequivissent. Annibal interim recto itinere per Umbriam usque ad Spoletum venit. Inde cúm perpopulato agro urbem op— VI. Prtutqudm, aun no se resolvieron en lo que convendría hacer, cuando de repente vino la nueva de otra calamidad. Ejus rei, esta noticia causo" diversos afectos en ios ciudadanos. Qccufa— ti*, por hallarse poseídos sus ánimos de mayor cuidado. Par*, otros no sentian este suceso, mirado en si mismo, sino que á la manera que en el cuerpo enfermo una dolencia, aunque leve, hace mas mella que otra mas grave en un cuerpo robusto; así cualquiera desgracia que sobreviniese á la ciudad enferma y débil, no tanto le era sensible por ser grande aquella desgracia, cuanto porque ya no tenia fuerzas para sufrir mas. Itaque, por donde la ciudad recurrió al remedio que por mucho tiempo , ni había necesitado ni usado-, cual era nombrar dictador. Prodictatorem, vicedfetador. jBagittmm rquitmn, comandante de caballería. Retcinderent, que cortasen. Pro urbe, por la defensa de Roma.

L Í B E R

II.

157

pugnare adortus esset, cum magna carde suorum repulsus, conjectans ex unías colonia? haud nimis prosperé tentaras viribus, quanta moles Romana; urbis esset, in agrum Picenum avertit iter , non copia solüm omnis g e neris frugum abundantem , sed refertum praedá , quam effusé avidi atque egentes rapiebant. Ibi per dies aliquot stativa habita: refectusque miles hibernis itineribus ac palustri v i l , proelioque magis ad eventum secundo, quam levi aut facili affectus. Ubi satis quieti datum, praedá ac populationibus magis, quam otio aut re— quie gaudentibus, profectus Prxtutianum Adrianumque agrum, Marsos inde Marrucinosque, & Pelignos d e vastat, circaque Arpos 8c Luceriam, proximam Apuliae regionem. VII. Cn. Servilius cónsul, levibus proeliis cum Gallis actis, & uno oppido ignobili expugnato, postquam de collegs exercitúsque caede audivit, jam moenibus patria; metuens, ne abesset in discrimine extremo, ad urbem iter intendit. Q. Fabius Maximus dictator ite— rom, quo die magistratura iniit, vocato senatu, ab Diis orsus, cüm edocuisset patres, plus negligentiá ce— remoniarum auspiciorumque, quam temeritate atque inscitiá peccatum á C. Flaminio consule tsse : quarque piacula irse Deúm essent, ipsos déos consulendos esse: pervicit, u t , quod non ferme decernitur , nisi cum t e Conjectanr, conjeturando por las fuerzas de una sola colonia , que intentó combatir con suceso poco feliz, cuanto sería el poder de Roma, torció el camino á la marca de Ancooa. Quam tifusé, sobre la que se echaron con mucha codicia, por estar necesitados. Prielioque, y cansado de la batalla, que aunque tuvo feliz suceso, fue reñida y sangrienta. Pretutianum, territorio de Terano y Atrf. Circaque, y los contornos de Arpos. VII. Levibut, habiendo teoido algunas escaramuzas con los Franceses. Ignobili, un pueblo pequeño. Ab Diir, habiendo dado principio por los sacrificios ¿ los Dioses. Peccstnm, que mas habla faltado por el desprecio de las ceremonias y de los agüeros, que por inconsideración é impericia. Quttque, y que se debía consultar á los Dioses con qué sacrificios se les debía aplacar. Pervicit, logró el que se mandase a los Decemvirot registrar los libros de las Sibilas. Quod non, lo que casi no se manda, sino cuando se anuncian prodigios horribles... .¿i

'

— ^ ^ . ^

Martor, pueblos del Abruzo, sirve para aplacar á Dios, co— Marrucinot, los de Theabe. mo aqui. Pia;uium, la culpa, y lo que

I58 SECUNDI BELLI PÜNICI tra prodigia nunciata sunt, decemviri libros Sybillinos adire jubereotar: qui, inspectis fatalibus libris, reta— lerunt patribus : quod ejus belli causa votum Marti fo— ret, id non rite factumy de integro atque amplius fa— ciendum esse & Jovi ludos magnos, 6* cedes Veneri Erycina: ac Menti vovendas esse f ¿S* supplicationem ¡ectisterniumque habendum, 6* ver sacrum vovendum, si bellatum prosperé esset, resque publica in eodem, quo ante bellum fuisset, statu permansisset. SeDatus, quoniam Fabium belli cura occupatura esset, M. JEm'ú'wim praetorem, ex collegii poctificum sententia, omnia ea ut maturé fiant, curare jabet. Hissenatüs consultis perfectis, L . Cornelius Lentulus pontifez maximus, consulente collegio pontificum, omnium primürn populum consulendum de veré sacro censet: injussu populi vovere non posse. Rogatus in haec verba populus. l^elitis jubeatisne hoc sic fierit si respublicapopuli Romani jQuiritium adquinquennium proximum } sicut velim eam, salva servato erit hisce duellts, datum donum duit populus Romanus Quiritium, (quodduellum populo Romano cum Carthaginiensi est, queeque duella cum Gallis sunt, qui cis ¿lipes sunt) quod ver attulerit ex suillo, ovillo, caprino, bovillogrege, quarque profana erunt, fovifieri, ex qua die senatus populusque jutxerit. Qui faciet quando volet, quáque le ge volet, facito: quo modo faxit, probé factum esto. Si id mori tur , quod fieri oportebit, profanum esto, ñeque scelus esto: si quis rumpet, occidetve insciens, nefraas esto: si quis clepsit, ne Impertir, registrados estos fatales libros, dieron por respuesta á los Senadores. Rite,$erun ceremonia. Menti, á la Diosa del acierto. Ex ruillo, cuanto produzca la primavera de cerdos, ovejas, cabras y bueyes, se ofrezca á Júpiter. Profana, con tal que no estén ofrecidos á otro Dios. Quo moda faxit, de cualquier modo que lo haga, dése por bien hecho. Frams esto, no se le impute á culpa. Si quis clepsit (pro elepserint), si a.iguno lo hurtare... Ver sacrum, voto de la prlmarera. Este se reducía á que los Romanos en algún grande apuro, prometían ofrecer todos los animales, que naciesen ea sus casas. Pero siendo una crueldad atroz matar á sus hijos inocentes cuando eran crecidos, los cubrían con un velo, y los

sacaban fuera de sus términos.

Velitis, queréis y mandáis qoe se haga esto? Ndtese en toda la fórmula el estilo partieular por su antigüedad, el qne se conservaba en semejantes o— casiones como nuestras fdrmulas forenses. DuelHs, esto es, Bellts. Duit, Det: Archaitmo,

LÍBER I!. I59 populo scelus esto: nevé cui cleptum erit: si atro diefaxit insciens, probé factum esto: si nocte, sive luce, si ser— vus sive liber faxit, probé factum esto', si ante id ea seitatus pcpulusque jusserit fieri, acfaxit, eo populus solutuSy liber esto. Etejusdem rei causa ludimagni voti, aeris trecentis triginta tribus millibus, triente : przterea bubus Jovi trecentis: moltis alus divis bubus albis, at— que ceteris bostiis. Votis rite nuncupatis, supplicatio ¿dicta: supplicatumque iere cum conjugibus ac liberis non urbana multitudo tantum,sed agrestium etiam^quos in aliquá sua fortuna publica quoque contigebat cura. Tum lectísternium per triduum habitum, decemviris sacrorum curaotibus : sez pulvioaria in conspectu fuerej Jovi & Junoni unarn, alterum Neptuno & Minerva?, tertium Marti ac Veneri, quartum Apollini ac Diana?, quintum Vulcano ac Vesta?, sextum Mercurio & Cereri. Tum «des votae. Veneri Erycina? a>dem Q. Fabius Max. dictator vovit: quia ita ex fatalibus libris edictum erat, ut is voveret, cujus máximum imperium in civitate esset. Mentí aedem Otacilius praetor vovit. VIII. Ita rebus divinis peractis, tum de bello d e que rep. dictator retulit , quibus quotve legionibus victori hosti obviam eumdum esse patres censerent. Decretum, ut ab Cn. Servilio consule exercitum acci— peret: scriberet prsterea ex civibus sbciisque quantum equitum ac peditum videretur: cetera omnia ageret, faceretque, ut é república duceret. Fabius duas legiones se adjecturum ad Servilianum exercitum dixit: his per magistrum equitum scriptis, Tibur diem ad con— JEris, por el mismo motivo se hizo voto de celebrar juegos grandes, cuyo coste ascendiese á trescientos treinta y tres mil ases j un tríente. Votit, hechos estos votos según el ceremonial, se i n t i maron rogativas, y acudieroo i. elias, & c Quot in, en cuyas h a ciendas redundaba también la púb'ica calamidad. Curatum, se cuidó de poner á les Dioses al publico eo sus lechos, y los tuvieron por tres días. Sex fulvinaria, seis estrados ó lechos. JEJet, se hizo voto de edificar templos. Erycina, venerada en el monte de S. Julián de Sicilia. VIII. Ita, cumplido asi lo que miraba á la Religión. Retvlit% dio cuenta del estado de la república. Scriberet, alistase. E república, según juzgase conducente á la república. Tibur, señaló el día para que se juntasen eo Tíboü... JErit, era ceremonia expresar el cual número tenían por sagrado. estos votos con números ternarios, Numero Dens impare gavdet. Virg.

16o SECUNDI BELL1 P U N í C l veniendum e d i z i c : edictoque proposito , ut quibus o p pida castellaque imrnunita e s s e n t , in loca tota comnii— g r a r e n t ; ex agris quoque uti demigrarent omnes regio— s i s e j u s , quá iturus Annibal e s s e t , tectis priüs incen— s i s , ac frugibus c o r r u p t i s , ne cujus rei copia esset; ipse viá Flaminiá profectus obviam consuli exercituique, cürn ad Tiberim circa Otriculum prospexisset agmen, consulemque cura equitibus ad se progred¡entera, v i a torem m i s i t , qui consuli n u n c i a r e t , ut sine lictoribus ad dictatorem veniret. Qui curo dicto paruisset, con— gressusque eorum ingentem speciem dictatura* apud c i ves sociosque vetustate jara prope oblitos ejus imperií, fecisset j litterae ab urbe allatae s u n t , naves onerarias commeatum ab Ostia in Hispaniam ad exercitum por» t a n t e s , á classe Púnica circa portum Cossanum captas esse. Itaque extemplo cónsul Ostiara proficisci jussus, n a v i b u s , quae ad urbem R o m a n a m , aut Ostise essent, completis milite ac navalibus s o c i i s , persequi hostium c l a s s e m , ac litora Italiar tutari. Magna vis hominum c o n scripta Roniae erat. Libertini e t i a m , quibus liberi essent, & actas m i l i t a r i s , in verba juraverant: ex hoc urbano exercitu , qui minores quinqué & triginta annis erant, in naves impositi: a l i i , ut urbi praesiderent, relicti. I X . D i c t a t o r , exercitu consulis accepto á F u l v i o F l a c c o l e g a t o , per agrum Sabinum T i b u r , quó diem ad conveniendum edixerat novis m i l i t i b u s , v e n i t , inde Praeneste , ac transversis tramitibus in viam Latinam esc egressus: unde itineribus summa cum cura exploratis , ad hostem d u c i t , nullo l o c o , nisi quantum necessitas cogeret, fortuna? se commissurus. Quo primüm die haud procul A r —





»



*

Tectis, edificios. Corruptit, inutilizados los frutos, para que no se aprovechase el enemigo de ellos. Otricvlum, Otricoli. Vtatorem,ta•ió un ministro. Congresrutqve, y dando á conocer tantoá los ciudadanos como aliados aquella junta de los dos la magestad del Dictador, casi olvidada con el tiempo. Ortia , puerto de Ostia. Cottanum, 'Cosano. Completis, tripulada. Vis, número grande de soldados, in verba, juraron seguir la milicia; ser fieles 4 la república. Prasiderent, guarneciesen. IX. Quo diem, adonde habla intimado el dia que babfan de acudir. Transversis, atravesando sendas. Nullo loco, sin ánimo de exponerse al trance de la batalla, sino á mas no poder... Libertini, los hijos de libertos, conseguido de sus amos la IILibertos eran los que habían bertad.

L Í B E R II. 161 pi* in conspectu hostiura posuit c a s t r a , nulla mora f a c t a , quia Poenus educeret in aciem , copiamque pu— gnaedi faceret. Sed ubi quieta orania apud hostes, nec castra ullo tumultu mota videt , increpans quidera victos tamdem Martios ánimos Romanorum , debellatumque , .& concessum eis propalam de virtute ac gloria e s s e , in castra r e d i i t : ceterúm tacita cura animum incensus, quód cum d u c e , haudquaquam Flaminio Sem— pronioque s i m i l i , futura sibi res e s s e t ; ac tum demurn edocti malis Romani parera Annibali ducem quaesiissent. E t prudentiam q u i d e m , non vim d i c t a t o r i s , extemplo t i m u i t , constantiamque ejus haud dum e x p e r t u s , a g i tare ac tentare a n i m u m , movendo crebró c a s t r a , p o pulandoque in oculis ejus agros sociorum, coepit, & m o do citato agmine é conspectu abibat, modo repente in aliquo flexu viae, si excipere digressum in a»quum posset, oceultus subsistebat. Fabius per loca alta agmen ducebat, módico ab hoste i n t e r v a l l o , ut ñeque omitteret eum, ñeque congrederetur. C a s t r i s , nisi quantum usus n e cessarió c o g e r e t , tenebatur m i l e s : pabulum & ligna nec pauci petebant, nec passim: equitum levisque armatu— rae statio composita instructaque in súbitos tumultus, & suo railiti tuta o m n i a , & infesta effusis hostium p o pulatoribus p r s b e b a t , ñeque universo periculo summa rerum committebatnr : & parva momenta leviom certa— minum ex tuto coeptorum, finítimo receptu, assuefacieCopiamque, sin detener por su parte á Aníbal para que sacase su gente á campo, y le presentase la batalla. Increpante diciendo para provocarlos, que los ánimos guerreros de los Romanos se daban por vencidos , habiendo perdido el valor miütar , y degenerado manifiestamente de su valor v gloria. Ceterim, pero requemado de un cuidado interior, porque tenia que pelear con un general nada semejante 4 Flaminio. Ac tum (sup. qnod), y porque entonces finalmente escarmentados los Romanos, Src. Prudentiam, pericia é ingenio militar. F'exu, recodo. Si excipere, por ver si podia cazar'.e saliendo á campo raso, ut necuf, de modo que ni le perdiese de vista, ni viniese á las manos. Pabulum, i buscar forraje y leña, ni salían pocos, ni se apartabao mucho unos de otros. Equitum , levisque , la caballería é infantería la tenia en sus estancias arreglada y dispuesta para cualquiera alarma repentina, con lo que tenia defendida su tropa, y no dejaba ningún lugar seguro al enemigo que salia á forrajear. Ñeque univerrp, ni arriesgaba en una sola batalla todo el ejército. £t parva, y el pequeño peligro de algunas escaramuzas hechas desde seguro, y que teniendo cercana la retirada, iban acostum-

Tomo / / .

L

162 SECUND1 BELLI PUNICI bant terrítum pristinis cladibus militem, mínüs jam tamdera aut virtutis auc fortuna» poenitere suas. Sed non An— nibalera magis infestura tam sanis consiliis babebat, quám magistrum equitum, qui nihil aliud, quám quód non imperabat, mora» ad rempublicam praecipitandam habebat. Feroz rapidusque in consiliis, ac linguá immodicus, primó inter paucos, dein propalam in vulgus procunctatore segnera, pro cauto timidum, af/ingens vicina virtutibus vitia, corapellabat, premendorumque superiorura arte (quae pessima ars nimis prosperis mnltorum successibus crevit) stse eztollebat. X. Annibal ea Arpinis in Samninm transit; Bene— ventanum depopulatar agrura, Telesiam urbemcapit: irritat etiarn de industria ducem, sisforte accensum tot indignitatibus cladibusque socioru/n trahere ad zquum certamen possit. ínter multitudinem'sociorum Italici generis , qui ad Trasymenum capti ab Annibaie , dimissique fuerant, tres Campani equites erant, multis jam tum ilJecti donis promissisque Annibalis ad conciliandos po— pillarían] ánimos. Hi nunciantes, si in Campaniam exercitum admovisset, Capuae potiendx copiara fore : cüm res major, qnam auctores, esset, dubium Annibalera, alternisque fidentem ac diffidentem, tamen ut Campanos ez Saranio peteret, moverunt: monitos, ut etiam atque etiam promissa rebus confirraarent, jussosque cum po— pularibus & aliquibus principum rediré ad se, dimisit. Ipse imperat duci, ut se in agrum Casinatem ducat, e-

V. brando á los soldados acobardados con los descalabros pasados £ confiar mas en su valor y en su suerte. Qui nihil, el cual, si DO arruinaba cuanto antes la república, era por estar sujeto á Fablo su mando. Primó, primeramente delante de algunos, después delante de todos públicamente tachaba en Fabio su detención de pereza, y su sagacidad y cautela de cobardía, atribuyéndole vicios que tenían alguna semejanza con sus virtudes, y abatiendo el mérito de quien era superior á él (arte infame, que ha ido en aumento, por haber salido bien á muchos) se ensalzaba á sí mismo. X. Telesiam,Télese. Ad aquum, á una batalla decisiva. Campami, Capuanos. Capuct, que podría apoderarse de Capta. Cum res, sobrepujando la empresa las fuerzas de los que se la aconsejaban. Dubium, bailándose Aníbal dudoso entre esperanzas y desconfianzas, al cato se resolvió. Rebus, con la obra»,

LÍBER II. 163 doctas á peritis regionum, si eum saltum occupasset, e x i tum Romano ad opem ferendam sociis interclusurum. Sed Puoicum os abborrcns ab Latino, Casilinum pro Casino ducem accipere fecit: aversusque ab itinere, per Alifanum, Calatinumque & Calenum agrum , in campum Stellatem descendit, ubi cüm montibus fluminibusque clausam regionem circumspexisset, vocatum ducem percunctatur, ubi terrarum esset? Cüm is Casilini eo die mansurum eum dixisset, tum demum cognitus est error, & Casinum iongé inde alia regione esse : virgisque caeso duce, & ad reiiquorum terrorem in crucem sublato, castris communitis, MahaAalem eum equitibus in agrum Falernum praedatum dimisit. Usque ad aquas Sinuessanas populatio ea pervenit. Ingentem cladem, fugam , terroremque latius Numidae fecerunt: nec tamen is terror, cümomnia bello flagrarent, fide socios dimovit, videlicet quia justo & moderato regebantur imperio^ nec abnuebant, quod unum vinculum fidei est,melforibus parere. Ut vero ad Vulturnum llumen castra sunt posita, exurebaturque amoenissimus Italke ager, villaeque passim incendiis fumabant, per juga Massici montis Fabio ducente, tum prope de integro seditio accensa: quieverant enim per paucos dies: quia cüm celeriüs sólito ductum agmen fuiss e t , festinaTi ad prohibendam populationibus Campaniam crediderant: ut vero in extrema juga Massici montis ventum e s t , hostesque sub oculis erant, Falerni agri, colonorumqueSinuessae tecta urentes, nec ulla eratmentio pugnae: Spectatumne huc> inquit Minutius, ut rem

Intercluturum::: exitum, estorbaría la salida. Sed Putiicum ot, p e ro la lengua Cartaginesa, que 00 se acomoda bien á la pronunciación del latin, fue la causa que ea lugar de Casino el guia entendiese CasiÜDO. Per Aüfanum , por los territorios de Alifa, Gayazzo, y Cirinola. Stellatem , campo Mazzooe. Mansurum, que aquel dia estaría en Caiilioo. Longe, lejos de allí en diverso pais. Cétto, azotado. Sublato , puesto en cruz para e s carmiento de los demás. Populatio, llegó esta desolación. Fu— gum, y causaron grande huida y terror. Dimovit, apartó de la fidelidad , &c. Videlicet, la causa era, porque eran gobernados con un mando justo y suave. Festiuari, y que caminaban con prisa para impedir que fuese asolado el territorio de Capua. Nec ulla mentio, y no se trataba de pelear. Spectatumne, hemos venido acaso para mirar como si fuera un espectáculo agra-

Li

164 SECUNDI BELLI PUNÍCI fruendam eculis, sociorum cades tí incendia, venimas ? Nec si nullius alterius nos, ne civium quidem horum pudet, quos in Sinuessam colonos paires nostri miserunt, ut ab Samnite hoste tuto hac ora esset, quam nunc non •oicinus Samnis urit , sed Pcenus advena ab extremis orbis terrarum terminis nostra cunctatione tí socordiá jam huc progressus ? Tantum (proh dolor! ) degeneramut á parentibus nostris, ut prceter quam oram illi Puntear vagari classes, dedecus este imperii sui duxerint, eam nos nunc plenam Numidarum hostium ac Maurorum jam factam videamus? Qui modo Saguntum oppugnari indignando, non homines tantum, sed fadera tí déos ciébamus, tendentem ad manta Romana colonia JÍnniba— lem lenti spectamus ? Fumus ex incendiis villarum a— grorumque in oculos atque ora venit, strepunt aures clamortbus phrantium sociorum, sapius nos , quam deo— rum invocantium opem. Nos hic pecorum more per activos saltas, deviosque calles exercitum ducimus, condi— ti nubibus siívisquel Si hoc modo peragrando cacumi— na saltusque Furias recipere a Gallis urbem voluisset, quo hic novas Camillas, nobis dictator únicas in rebus affectis quasitus , Italiam ab sfnnibale recuperare pa~ rat t Gallorum Roma esset: quam vereor, ne sic cunctantibus nobis, uinnibali ac Pañis toties servaverint tnajores nostri. Sed vir , ac veré Romanus , quo die di— ctatorem eam ex auctoritate patrum jussuque populi dictum, l^ejos allatus est nuncius , cum esset satis al— tum Janiculum, ubi sedens prospectaret hostem, de-

dable las muertes? Nee si nullius, y ya que no nos mueva otro respeto, no nos causa vergüenza el mirar el estado de estos ciudadanos? Tantum (froh\) tanto degeneramos, ó dolor! de nuestros padres, que vemos ahora llenos de enemigos Nutridas y poseído de Moros aquel mismo país, á cuyas costas tuvieron por cosa i n digna de su imperio que se arrimasen las armadas Cartaginesas. Non nomines, los que sintiendo poco há el bloqueo de Sagunto, no solamente invocábamos á los hombres, sino también á los Dioses, por haber los enemigos quebrantado la alianza. Strepunt aures% resuenan en nuestros oidos los clamores de nuestros aliados. ¿Estivos, por montes calorosos y sendas intransitables. Conditi, metidos entre selvas. ÍVovus Camillus (Sarcasmo), este nuevo Camilo, este único dictador que hemos nombrado para reparar el mal estado de nuestras cosas. Cunctantibus, estando nosotros en esta inacción...

LÍBER

II.

165

scendit in xquum: atque tilo ipso die media in urbe, qux nunc basta Gallica sunt, ís* póstero die cifra Gabiot, ccecidit Gallorum legiones. Quid post multos annor c'um ad furcas Candínas ab Samnite hoste sub jugum missi sumas $ utrum tamdem L. Papirius Cursor jugo Satnnii perlustrando , on Luceriam premendo , obsidendoque, í í lacessendo vicíorem hostem, depulsum ab Remanís cervicibus jugum superbo Samniii impesuit ? Modo consuli Lutatio qux alia res, quám celeritas, victoriam dedit* qubd postero die, quám hostem vidit, classem gravem commeatibus, impeditam suo ipsam instrumento atque apparatu, cppressit. Stultitia est sedendo aut votis debellari credere posse : armari copias opor— tet, deducendas in tequum, ut vir cum viro congredia— ris. Pudendo agendoque res Romana crevit, non Kis segnibus consiiiis, qux timidi cauta vocant. Haec v e l ut concionarrti Minucio circumfundebatur tribunorum equitumque Romanorum multitudo, & ad aures quoque militum dicta ferocia volvebantnr : ac si nailitaris suf— fragii res e s s e t , baud dubié íerebant, Minucium Fabio duci prsrlaturos. X I . Fabius pariter in saos haud minüs quám in ho— stes inteotus, priús ab lilis invictum animum praestans, Furcas Caudinat, y qué diré de lo que muchos años después sucedió en Santa Águeda, ó en las bóreas caudinas, ¿Ve. yaga, cumbres de los montes. Premendo, bloqueando á Luceria. Modo, y ahora hace cuatro dias. Gravem, atestada de víveres , y (digamos así) embarazada de sus mismas provisiones y aparatos de guerra. Sti-ndo, que estándose quieto v con votos se puede concluir la guerra ó veacer. Deducendas, sacarlas á campo raso para pelear hombre con hombre. QH* timidi, y con estas determinaciones lentas, que los cobardes llaman cautela. Use velut, cuando esto decía Minucio , como en tono de arenga, le rodeaban. Dicta, y sus arrogantes expresiones. Ac si, y si por los votos de tos soldados hubiera de ir la cosa, daban claramente á entender. XI. Fabius, atento Fabio no menos á las intenciones de los suyos, que á las del enemigo, y manifestando un ánimo invencible de parte de aquéllos... Rusta Gallica, sepulcros de los Fraóceses. ( Metonimia.) Surfnm, i, la hoguera v lugar dondr & ad concursandum ínter saxa rnpesque aptior ac levior,cüm velocítate corporum, tum armorum habit a , campestre* hostem gravera arrais , statanumque, pugn« genere facilé elusit. Ita haudquaquara pa'i.cer¿araine digressi, Hispani feré oranes incólumes Homeni, aliquot sais araissis, in castra contenderunt. Fab us qaoque raovit castra, transgressusque saltum super A l i fasVloco alto ac munito consedit. Tum per Saranium Komam petere simulans Annibal, usqne in Pelignos populabundus rediit. Fabius roediis Ínter hostium agmen Srbemque Romam jugis ducebat , nec absistens nec congrediens. Ex Pelignis Poenus flexil iter , retroqué Apuliam repetens, Geronium pervenit, urbera metu,

miraban llamas, ?e quedaron parados; mas visto que tagema del enemigo. Concitant, echan á huir. Inc.rrere fueron i caer en los armados á la ligera. Ceternm, pero temiendo igualmeote unos y otros, la noche los detuvo hasta el » m a D «* e r s '° comenzar la pelea ningún partido. ¿Ufano, territorio de¡Alija. Abhorrens, y no gustando de pelear por la noche, mantuvo á los suyos en los reales. Prastabant, porque excedían algo en el Dnumero de gente. Astuetior, D I » acostumbrada á andar «° t«. y mas apta v ligera para correr entre peñascos y rocas. Ca™ft"Tem* por su modo de pelear fácilmente se burló del enemigo^ acostumbrado á pelear en campo raso, v á pie firme, y cargado de armas, ita, de este modo habiéndose salido de la batalla con desiguales ventajas. Populabundus, arrasándolo todo. *"'*%'**£> ni rehusando ni presentando la batalla. Repetens, y volviendo pies atrás para ir... K Geronium, hoy 5an Martin.

I70 SECUNPI BELLI PUNIC1 quia collapsa ruinís pars moenium erat, ab sais desertam. Dictator in Larinate agro castra communiit: inde sacrorum causa Romam revocatus, non imperio modo, sed consilio etiam, ac prope precibus agens cum roagi— stro equitum , ut plus consilio , quám fortunes confidat, & se potiiiS ducem, quám Sempronium Flaminiumque imitetur: ne nihil actum censeret, exacta prope astate per ludificationem hostis : médicos quoque plus in— terdum quiete quám movendo atque agendo proficere: haud parvam rem esse, ab toties victore hoste vinci desiisse, & ab continuis cladibus respirasse. H«c ne— quidquam praemonito magistro equitum , Romam est profectus. XIIT. Principio aestatis , qua haec gerebantur, in Hispania quoque terrá marique pugnari caeptum est. Asdrubal ad eum navium numerum, quem á fratre i n structum paratumque acceperat , decem adjecit: quadraginta navium classem Himilconi tradidit, atque ita Carthagine profectus navibus prope t e r r a m , exercitum in litore ducebat, paratus conflígere quacumque parte copiarum hostis occurrisset. Cn. Scipioni , postquam rnovisse ex hibernis hostem audivit, primo idem consi— lii fuit: deinde minus térra, propter ingentem famam novorum auxiliorum, occurrere ausus, delecto milite in naves imposito, quinqué & triginta navium classe iré obviam hosti pergit. Altero ab Tarracone die ad statio— nem víginti millia passuum distantem ab ostio Iberi amnis pervenit; inde duae Massiliensium speculatoria» przmissae retulerunt classem Punicam stare in ostio Saerorum, para asistir á los sacrificios. Agens, no solo mandaodo, sino también aconsejando, y pidiendo casi de rodillas al comandante de caballería. Ne nikil, no pensase se habia perdido el tiempo en gastar casi todo el estío burlando al enemigo: que á veces los médicos mas aprovechan con suspender las medicinas, que con apresurarlas y mover al enfermo. Daiisse, no haber sido vencidos. Hxc, habiendo hecho estos encargos, aunque en vano, al coronel de la caballería. XtIT. instructvm, tripuladas v pertrechadas. Carthagine, y habiéndose embarcado en Cartagena, y yendo arrimado ¡i tierra, llevaba el ejército por la ribera dispuesto á pelear, &c. Movisse, que habia salido de los cuarteles de invierno, siguió la misma resolución. z>«« (sup. naves) dos naves de los Marselleses que salieron á observar dieron noticia...

L Í B E R II. I71 fluminis, castraqae in ripa posita. Itaque ut impróvidos incautosque universos simul effuso terrore opprimer e t , sublatis anchoris ad hostem vadit. Multas & locis altis positas turres Hispania habet: quibus & speculis fie propugnáculos adversus latrones utuntur. Inde primo conspectis hostium navibus, datum signum Asdrubali e s t , tumultusque priüs in térra 8c castris, quám ad mare 81 ad naves, estortus, nondum aut pulsu remorum, strepituque alio náutico eXaudito, aut aperientibus clas6em promontoriis, cüm repente eques alius super alium ab Asdrubale missus, vagos in litore, quietosque in t e n toriis suis, nihil minüs quám hostem aut proelium eo die expectantes, conscendere naves propere, atque arma capere jubet, classem Roroanam jam haud procul á portu esse. Haec equitcs dimissi passim imperabant: mox A s drubal ipse cüm omni exercitu aderat: varioque omnia tumultu strepunt, ruentibus in naves simul remigibus militibusque , fugientium magis é t é r r a , quám in p u gnam euntium modo. Vixdum omnes conscenderant, cüm alii resolutis loris anchoram vellunt; a l i i , ne quid teneat, anchoralia incidunt: raptimque omnia prspro— pere agendo militum apparatu náutica ministeria impe— diuntur, trepidatione nautarum capere 8c aptare arma miles prohibetur. Et jam Romanus non propinqoabat modo, sed direxerat etiam in pugnam naves. Itaque non ab hoste fie proel ¡o magis Poeni, quám suomet ipsi tumultu, turbabantur : 8c tentatá veriüs pugna quám initá, in fugam averterunt classem : Se cüm aversi ac diverso late agmine á tam multis simul venientibus haud Effuso, infundiéndoles miedo. Quibus & , de las que se valen como de atalayas y fuertes contra ladrones. iWondum, no habiéndose oido aun el batir de los remos, ni algún estrépito naval, y estando aun ocultas las naves con los promontorios. T«multu , confusión. Militum apparatu , los soldados, disponiendo sus cosas, impedian á los marineros hacer su oficio, y el atropellamiento de éstos estorbaba á los soldados tomar y aderezar sus armas. Tentatá, y habiendo intentado, mas bien que dado la batalla. Et cim aversi & diverso late agmine á lam multis simul venientibus haud sane impenetrables essent (entre todas esCum alii, hay varias opiniones en el modo de leer este lugar. Parece mas natural la de loa que leen: veilunt ancharas,

Cuando unos ocupados en levantar áncoras desatando las cuerdas ó amarras, y otros cortandolas para no detenerse.

If2 SECUNDI BELLI PUNICI sane impenetrabiles e s s e n t , in litus passim naves egerunt: atque alii v a d i s , alii sicco litore excepti, partim a r m a t i , partim inermes ad instructam per litus aciem suorum perfugére. Duae tamen primo occursu capta* erant Púnica; naves, quatuor suppressa?. Romani, quamquam térra hostium e r a t , armatamque aciem toto praetentam in litore cernebant, haud cunctanter tamen insecuti trepidam hostium classem , naves o m n e s , quae non aut perfregerant proras litore i l u s a s , aut carinas fixerant v a d i s , religatas puppibus in altum extraxere, ad quinqué & viginti naves ex quinquagínta cepere. Ñeque id pul— cherrimum ejus victoria? f u i t , sed quód una levi pugna toto ejus o r « mari potiti erant. Itaque ad Honoscam classe provecti, exscensione é navibus in terram factá, cüm urbem vi cepissent, captamque diripuissent, C a r thaginem inde petunt: atque omnem agrum circa depo— p u l a f i , postremó tecta quoque juncta muro portisque incenderunt. Inde jam praedá gravis ad Longnnticam p e r venit classis: ubi vis magna sparti f u i t , ad rem nauticam congesta ab Asdrubale; quod satis in usum fuit, s u b í a l o , ceterum omne incensum est. N e c continentis modo projectas oras prastervecta , sed in Ebusum insolam transmissum: ubi u r b e , quae caput Ínsula» e s t , biduum nequidquam summo labore oppugnata, ubi in spem irri— tam frustra teri tempus animadversum e s t , ad popula— tionem agri versi, direptis aliquot incensisque v i c i s , m a -

ta parece la lección mas natural de este lupar obscuro). Y viendo que no eran impenetrables á los enemigos que venían en tanto número, estando ellos de espaldas, y tan separados unos de otros , por diversas partes arrimaron las naves á la ribera:::: Suppressa , echadas á foodo. Terra::: erat, estaban apoderados de la tierra, y veían el ejército armado y tendido en toda la r i bera. Aut carinar, ó no quedaron encalladas. Religatat, llevaron á remolque á alta mar. Ñeque id, ni consistió en esto la principal ventaja de esta victoria, sino en que con una pequefia pelea quedaron señores de toda la costa. Exscensione, habiendo saltado en tierra. Ubi vis, donde Asdrubal habia hecho una gran provisión de esparto para los cables de los navios, y habiendo t o mado lo que necesitaba, quemo" lo demás. Nec continentis, y no solamente la armada Romana corrió toda la costa del continente, .sino que pasó i la isla de Ibiza. In spem, sin esperanza alguna, 7 en vano... Longunticam , en el reino

de Valencia.

LÍBER

ii.

173

jore quám ex continenti praedá parta, cíim in caves s e se recepissent, ex Balearibus insulis legati pacem petentes ad Scipionem venerunt. Inde flexa retro classis, re— ditumque in citeriora provincias : quó onanium populo— ruin, qui Iberum incolunt, multorum & ultima; Hispa— n i * legati concurrerunt. Sed qui veré ditionis imperiique Romani facti s u n t , obsidibus d a t i s , populi amplius fue— runt centumviginti. Igitur terrestribus quoque copiis s a t i s fidens Rontanus , usque ad saltum Castulonensem est progressus. Asdrubal in Lusitaniam ac propias Oceanum concessit. Quietum inde fore videbatur reliquum aestatis tempus , fuissetque prope per Poenura hostem: sed praeterquam quód ipsorum Hispanorum inquieta avi— daque in novas res sunt ingenia, Mandonius vir nobilis, qui antea llergetum regulus f u e r a t , postquara Romani ab saltu recessere ad maritimam o r a m , concitis popula— r i b u s , in agrum pacatum Romanorum sociorum ad p o pulandum venit. Adversüs eos tribus millibus cum ex— peditis auxiliis á Scipione m i s s i s , levi certamine ut t u multuarían! manum fudere , multis occisis , quibusdam c a p t i s , magnáque parte armis exuta. Hic tamen tumul— tus cedentem ad Oceanum Asdrubalem cis Iberum ad s o cios tutandos retraxit. Castra Púnica in agro Ilercaonens i u m , castra Romana ad novam classem erant, cüm fama repens alió vertit bellum. Celtiberi p r i n c i p e s , qui regionis suae legatos obsidesque dederant R o m a n i s , nun-

Inde, de allí torció el camino la armada, y se fue á la parte c i terior de la provincia. Qui veré, tos que con verdad se hicieron de la jurisdicción. Quietum, que habría paz por lo restante del estío, y casi la hubiera habido por parte de Anibal. Avidaqve, y deseosos de mudanza de gobierno. Ingenia, Índole, naturaleza. Con" eitit, habiendo levantado á sus paysanos. Levi certamine, los derrotaron á todos con una .escaramuza, como que era gente levantada de pronto. Exntá, habiendo quitado las armas á los mas. Cedentem, que se retiraba acia el Océano. Retraxit, le hizo volver. Ad novam, cerca de la nueva armada. Cum fama, cuando una nueva repentina llevo la guerra á otra parte... Baleario™, islas Baleares, Ma» Castulonensem, Cazorla, entre Horca y Menorca. Castilla y Andalucía. In citeriora, á la parte de la Agro llercaonentium , en los provincia que cae de este lado campos de Tortosa. del Ebro. Celtiberi, Aragoneses,

174 SECUJNDI BELLI PUNICl cío misso á Scipione exciti arma capiunt, provinciamque Carthaginiensium valido exercitu invadunt, tria o p pida vi expugnant. Inde cum ipso Asdrubale duobus proeliis egregié pugnantes, quindecim millia hostium occi— derunt , quatuor millia cum multis militaribus signis capiunt. XIV. Hoc statu rerum in Hispania , P. Scipio in provinciana venit, prorogato post consulatum imperio, ab senatu missus cum triginta longis navibus, & octo millibus militum , magnoque coiumeatu advecto. Ea classis ingens agmine onerariarum procul visa cum magna lstitia civium sociorumque portum Tarraconis ex alto tenuit: ibi milite expósito, profectus Scipio fratri conjungitur, ac deinde communi animo consi— lioque gerebant bellum. Occupatis igitur Carthaginiensibus Celtibérico bello, haud cunctanter Iberum transgrediuntur: nec ullo viso hoste , Saguntum pergunt iré, quód ibi obsides totius Hispania; custodia; traditos ab Annibale fama erat módico in arce custodiri presidio. Id unum pignus inclinatos ad Romanara societatem o— mnium Hispania; populorum ánimos morabatur, ne sanguine liberorum suorum culpa defectionis lueretur. Eo vinculo Hispaniam vir unus solerti magis quára fideli consilio exsolvit. Acedux erat Sagunti nobilis Hispa-»ñus, fidus ante Poenis : tum (qualia pleraque sunt barbarorum ingenia) cum fortuna mutaverat fidem : ce— teríim transfugam sine magna; rei proditione venientem ad hostes , nihil aliud quám unum vile atque infame corpus esse ratus , id agebat ut quám máximum emo— lumentum novis sociis esset. Circumspectis igitur o—

Excitl, movidos con un correo despachado. XIV. Navíbus longis, galeras. Advecto, y hecha gran provisión de víveres. Agmine, que iban comboyando á las de carga. Tenuit, desde alta mar se dirigid al puerto de Tarragona, id unum, esta sola prenda detenia los ánimos, &c. inclinados á la alianza Romana. Eo vinculo, de esta suiecion los sacó un solo hombre con una traza, que mas teoia de astuta que de fiel. Ceterüm, pero pensando que un desertor que se pasa al enemigo sin proporcionarlos alguna grande ventaja, no lleva otra cosa que su cuerpo, cosa vil y de poco aprecio, pensaba en hacerles á los nuevos aliados algún grande servicio. Circumspectis, considerando pues todas las cosas que la fortuna le podia poner en las manos, pensó sobre todo en entregar los rehenes...

LÍBER II. 175 mnibus, qua» fortuna potestatis ejus poterat faceré , obsidibus poti&sinium tradendis animum adjecit: eam uñara rera máxime ratus conciliaturam Romanis principum Hispaniae aniicitiam. Sed cüm injussu Bostaris prafecti satis sciret nihil obsidum custodes facturos esse , Bo— starem ipsum adgreditur. Castra extra urbero inipso li— tore habebat Bostar, ut aditum ex portu intercluderet Roruanis: ibi eum in secretum abductum, veluti igno— rantem monet, in quo statu sit res. Metum continuisse ad eam diem Hispanorum ánimos, quia procul Romani abessent : nunc cis Iberum castra Romana esse, orcen tutam , perfugiumque novas Tolentibus res. ¡taque quos metus non teneat , beneficio & gratia devin— ciendos esse. Miranti Bostari, percunctantique quodnam idsubitum tantae rei donum posset esse? Obsides, inquit, in civitates remitte : id privatim parentibus, quorum máximum nomen in civitatibus est suis, ü publicé po— pulis gratum erit. Vult sibi quisque credi, & habita fides ipsam plerumque obligat fidem. Ministerium re— stituendorum domos obsidum mihimet deposco ipse , ut Opera quoque impensá consilium adjuvem meum , (3 rei suapte natura gratce, quantam insuper gratiam possimt adjiciam. Homini non ad cetera Púnica ingenia calüdo ut persuasit, nocte clam progressus ad hostium stationes, conventis quibusdara auxiliaribus Hispanis , & ab iis ad Scipionem perductus, quid afferret expromit. F i de acceptá datáque, ac loco & tempore constituto ad obsides tradendos, Saguntum redit : diem insequentem absumsit cum Bostare mandatis ad rem agendam accipiendis. Dimissus, cüm se nocte iturum , ut custodias hostium falleret, constituisset; ad compositam cum iis horam excitatis custodibus puerorum profectus, veluti Aigreditur, acomete, esto es, habla, intercluderet, para impedir desde el puerto la entrada. JMinirterium, yo me encargo de ponerlos en sus casas para llevar adelante este mi consejo, haciendo lo que pueda, y hacer cuanto me sea posible mas agradable una cosa que lo es de suyo. Homini. luego que persuadió esto a Bostar, hombre que no tenia la malicia de los demás Cartagine— * ses. Fide acceptá, dada y admitida la palabra. Ad compositam, habiendo dispertado á los guardias de los jóvenes rehenes, y salido con ellos al tiempo concertado, aparentando ignorancia, los condujo á las celadas dispuestas por traición suya...

I76 S£CUND1 BELLI PUNICI ignarus, in praeparatas sua fraude insidias ducit. In castra Romana perducti: cetera oninia de reddendis obsidibus, sicut cura Bostare constitutum e r a t , acta per eumdem o r d i n e m , quasi Carthaginiensium Domine sic agerentur. Major aliquanto Romanorum gratiafuit in re pari,quám quanta futura Carthaginiensium fuerat. Illos enim g r a ves superbosque in rebus secundis e x p e r t o s , fortuna & timor mitigasse videri poterat. Romanus primo adventu incognitus ante , ab re clementi liberalique ini— tium fecerat: & Acedux vir prudens haud frustra v í debatur socios mutasse. Itaque ingenti consensu ad de— fectionem omnes spectare: armaque extemplo mota fo— r e n t , ni h y e m s , quae Romanos quoque & Carthaginien— ses concederé in tecta c o e g i t , interveoisset. X V . Haec in Hispania quoque secunda aestate Puní— ci belli g e s t a , cüm in Italia paullulum intervalli cladi— bus Romanis solers cunctatio Fabii fecisset: que ut A n nibalem non mediocri sollicitum cura habebat, tamdem eum militiae magistrum delegisse Romanos cernentem, qui bellum ratione non fortuna g e r e r e t , ita contemta erat ínter cives armatos pariter togatosque , utique postquam absenté eo , temeritate magistri equitum, lae— t o , ut veriüs d i x e r i m , quám prospero eventu pugnatutn fuerat. Acceserant duae res ad augendam i n v i diam dictatoris : una fraude ac dolo Annibalis; quód cüm á perfugis ei monstratus ager dictatoris esset, o— mnibus circa solo aequatis, ab uno eo ferrum i g n e m -

Reddendis, sobre restituirlos á sus padres. Quasi, como si la restitución se hiciera en nombre de los Cartagineses, pero era en nombre de los Romanos. Major, en un asunto igual algo mayor fue el agradecimiento de los Romanos, que el que hubieran tenido los Cartagineses. Porque podia parecer que la fortuna y temor los hizo ablandar á estos, á quienes los esperimentaron crueles y soberbios en la prosperidad. Fecerat, habia dado principio por un hecho de clemencia y liberalidad, itaque, y así con grande consentimiento todos ponían sus miras en rebelarse. XV. Cim in, cuando en Italia la prudente detención de Fabio ocasionó algún intervalo á las derrotas de los Romanos. Contemta, asi era despreciada del ejército igualmente que de los que estaban en Roma. Ager, una posesión que era del dictador. Ómnibus, mandó que asolando todos los lugares que habia al rededor á sola ella no tocasen ni incendiasen, para hacer creer que esto era una recompensa de alguna inteligencia secreta...

L Í B E R II. 177 que & vim omnem hostium abstineri jussit, ut occulti alicujus pacti ea merces videri posset; altera ipsius fa— cto , primó forsitan dubio, quia non exspectata in eo senatús auctoritas est, ad extremuru haud ambigué ia maximam laudem verso, in permutandis captivis: quód sicut primo Púnico bello factura erat, convenerat í n ter duces Romanos Poenumque, ut quae pars plus reciperet quám daret, argenti pondo bina & selibras in mi— litera prsestaret. Ducentos quadraginta septem cüm piltres Romanus quám Poenus recepisset, argentumque pro eis debitum, s*pe jactata in senatu r e , quoniam non consuluisset patres, tardiüs erogaretur; inviolatum ab. hoste agrura, misso Romam filio, vendidit, fidemqua publicam impendió privato exsolvit. XVI. Annibal pro Geronii maenibus, cujas urbis ca-» ptae atque incensae ab se in usum horreorum pauca reli— querat tecta, stativa habebat: inde frumentatum duas exercitús partes mittebat: cum tertiá ipse expedita ia statione erat, siraul castris pra?sidio,& circuraspectans necunde ímpetus in frumentatores fieret. Romanus tune exercitús in agro Larinate erat: praeerat Minucius ma— gister equitum, profecto (sicut ante dictura est) ad ur— bem dictatore. Ceterura castra, qua» in monte alto ac tato loco posita fuerant , jam in planum deferuntur : agitabanturque pro ingenio ducis consilia calidiora, ut im— Altera, la otra cosa era lo que hizo el mismo dictador, a! principio cosa sospechosa, porque 00 habla esperado para ello, &c. Haud, pero que sin duda se volvió al fin en grande alabanza suya. In permutaríais, y fue el trueque de los prisioneros. Convenerat, se habían convenido los generales Romanos y Anibal en que el que recibiese mas prisioneros que los que daba , pagase" por cabeza por cada prisionero de mas, dos libras y media de piara. Sxpe, tratado muchas veces este punto en el senado. Tardiüs erogaretur*, fardándose en pagar este dinero, inviolatum, que no habia tocado. Fidemque, y á su costa pagó esta deuda pública. XVI. In usum, para que sirviesen de graneros. Frumentatum, i, buscar trigo. In statione, como de centinela, ya para defender los reales, ya atendiendo á que por ninguna parte se acometiese, &c. Caixdiora, tomábanse determinaciones precipitadas según la condición del general Minucio... Pro Geronii, delante de las murallas de San Martin. Calidiora , distíngase entre calidas, ardiente, y callidus, astuto , sagaz. Lo primero le con-

Tomo II.

venia á Minucio que era pre— cipitado y temerario , y asi hav Metáfora eo calidiora ; pero 00 tenia nada de lo segundo.

M

178 SECUNDI BELLI P U N I C I petus aut in frumentatores palantes, aut in castra r e l i cta cum levi manu prareidioque fieret, N e c Annibalem f e f e l l i t , cuco doce mutatam esse beili rationem, & ferociüs quám consultius rern hostes gesturos. ipse autem (quod minirné quis crederet) cüm hostis propius e s s e t , ter— tiara partera militum frumentatura, duabus in castris r e t e n t i s , dimisit, deinde castra ipsa propius hostem m o v i t , dúo ferme á GeTonio m i l l i a , in tumulum hosti c o n spectum: ut intentum sciret esse ad frumentatores, si qua vis fieret, tutandos. Propior inde e i , a t q u e ipsis i m minens Romanorum castris, tumulus apparuit: ad quem capiendnm, qnia si luce palam i r e t u r , haud dubié hostis breviore viá praeventurus e r a t , nocte clam missi N u m i dae ceperunt: quos tenentes l o c u m , contemta paucita— t e , Romani postero die chm ejecissent, ipsi eó t r a n s ferunt castra. T u m i t a q u e , ut exigunm spatii vallurn á • a l i o aberat, & id ipsura totum prope compleverat R o mana a c i e s , simul & per aversa castra á castris Anni— balis equitatus cum levi armatura emissus in frumentat o r e s , late caedem fugamque hostium palatorum fecit. N e c acie certare Annibal ausus: quia tanta paucitate v i x castra, si oppugnarentur, tutari poterat. Jamque artibus Fabii pars exercitús aberat^ jara ferme sedendo & cunctando bellum gerebat, receperatque suos in priora Castra, q u s pro Geronii moenibus erant. Justa quoque

Fefellit, no se le ocultó que con la mudanza de general se habla mudado de plan. Rem::: gesturos, que obrarían, que pelearían. Movit::: propius, acercó mas el campamento. Intentum, que atendía. Ai quem capiendum Numiite missi clam nocte ceperunt, quia si iretur palam luce, hostis, &c. para ocupar, el cual habiendo enviado á los Numidas ocultamente de noche lo tomaron, porque si hubieran ido claramente de dia, el enemigo sin duda se hubiera adelantado por camino mas corto. Ejecissent, habiéndolos desalojado, trasladan allí su campo, üt exiguum, como una fortificación distaba poco de la otra, y casi todo este espacio Je habia ocupado, &c. Simul 4?, habiendo salido al mismo tiempo de los reales de Aoibal por la espalda la caballería con algunos de Infantería contra los enemigos que andaban buscando trigo, causó gran mortandad en ellos, y los hizo huir por estar esparcidos. Acie, ea batalla formal. Jamque, y ya le faltaba parte de su ejército por los ardides de Fabio, y ya Aoibal hacia la guerra estándose quieto y rehusando la batalla. Justa,"algunos dicen que también se peleó en batalla formal, y midiendo las armas, ó encontrándose los dos ejércitos...

L Í B E R II. 179 acie & collatis signis dimicatum, quídam auctores sunt: primo concursu Pcenum usque ad castra fusum , inde eruptione factá, repente versum terrorem in Romanos: Numerii Decimii Samnitis deinde interventu proelium restitutum. Hunc principem genere ac divitiis non Bo— Viani modo, unde e r a t , sed toto Samnio, jussu dictato— ris octo millia peditnm, & equites ducentos adducen— tem in castra, ab tergo cüm apparuisset Annibali, spem parti utrique praebuisse novi subsidii, tumque Fabio ab Roma veniente, Annibalem insidiarum quoque aliquid timentem recepisse suos: Romanum insecutura, adjuvante Samnite dúo castella eo die expugnarse ^ sex millia hostium caesa, quinqué admodum Romanorum: tamen in tam pari prope clade famam egregia; victoriae cura vanioribus literis magistri equitum Romam perlatam. De his rebus persaepe & in senatu & in concione actum est. Cüm laetá civitate dictator unus nihil nec famae nec literis crederet, & ut vera omnia essent, secunda se magis quam adversa timere diceret: tüm M. Metilius tribunus plebis, id enimvero ferendum esse, negat, non prttsentem solum dictatorem obstitisse rei bene geren— dtey sed absentem etiam gestas obstare'. (3 in ducendo bello sédalo tempus tereré, qub diutiús in magistratv sit, solusque ís* Roma & in exercitu imperium ha— beat: quippe consulum alterum in acie cecidisse , alte" rum specie classis Púnica persequenda procul ab Italia ablegatum. Dúos prastores Sicilia atque Sardiniá occupatos y quorum neutra hoc tempore provincia praeio—, te egeat: M. Minucium magistrum equitum, ne hostem videret, ne quid rei bellicos gereret, prope in custodia Sobiani, de Boyano su patria. Spem prmbuisse, dio esperanza á unos y á otros de que venia, &c. Recepisse, retir6. Xtvo castella, dos pueblos considerables. Tamen in, y aunque fue casi igual la pérdida de unos y otros, hay quien dice, que llegó á Roma la noticia de que consiguieron una gran victoria por las cartas arrogantes del comandante de caballería. Vt vera, dado caso que todo fuese cierto, que temía mas la prosperidad que la adversidad. Negat, dijo que no se podia sufrir ciertamente). Praesen— tem, hallándose en el ejército, le habia tenido como aprisionado para DO pelear. Et in ducendo, y que de intento gastaba el tiempo en alargar la guerra. Specie, con el pretesto... Prope in custodia, así se expilca Metilio para aumentar el

aborrecimiento contra Fabio, que contuvo dentro de los rea— M 2

I8o SECUNDI BELLI PUNICI habitum. Itaqut hercule non Summum modo, quo jam tamquam trant Iberum agro Peenis concessum sit, sed Campanum Calenumque Cj Falernum agrum pervasta— tos este y sedente Casilini dictatore, Ú legionibus po— pulí Remaní agrum suum tufante. Exercitum cupien— tem pugnare, ís* magistrum equitum, clausos prope intra vallum retentas , tamquam hostibus captivit arma ademta. Tamdem , ut abscesserit inde dicta— tor t ut obtidione libéralos , extra valium egressos fu— disse ac fugaste hostes. jQuos ob res, si antiquus animas plebi Román* esset, audacter se laturum fuisse de abrogando jQ. Fabii imperio. Nunc modicam roga— tionem promulgaturum de cequando magistri equitum £s* dictatoris jure: nec tomen ne ita quidem prius di— mittendum ad exercitum Q. Fabium, quám consulem in locum C. Flaminii suffecisset. Dictator concionibus se abstiouit, in concione minime popularis. Ne in sena— tu quidem satis aeqiris auribus audiebatur tune, cuín hostem verbis extolleret, bienniique clades per terneri— tatem atque inscitiam ducum acceptas referret: magistroque equitum y qubd contra edictum suum pugnasset, ra— tionem diceret reddendam esse. Si penes se summa im— perii consilüque sit, propediem effecturum y ut sciant homines, bono imperatori haud magni fortunara mo— menti esse i mentem rationemque dominari: se scevo Quo agro, al cual territorio se habían retirado los Cartagineses como si estuviese á la otra parte, &c. Ut abscesserit, que al punto que el dictador se apartó del ejército, los soldados como si hubiesen salido de un cerco derrotaron y ahuyentaron A los enemigos. Laturum (sup. legem), que ya con toda resolución hubiera promulgado una ley para quitar el mando á Q. F¿bio; pero que por entonces daría otra mas moderada, igualando el mando del comandante de caballería con el del dictador. Dictator, el deta— dor, que en sus determinaciones no buscaba el favor del pueblo, se escusd de asistir i. las juntas. Satis mquit, con mucho gusto. Inscitiam , impericia militar. Rationemque, y diciendo que Minucia debía dar cuenta de haber peleado contra su orden. Bowe, que el buen general no debe hacer mucha cuenta de la fortuna, sino que la raaos y prudencia lo ba de dirigir todo... les i Mintiera, sin dejarle p e - mente que éste tird únicamenlear. te á defeader sus heredades, no Agrum suum, el campo del los campos del pueblo Romano. dictador. Da a entender falsa-

L Í B E R IT. 181 tempore í í fine ignominia servasse exereitam, quám multa millia hottium occiditse, ducere majorem gloriam este. Hujus generis orationibus frustra habitis, & consale creato M. Atilio Regulo, ne prssens de jure irnperü diroicaret, pridie quám rogationis ferend* dies adesset, nocte ad exercitum abiit. Luce ortá, cum plebis concilium esset, magis tacita invidia dictatoris, favorque magistri equitum ánimos versabat, quám satis audebant homines ad suadendum,quod vulgo placebat, prodire : & favore superante, auctoritas tamen rogationi deerat. Unus inventus est suasor legis C. Terentius Varro, qoi priore anno prstor tuerat, loco non humili solüm, sed etiam sórdido ortus : patrem lanium fuisse ferunt, ipsurn institorem mercis, filioque hoc ipso io servilia ejus artis ministeria usurn. Is juvenis, ubi ex eo genere quaestús pecunia á patre relicta, animum ad spem l í beralioris fortunas adjecit, togaque & forum placuere, proclamando pro sordidis bominibus caasisque adversas rem & famam bonorum, primüm in notitiam populi , deinde ad honores pervenit : quaesturá quoque ñc duabus aedilitatibus, plebejá & curuli, postremo & praetura perfunctus, jam ad consulatús spem cúm attolle—

2V> pnetenT, para que estando presente no Impidiese que i Mfnucio le igualasen con él en el mando; el dia antes que se p u blicase la ley, marchó al ejército por la noche. Mag'tt, siendo mayor el aborrecimiento secreto contra el dictador, y el favor acia el comandante de caballería, que estaba apoderado de todos, que el ánimo para aconsejar públicamente lo que al pueblo le agradaba; y aunque prevalecía el favor, con todo eso faltaba autoridad para intimar la lev. Loco, no solamente de nacimiento humilde, sino de oficio infame; pues dicen que él fue mancebo de tienda, y su padre carnicero, en el cual oficio vil se valió del hijo. / / jurmnis, luego que este joven coo el dinero que su padre le dejrf, adquirido en este comercio, concibió esperanza de mejor estado; inclinándose á la carrera y ejercicio de la abogacía, l l e gó á ser conocido del pueblo, y á. los honores, defendiendo primeramente á hombres viles, y después sosteniendo algunos pleitos contra la hacienda y honor de los buenos. Postremo, y por ú l timo llegó á ser pretor, concibiendo esperanzas de ser cónsul.-. Mdilitatibur, y dos veces edil, la una de la plebe, la otra de los nobles. Curuli, tradúcese de los oobles ; porque habiendo

ediles plebeyos y patricios, á solo éstos se les concedía la silla curul, como también i los d é mas magistrados mayores.

I 82 SECUNDI BELLI PUNICI ret ánimos, haud parum callide auram favorís popularis ex dictatoria invidia petiit, scitique plebis unus gratiam tulit. XVII. Oranes eam rogationem, quique Roma», quique in exercitu erant, aequi atque iniqui, prxter ipsum dictatorem, in contumeliara ejus latam acceperunt. Ipse quá gravitate animi criminantes se ad multitudinem ini— micos tulerat, eádem populi in se szvientis injuriam tulit: acceptisque in ipso itinere literis senatúsconsulti de aequato imperio, satis fidens haudquaquam cum im— perü jure artem imperandi aequatam, cum invicto a ci— vibus hostibosque animo ad exercitum rediit. Minucius vero, cum jam ante vix tolerabilis fuisset, secundis r e bus ac favore vulgi; tum ntíque immodicé immodesté— que non Annibale magis victo ab se, quám Fabio g l o riari, illum in rebus asperis unicum ac parem ducem qucesitum yínnibali, majorem minori, dictatorem ma— gistro equitum (quod nulla memoria habeat annalium) jussu populi aquatum in eadem civitate, in qua ma— gistri equitum virgos ac secures dictatoris tremeré atque horrere sol:ti sunt: in tontum suam felicitatem virtutemque enituisse. Ergo secuturum se fortunan* suam, si dictatoris cunctatio in segnitie deorum homi— numque jvdicio damnatá perstaret. Itaque qu© die pri— müm congressus est cum Fabio, statuendum omnium primum ait esse, quemadmodum imperio adequato ufan— tur: se optimum. ducere, aut diebus altemis, aut si majara intervalla placerent, partitis temporibus , alter— nis summum jus imper'tumque esse, ut par hosti non Auram (Me:áfora), no tuvo poca mafia y astucia eo granjearse el favor del pueblo con el aborrecimiento del dictador. Scitique plebis (Plebiscití), y él solo se alzó con la gloria de que el pueblo diese este decreto. XVII. JBoui, amigos y enemigos. Seevientit, enfurecido contra él. Imperandi, que no eran iguales en el arte de mandar, aunque lo fuesen en el mando. Tum migue, comenzó entonces á vanagloriarse con mayor destemplanza y libertad de haber vencido no menos á Fabio que á Aníbal, ¿uod nulla, de lo que no habia memoria en las historias. Tremeré, temblar y llenarse de horror al ver los haces y segures que precedían al dictador, in tantum, tanto habia sido ensalzada, decía él, su fortuna y valor. Se optimum, que él tenia por lo mas acertado que cada ano tuviese todo el mando por dias, alternando, ó por mas tiempo si asi le agradaba.

LÍBER II. 183 tolum consilio, sed viribus etiam esset, si quam occasionem rei gerencia habvisset. Q. Fabio haudquaquam i d p l a c e r é : omr.ia enim fortunan habituramt quecum— que teméritos collegce habuisset: sibi cammunicatum cum Ufo, non ademtum imper'tum esse. ltaque se num— quam volentem parte, qua posset, nerum contilia ge— rendarum cessurum v nec te témpora aut diet imperii cum eo t sed exercitut divisurum: suisque contiliit,quo— niam omnia non lie ere t, qute posset tervaturum. Ita ob— t i n u i t , ut l e g i o n e s , sicut consulibus vaos esset, Ínter se dividerent. Prima 8t quarta Minucio j secunda & tertia Fabio evenerunt. Ítem equites pari numero , sociúmqce & Latini nominis auxilia diviserunt: castris. se quoquo s e p a r a n magister equitum voluit. X V I I I . D ú p l e x inde Annibali gaudium f u i t : ñeque enim quidquam e o r u m , qua> apud hostes agerentur, cuna f a l l e b a t , & perfugis multa indicantibus, & per suos ex— p l o r a n t e m : nam & liberam Minucii temeritatem se suo modo capturum, & solertix Fabii dimidium viriuro decessisse. Tumulus erat inter castra Minucii & Poenorum, quem qui oceupasset, haud dubié iniquiorem erat bosti locum facturus. Eum non tam capere sine certamine vo— lebat Annibal, quamquam id opera? pretium e r a t , quam causam certaminis cum M i n u c i o , quem semper oceursu— runa ad obsistendum satis s c i e b a t , contrahere. Ager omnis medius erat prima specie inutilis insidiatori, quia non modo silvestre quidquam, sed ne vepribus quidem vesti— t u m habebat, re ipsá natus tegendis i n s i d i i s , e ó magis, Omnia enim, pues cualquiera que fuese la inconsideración de su companero, el suceso se atribuiría á la fortuna. Se volentem, que él nunca voluntariamente cederla en lo que pudiese el mando de la fcuerra. Divisurum, y que no dividiría con él el mando, d por dias, ó por mas tiempo, slxio, &c Ita cbtinuit, asi se convinieron , & c Castrii, el comandante de caballería quiso tener campo a parte. XVUI. Nam &, porque se alegraba de que podría acometer con sus ardides á la temeridad de Mioucio, que ya estaba independiente; y de que la astucia de Fabio ya tenía la mitad de fuerzas menos. Iniquiorem, menos ventajoso, {¿uomquam, aunque esto era conducente. Quam::: contrahere causam, como buscar ocasión de venir á las manos con Minucio. Ager, todo el campo que mediaba era i primera vista inútil para emboscada*, pues ni t e nia árboles, ni aun una zarza, pero acomodado por lo mismo para asechanzas encubiertas...

184 SICUNDI BELtI PUNICI qudd in nada valle oulla talis fraus timeri poterat: & erant in anfractibus cavae rupes, ut quaedam earum du— ceños armatos possent capere. In has latebras, quot quemque loeum apté insidere porerant, quinqué millia conduntur peditum equitumque: necubi tamen aut mo— tos alicujus temeré cgressi, ant fulgor armorum fraudem ín valle tam aperta detegeret, missis paucis prima luce ad capiendura, quem ante diaimus, tumulum, avertit ©culos bostium. Primo statim conspeccu contemta pau— citas, ac sibi quisque deposcere pellendos inde hostes: ad locum capiendum dux ipse inter stolidissimos ferocissi— mosque ad arma vocat, & vaois animis & minis increpat hostem. Principió levem armaturara dimittit: deinde conserto agmine, mittit equites : postremo ciim hosti— bus quóque subsidia mitti videret, instructis legionibus procedtt. £ t Annibal laborantibus suis alia atque alia, crescenfe certamine, mittens auxilia peditum eqoitum— que, jam justám expleverat aciem, ac totis utrinqoe vi— ribus certabarur. Prima levis armatura Rornanorura praeoccupatum inferiore loco succedens tumulum, pulsa detrusaque terrorem in succedentem intnlit equitem, & ad signa legionum refugit: peditum acies inter per— culsos impávida sola erat, videbaturque , si justa aut si recta pugna esset, haudquaquam impar futura : tantmn animorum fecerat prosperé ante paucos dies res gesta. Sed exorti repente insidiatores eum tumultum terrorem— que in latera utrioque ab tergoque incursantes, fece— runr., ut ñeque animus ad pugnam, ñeque ad fugam spes cuiquam s-uperesset. Tune Fabius primo clamore paven— tium audito, dein conspectá procul turbatá acie : Itaest, It erant, y había en los recodos del ralle unos peñascos horadados. Capere, recibir dentro de sí. Quot quemque, cuantos buenamente podían emboscarse en cada uno. Necubi, para que por ninguna parre, ó el movimiento de alguno at salir inconsideradamente, ó el resplandor de las armas descubriese el engaño. Avertit, se llevo esto la atención del enemigo. Ac sibiy cada uno pedia la comisión de echar de allf. Deinde, después de trabada la batalla envió la caballería. Alia auxilia, nuevos refuerzos. Jam juttam, ya habia hecho una batalla formal, y se peleaba, fitc. Praoceupatum, subiendo por la parte inferior á la altura tomada antes por los de Anibal. Videbaturque, y parecía que si se hubiera peleado en buena guerra, esto es sin celadas. Superesset, ninguno tenia ánimo, ita eit, asf es, dijo, no mas pronta de lo que me temía, la fortuna cazo la temeridad de Mlnuclo*..

X L Í B E R II. **5 inqait, non celeriur quám timui, deprehendit fortuna, irmeritotem. Fabio aquatus imperio, StnntbalemV i x r tute e fortuna superiorem -videt: sed ohud l»rgaf* succensendique tempus erit; nunc signa extra vallum proferte: victoriam hosti extorqueamus, confesstonem erroris civibus. Jara magna ex parte cssis alus , alus circunispectantibus fugam, Fabiana se acies « P ^ » velut coelo demissa, ad auxilium ostcndit. Itaque pnus quám ad coniectum teli veniret, aut manum consererer, & suos á fuga efFusa, & á feroci pugna bostes conunuit. Qui solutis ordinibus vagé dissipati crant, undique confugerunt ad integrara aciem, qui plures simul terga a e derant, conversi in hostem , volventesque orbem , nunc sensiro referre pedem , nunc conglobati restare. Ac jam prope una acies facta erat victi atque integn exercitus, inferebantque signa in hostem, cüm Poenus receptuí c e cinit, palam ferente Annibale , ab se Minuciura , se a Fabio victum. Ita per variara fortunara diei roajore parte exacta, cúm in castra reditum esset, Mmucius convocaras militibus: Sepe egot inquit, audivx.milites yeum primum esse virum, qui ipse consulat quid tn rem stt. secundum eam, qui bene monenti obediat: qut nec tpse consuhre, nec alteri parere scit, eum extremt tngentt esse. Nobis quoniam prima animi ingeniique negata sors est, secundam ac mediam teneamus: & dum imperare discimus,parere prudenti in animum inducamus: castra eum Fabio jungamus. Ad pratorium ejus signa cumtulertmus, ubi ego eum parentem appellavero , quod beneficio

Sed aliud, pero ya habrá tiempo de hacerle mis cargos T » « J * festarle mi sentimiento. Extorqueamus, arranquemos la *«ct°Ma, &c. v hagamos confesar 4 los ciudadanos su error. * ' " " ' * £ " " tibus\ echando las miras para huir. Ad conjectum,á « , r o « ™c™* Huí selulis, los que, deshecha la formación andaban « P " 0 1 . " • de todas partes acudieron á donde se renovó la batalla. ^v'ntes que, y dando una medía vuelta, ya retrocedían poco 4 P oc ° ; / " ¿mojonados se detenían. Ac jam, y ya casi estaban ' n « f P o r ™ los dos ejércitos, el vencido, y el de Fabio que estaba entero y arremetían contra el enemigo. Ita per, pasada as "****"**{ te del día peleando con varios sucesos, y hab.éndose vuelto i los reales unos v otros. Qui ipse, que aconseja lo que .convtene, es el primero entre todos. Eum, este tal es de una < D d o l e , r X d « e 7 ! {*or de todos. Parere, inclinemos nuestro ánimo 4 obedecer al que sabe mas que nosotros. Pratorium, 4 su tienda...

186 SECUNDl BELLI PÜNICI ejus erga nos, ac majesíate ejusdignum estivos milites eos , quorum vos moda ai ma dexterjeque texerunt, patronos salutabitis: (3 si nihil aliud, gratorum certe nobis animorum gloriam dies haec dederit. Signo d a t o , concia— matur i n d e , dt colligantur vasa: profecti agmine inceden— tes ad dictatoris castra, in adroirationem 8z ipsum & o— tnnts, qui circa e r a n t , converterunt. U t constituía sunt ante tribunal signa, progressus ante a l i o s magister e q u i t u m , cúm patrem Fabium appellasset , circumfusosque militum ejus totumagraen patronos consalutasset: Parentibus, i n q u i t , meis ydktator, quibus te modo nomine, quo fiando possutn, cequavi y vitam tantum debeo: tibi cum tneam salutem, tum omnium horum* I taque plebiscitum, quo oneratus magis quám honoratus sum, primus antiquo abrogoque : & quod tibi mihique , quod meo exercitui, tuoque, conservato , ac conservatori sit felix, sub impe— fium auspiciumque tuum redeo, ¿s* signa htec legionesque restituo: tu, queso , placatus , me magistrum equitum , hos ordinibus suis, quemque teneri jubeas. T u m dextra? inter— júncea?, militesque, c o n d o n e dimissá, á notis ignotisque benigné atque hospitaliter invitad : laetusque dies ex ad— modumtristi paulló ante ac prope execrabili factus. R o ma? , ut est perlata fama reí gesta*, dein literis non magis ipsornm imperatorum quám vulgi militum ex utroque exercitu affirmata, pro se quisque Máximum laudibus ad coelum ferré. Par gloria apud Annibalem hostesque P o e nos e r a t , ac tum demum s e n t i r é , cum R o m a n i s , atque in Italia bellum e s s e : nam biennio ante adeo & duces R o -

Patronat, los llamareis defensores vuestros; y ya que este dia DO nos dé otra cosa, nos dará á lo menos la gloria de agradecidos, Ut colligantur, tocan la trompeta para que recojan las tiendas, y yendo en formación. Tribunal, la tienda de MÍDUCÍO. Quibus, con quienes te be igualado eo el nombre y del modo posible, ltaque, y así yo soy el primero eo anular y renunciar el decreto del pueblo, que mas ha servido para deshonra mia, que para honor. Oneratus, honor atus (Parauomasia). Auspiciumque, conducta. Tu, quxso, te pido tengas á bien el que yo conserve mi grado de c o mandante de caballería, y cada uno de estos el suyo. Tum dextne, entonces se dieron las manos unos á otros. Dimissá, acabada la junta. Hospitaliter, y como á sus huéspedes. Vulgi, del común de los soldados. Pro se, cada uno por su parte ensalzaba hasta el cielo. Gloria (sup. Fubii). Ac tum, y entonces comenzaron á conocer que hacían guerra, &c...

LÍBER

n.

*87

manos & milites spreverant, ut vix cum eadem gente bcllum esse crederent, cujus terribilem eam famam * P « » bus accepissent. Annibalem quoque ex • « « * « " " £ * L xisse f e r u n t , tamdem eam nubem, qu* sederet m jugtt montium, soUicitatam procellá imbrem d'dtsIe. R X I X . Dum h*c geruntur in I t a l i a , Cn. Servihus G e rainus consol cum classe navium circumvectus S a r d . » & C o r s i c * orara, & obsidibus utrinque a c c e p t i s , in A i r i cara transmisit: & priüs quára in continentera e u e j „es f a c e r e t , Meninge Ínsula vastata, & ab w c o l e n t i b u . c i r c a e a r a , n e & ipsorura ureretur dinpereturque^ager decera talentis argcnti a c c e p t i s , ad litera A f r i « a c c e . 5 £ copiasqueexposuit. Inde ad populandura agrura d o t í i m i l i t e s , navalesque socii juxta effusi a c s i » » » » " « \ t o ™ egentes prsdarentur. ltaque in insidias temeré illati , c u m á sequentibus palantes & locorura ignari circuravenirent u r , cura multa c e d e ac foedá fuga retro ad naves c o m pulsi sunt. Ad mille horainum, cura bis Serapronio B l « s o qu*store amisso , classis á litoribus hostiura plenis trepide soluta in Siciliam cursara tenuit: traditaque L , 1 y D * 1 ^ Otacilio p r s t o r i , ut á legato ejus P Sura Romara r e d u c e r e t u r , ipse per Siciliam pedibus profectus,freto i n l t a l i a m trajecit: literis Q. Fabii accitus & ipse & collega ejus M . A t i l i u s , ut exercitum ab s e , exacto jara prope semestri i m p e r i o , acciperent. Oronium prope annales Fabium d i ctatorem adversüs Annibalem rem gessise tradunt. ^ « » ™ etiam eum primum á populo creatum dictatorem scribit. Sed & Coelium & ceteros f u g i t , uni consuli Cn. b e r v i n o , ^









Terribilem, fama de temibles. Eam nubem, queja por *ll*rno descargó la tempestad que ameuazaba aquella nube, que andaba antes por las cumbres de los montes. w*ccmianÁMM XIX. Circunven*, costeando la Cerdeña y Córcega.^**£££ nes, desembarcos. Meninge, Gerbe (no lejos de T r í p o l i ) . ^ ' « T que, y desembarcó sus tropas. Navales, que los aliados dei la tri pulacion. Effusi, se aplicaron al saqueo con tal » b l D Cn °d o; J °C" °D¿ saqueasen. Cultorum e gentes, despobladas. Tm*r*, « ^ l° ° or ¡iradamente. Tenuit, siguió su curso. Pedibus, «minando por tierra. Exacto, cumplido ya casi su mando por « i s meses. o Seú*, pero unto Celio como los demás historiadores no advirtieron,&c Nubem, asi llamaba á Fabio, por las alturas. que 4 manera de nube andaba

188 SECUKm BEIXt PUNICI qui tune procul in Gallia provincia aberat, jus fuisse d í cendi dictatoris: guana moram quia exspectare territa jam cladecivitasnon poterat, eó decursum esse, ut á p o pulo crearetur , qui pro ¿ictatore esset; res inde gestas, gloriamque insignem ducís, & augentes titulura imaginis posteros, ur dictator pro prodictatore diceretur, facilé bbtinuisse. Consutes, M. Atilius Regulus, Cn. Servilius Geminus, exercitu accepro, hibernaculis maturé comrauhitis (tune enim aurumní erat tempus) Fabii artibus cum lumml inrer se concordia beHurn gesserunt. Fruroentatum exeunti AnBibali diversis locis opportuné aderant, car— pentes agmen, palantesque excipientes rin casum universa; dimicationis quám ómnibus artibus petebat hostis, non •eniebant. Adeoque inopia est coactos Annibal, ot nisi tum fugas speciem abeundo timuisset, Galliam repetiturus fuerit, nulli relicta spe alendi exercitús in eis Jocis, si insequentes cónsules eisdem artibus beU-um gererent. XX. Cum ad Geronium,}am hieme impendente, cons,titisset beMum, Neapoíitani legati Roroam venere: ab iis quadraginta patera áureas magni ponderis in curiam illata», atque ita verba facta, ut dicerent, scire se, Ro— moni populi eerariam bello exhauriri: & cum juxta pro vrbibus agrisque tociorumyac pro capite, atque arce Ita— li P o t e " ? Heracleaene esse eum adscriptnm n e / gabis ? Adest vh summa auctoritate & religione & fide L . L u c u l l u s ; qui se non o p i n a r i , sed s c i r e : non audivisse, sed Tid¡sse:noninterfuisse,sed egisse dicit. Adsunt Heraclienses l e g a t i , nobilissimi b o m i n e s , qui hujus judicii c a o s i cum mandatis & cum publico testimonio venerunt: qui Percipere, aprender. Verim, sino aun los que tal vez lo aparentaban. Intertm .después de largo tiempo. Qu* cum, la cual ciuflad, gozando de privilegios y leyes las mas justas , quiso empadronarse en ella. Civitas, se le concedió á Archlas el derecho de cludarfaoo Romano par la ley de Sllano y Carbón, que requiere, que el pretendiente esté alistado en alguna ciudad confederada, que al rieanpo de publicarse la ley, &c. Sexaginta, y que en el termino de sesenta dias se haya empadronado en los registros del pretor. Cauta dicta, defendí mi pleito. Infirman, qué cosa de e s tas puedes contradecir? Non opinari, que no tiene de ello opinión, sino certeza, que no lo oyó, sino que lo vio, y que no como quiera lo presenció, sino que pasó por sus manos. Testimonio, comisión... Data est primera parte de la confirmación, donde prueba por las leyes que es ciudadano Romano con este Sylogkmo: Aquel extrangero es ctudadaao Romano, que tiene las circuostancias que mandan las l e yes ii saber, estar admitido en Ciudad confederada, tener domia n o en Roma, y encabezarse en presencia del pretor. % o

Todo se verifica en Archias; Luego Archlas es ciudadano Romano. si nihil. Complexión.. Quid enim, primera parte de la Asunción comprobada con el testimonio de Luculo, Adest: y de los comisianados de Heraclea, Adsunt: desecha la razón de la falta de registros, HU *,

PRO ARCHIA POETA, 2 37 hunc adscriptum Heracliensem dicunt. Hic tn tabulas d e sideras Heracliensium publicas, quas Itálico bello , incensó tabularlo, ínterisse scimus omnes. Est ridiculum ad e a , q u e habemus, nihil dicere ; quaerere, quae habere non pos— sumus: & de hominum memoria tacere j literarum memo— riara ¿agitare : & cüm habeas amplissimi viri religionem, ifltegerrimi municipii jusjurandum fidemque, e a , que de— pravari nuUo modo possunt, repudiare} tabulas,quas idear dicis soleré c o r r u m p i , desiderare. A t domicilium Roma» non habuit i s , q u i tot annis ante civitatem d a t a m , s e d e m omnium rerum ac fortunarum suarum Roma; collocavit. A t non est professus. Immó vero íis tabulis professus, q u e s o i s e x illa professione collegioque pretorum obtinent publicarum tabularum auctoritatem. Nara cüm Apii t a b u l e negligentiüs asservate dicerentur : Gabinii quamdiu incolumis fuit , l e v i t a s , post damnationem calamitas omnem tabularum fidem resignasset^ Metellus homo sanctissimus modestissimusque omnium tanta diligencia fuit, ut ad L. Lentulum pretorem & ad judices v e n e r i t , & unius nominis litura se commotum esse dixerit. His igitur tabulis nullam lituram in nomen A . Licinii videtis. Q u e c ü m ita s i n t , quid e s t , quod de ejus civitate dubitetis, p r e s e r t i m cüm a l u s quoque in civitatibus fuerit adscri— p t u s ? Etenim cüm mediocribus m u l t i s , & aut nulla aut %

••—t—~—••••

•—

fB||L

..

Tabular, escritos. Ad ea, á las pruebas que tenemos. De hominum, enmudecer á aquello de que pueden dar razón los vivientes , y pedir los monumentos de los escritos. Religionem, la escrupulosidad. Fidem, crédito. Qiue depravari, que de ninguna manera se pueden viciar. Corrumpi, alterarse. Immó vero, antes se baila empadronado en los registros, que en aquel catastro y colegio de pretores son los únicos que tienen fuerza de escrituras públicas. Nam cum, pues como se dijese que se hablan guardado con poco cuidado los registros de Apio, y habiendo quitado todo el crédito á sos escrituras la inconsideración de Gabinio, antes de ser condenado, y su desgracia después de su condenación. Sanctijsimvt, el mas escrupuloso y mirado. Et unins, diciendo, que le había dado que sospechar un borrón que había advertido en el nombradle uno... At d'omieilivm, segunda parte de la Asunción. Prolepsi*. At « ^ tercera^aarte de la Asunción. • Proleprirr amplifica esta tercera parte por los adjuntos del pretor, que le alistó por ciudadano. Ettmm, prueba estar Archías

alistado en otras c^idedes con una comparación de menor i mayor. No es creible que las ciudades de Italia le negasen , lo que concedían aún á hombres de menos valer. Es así que concedían á s e n e -

238 ORATIO humili aliqua arte praditis, gratuito civítatem in Graecia nomines impertiebantur; Rhegynos, credo, aut Locrenses, aut Neapolitanos, aut Tarentinos, quod scenicis ar— tificibus largiri solebant, id huic sumraa ingenii prsdito gloria noluisse. Quid? cüm ceteri non modo post civitatem datam, sed etiara post iegem Papiam, aliquo modo in eorum municipiorum tabulas irrepserint: h i c , qui nec utitur quidem illis, in quibus est scriptus, qüód semper se Heracliensem esse voluit, rejicietur ? Census nostros r e quiris scilicet. Est enim obscurum, proximis censoribus, hunc cum clarissimo imperatore L. Lucullo apud exerci— tura fuisse: superioribus, cum eodem quaestore fuisse in Asia: primis Julio & Crasso, nullam populi partem esse censara. Sed, quoniam census non jus civitatis confirmat, ac tantummodo indicat, eum , qui sit census, ita se jam tum gessisse pro cive: iis temporibus,quae tu criminaris, ne ipsius quidem judicio in civium Romanorum jure esse versatum; & testamentum saepe fecit nostris legibus; & adiit hatreditates civium Romanorum j & in beneficiis ad aerarium delatus est á L. Lucullo praetore & consule.

In Gracia, dando los griegos el derecho de ciudadano sin mérito alguno de los pretendientes á muchos hombres de mediana esfer a , y que ó no tenían oficio, d era muy bajo, sin duda que, &c. Scenicis, aun á los farsantes. Quid* ¿pues qué? habiendo otros no solamente después de concedido el derecho de ciudadanos Romanos, sino después de la publicación de la ley Papia, tenido arte para introducir furtivamente sus nombres en los registros de aquellos municipios, desecharemos á éste, que ni aun se vale del p r i vilegio de las demás ciudades? &c. Census, sin duda que echarás menos el nombre de Archias en nuestras matriculas. Sí, que no sabe todo el mundo, que en tiempo de los últimos censores estuvo Archias en el ejército en compañía del esclarecidísimo general L. Luculo; que en tiempo de los anteriores acompañó al mismo siendo qiiestor en el Asia; y que en tiempo de los primeros, que fueron Julio v Craso, no se hizo catastro de ninguna clase de ciuda^MOS^£r adiit, heredó de muchos ciudadanos Romanos, y se prese^Jsu- nombre en tesorería para que se le atendiese... james hombres el derecho de ciudadanos; • _r t u e p o á Archias con mas razón, ' Quid* prueba con otra comparación, que no se le debe d e s echar á Archias.

trario, á que satisface después. Exercitum, dice apud exerci— tum , y nif'ín exercitu, porque Archias no era soldado, sino que acompañaba al general. JErar'tum, cuando volvian los

Requiris , objeción del con- generales de una guerra,presen-

' ^

PRO ARCHIA POETA. 239 )£uQuaere argumenta si qua p o t e s : numquam- enim hic ñeque s u o , ñeque amicorum judicio revincetur. Quaeres á n o b i s , G r a c c h e , cur tantopere hoc nomine delectemur? Quia suppeditat n o b i s , ubi & animus ex hoc forensi s t r e pitu reficiatur, & aures convicio defessae conquiescant. A n tu e x i s t i m a s , aut suppetere nobis p o s s e , quod q u o t i die dicamus in tanta varietate r e r u m , nisi ánimos no— stros doctrina excolamus; aut ferré ánimos tantam posse c o n t e n t i o n e m , nisi eos doctrina eádem relaxemus? E g o reró f a t e o r , me his studiis e s s e d e d i t u m : ceteros pudeat, si qui ita se literis abdiderunt, ut nihil possint ex his, ñeque ad communem afferre fructum, ñeque i n aspectum lucemque proferre. M e autem quid pudeat, qui tot annos i t a v i v o , J u d i c e s , ut ab i l l i s n u l l o me umquam tempore, aut c o m m o d u m , aut otium meum abstraxerit, aut v o l n Qpeere, busca ahora pruebas, si es que puedes, pues á éste nunca le sacarán del juicio que él y sus amigos han formado. Delectemur, estoy tan apasionado. Suppeditat, porque me suministra materia con que se desahogue mi ánimo cansado del tráfago del foro y tengan algún descanso mis oidos aturdidos con la vocería, Piensas tú por ventura, que puedo yo tener suficientes materiales, para hablar todos los dias en tanta variedad de asuntos,si no cultivo mi ánimo con varia erudición: 6 que puedo yo trabajar con tanto tesón, si no me tomo algún desahogo con ella misma? Abdiderunt, se arrinconaron en sus estudios, que nada han podido sacar de ellos ni para el provecho del público, ni para que nadie lo vea. Mis nullo, que para favorecer á cualquiera en sus peligros jamas me ha retraído mi sosiego ó mi descanso, ni me han apartado las diversiones, ni retardado el sueño... taban en tesorería una lista de los que habian hecho algún servicio á la república para que se les atendiese en sus pretensiones, Quxre, segunda parte de la Confirmacion. Pasa de la hipótesis á la tesis, pues todo Poeta debe ser honrado: y forma el siguiente silogismo, que es el principal de toda esta segunda parte. Los poetas deben ser condecorados con el honor de ciudadano. Archías es consumado poeta; Luego debe ser condecorado, fiíC, La Proposición la prueba de tres modos: por los Efectos, por

Comparación de menor á mayor, y por Ejemplos. La Asunciotí la prueba de dos maneras; y después inculca y repite v a rías veces la Complexión. La primera prueba de la Proposición por los Efectos la toca en esta forma: Aquellos deben ser honrados, que contribuyen para el recreo del hombre,para la elocuencia,y para el gobierno de la república. Los poetas acarrean todo esto; Luego deben ser honrados. Quia suppeditat , el primer miembro de la Proposición le prueba, diciendo, que el recreo de la lección de los poetas es

24O ORATIO ptas avocarit, aut denique somnus retardarít ? Qnaro quis tamdem me reprehendat, aut quis mihi jure succenseat, si y quantum ceteris ad suas res obeundas , quantum ad festos dies ludorum celebrandos, quantum ad alias voluptates, & ad ipsam réquiem animi & corpo— ris conceditur temporisj quantum alii tribuunt intem— pestivis conviviis, quantum denique a l e s , quantum pila?; tantum mihi egomet ad hace studia recolenda sumsero? Atque hoc adeo mihi concedendum est magis, quód ex his studiis haec quoque crescit oratio & facultas : quae quantacumque in me est, numquam amicorum periculis defuit. Quae si cui levior videtur^ illa quidem certé,quae summa sunt, ex quo fonte hauriam, sentio. Nam nisi multorum praeceptis, multisque literis mihi ab adolescentia suasis— sem, nihil esse in vita magnopere expetendum, nisi lau— dem atque honestatem ¿ in ea autem persequenda omnes eruciatus corporis, omnia pericula mortis atque exilii parvi esse ducenda: numquam me pro salute vestra in tot ac tantas dimicationes, atque in hos profligatorum hominum quotidianos Ímpetus objecissem. Sed pleni o— mnessunt libri, plenae sapientium voces, plena exemplo— rum vetustas : quae jacerent in tenebris omnia, nisi litera— rum lumen aecederet. Quám multas nobis imagines, non solüm ad intuendum, verüm etiam ad imitandum, fortis— simorum virorum expressas scriptores & Graeci & La— Cbeundas, manejar sus negocios. Intempestivis, banquetes desarreglados. Alea, juegos de fortuna. Ex his, de estos estudios cobra nuevo vigor esta mi facultad de la elocuencia. Defuit, jamas faltó á mis amigos en sus peligros. Levior, de poco valor. Hauriam, sé muy bien de qué fuente he de sacar los pensamientos sublimes. Expetendum, digna de ser codiciada. Honestatem, la virtud. Persequenda, y que por conseguirla. Numquam, nunca yo me hubiera expuesto por defenderos á tantos y tan recios debates, y á estas diarias acometidas de gente desalmada. Pleni, llenos están de esta doctrina los libros, llenas las máximas de los Sabios, &c. Nisi aecederet, si no fuera por la luz de las letras. Expressas, sacadas muy al vivo... • mas honesto, que la diversión cuando comían los antiguos. de los espectáculos, convites y Atque hoc, segundo miembro juegos. de la Proposición. Intempestivis, convites celeQus si cui, tercer miembro bracos fuera de la hora acos- de la Proposición; que también tumbrada, que era á la caida contribu ve para el gobierno de de la tarde, ó la hora nona, la república.

PRO ARCHIA, POETA. 24 l tlni relíquerunt? quas ego mihi semper in admíniscranda repoblica proponeos, animum & mentem rr.tam i pía. co— gitatione hominum excellentium conformabam. Quaeret quispiam: quid? illi ipsi surami viri, quorum virtutes literis proditx sunt, istáne doctrina , quam tu laudibus effers, eruditi fuerunt? Difficíle est hoc de ómnibus confirmare} sed tamen est certum , quid respondeam. Ego multos nominesexcellenti animo ac virtute fuissé,& sine doctrina , natorae ipsius habitu prope divino, per se ipsos & moderatos & graves Vxítitisse fateor. Etiam iliud adjungo , sxpius ad laudem arque virtutem naturam sine doctrina , quam sine natura valuisse doctrinam. A r que ídem ego contendo, cüm ad naturam eximiam atque illustrem accesserit ratio quaedam conformarioque doctrina? j.tum illud nescio qutd praeclarum ac singu—. lare soleré existere. Ex hoc esse hunc numero > quem patres nostri viderunt, divinum hominem Africanum; ex hoc C. Laelium, L. Furium, modesrissimos homines & continentissimos; ex hoc fortissimum virum, & lilis temporibus doctissimum , M. Caronem illum senem: qui profectó, si nihil ad percipiendam colendamque virtutem literis adjuvarentur, numquara se ad earurn studium coníulissent. Quód si non hic tantus fructus os— tenderetur , & si ex his studiis delectatio sola petereturj tamen, ut opinor, hanc animi remissionem humanis— simam ac liberalissimam judícaretis. Nam ceterae neqoe Qtntt epi, las que proponiéndome siempre en el gobierno de la república, arreglaba según ellas mi coraeon y entendimiento con la meditación de aquellos hombres sobresalientes. Confirmare, afirmar. Ego tmdtts, confieso que ha habido muchos hombres de ánimo y esfuerzo singular, que sin Instrucción alguna, por disposición casi divina de la misma natura eza, por sl mismos fueron moderados y circunspecto*. Naturam, el buen natural sin instrucción. Atque idem, pero también digo resueltamente, que cuando á un natural bueno y sobresaliente se juo'a cierta buena disposición y forma qpj? dan las letras, entonces se ha'ia en el hombre so sé qué realce singular. Pereipiendam, conseguir y cultivar. Remift'ronem, este desahogo del alma por muy racional y propio de grate noble... Quod si non, prueba que aun- que conviene á todas las edades, que la Poesía 00 acarrease mas lugares y tiempos. ventáis que el recreo, bastaba. Sola la Poesía tiene esto; Por los adjuntos y efectos. Loego ella es el mayor entre No hav recreo mayor que el todos los recreos.

Tomo II.

Q

I42 * O^ATI O temporum s a n t , ñeque s t a t u m o m n i u m , ñeque locorum. Haec studia adolescentiam alunt, senectutem oblectant: secundas res o r n a n t , adversis perfugium ac solatium praeb e n t : d e l e c t a n t - d o m i , non impédiunt f o r i s : pernoctant s o b i s c u m , peregrinantur, rusticantur. Quód si ips*?*haec ñeque attingere , ñeque sensu nostro gustare possemus; tamen ea mirari deberemus, etiam cüm in aliis v i d e r e raus. Quis nostrúm tam animo agresti ac duro f u i t , ut Roscii morte nuper non comraoveretur? qui ciim esset senea m o r t u u s ; tamen propter excellentem artem a c venustatem videbatur omnino mori non debuisse^ E r g o i l l e corporis motu tantum amorem sibi conciliarat á n o bis ómnibus j nos animorum incredibiles m o t u s , celeri— tateraque ingeniorum negligemus? Quoties ego hunc A r chiam vidi , Judices •( utar enim vestra benignitate, quoniarn me in hoc novo genere dicendi tam diligenter attenditis)"quoties ego aune v i d i , cúm literam s c r i p s i s set n u l l a m , rnagnum numerum optimorum' versuum de his ipsis rebus, quae tune agerentur , dicere ex t e m p o r e ? Quoties revocatum eamdem rem d i c e r e , commutatis v e r bis atque sententiis? Quae vero aecuraté cogitatéque scripsisset, ea sic vidi p r o b a r i , ut ad veterum s c r i p t o rum laudem pervenirent. Hunc ego non diligam ? non admirer ? non omni ra— t i o a e d e f e n d e n d u m j m t e m ? ' A t q a i sic á summis homi— >• Adolescentiam, s6n pasto de la juventud, recreo de la vejez, lustre de la prosperidad, refugio y consuelo en la adversidad. Pernoctante pasan con nosotros las noches, van de viage, v nos divierten en las granjas. Attingere, tener alguna inteligencia ni gusto en ellas. Agretti, grosero y empedernido. Artem, habilidad y gracia. Motu , ademanes. Animorum, increíble vivera del ánimo y prontitud del ingenio. Dicere , decir de repente. pjuoties rtvocatum, ¿cuántas veces instado de nuevo, explicaba una misma cosa con distintas palabras y sentencias? Pero lo que componia despacio y de pensado, &c. Ritiontt por todos los medios posibles... O jgífj- nostrúm , comprobación del aprecio que merecen los Poetas comuna comparación de menor á mayor: Mucho mas es un Poeta que un Cómico. Roscio Cómico mereció núestro aprecio;

Luego mas lo merece un Poeta. Quoties ego , prueba de la Asunción del Silogismo principal de esta segunda parte. Hunc egc,aquí está disimulada la Complexión.

PRO ARCHIA POETA. 243 nibus eruditissimisque accepimus, ceterarum rerum stu— dia & doctrina, & praeceptis, & arte constare: Poe— tam natura- ipsa valere, & mentís viribus e x c i t a n , Se quasi divino quodam spiritu afílari. Quare suo jure có— ster ille Eanius sanctos appellat Poetas, quód quasi deorum aliquo dono atque muñere commendati nobis esse videantur. Sit i g i t u r , Judices, sancturu apud vos huma— nissimos nomines hoc Poeta? nomen, quod nulla umquam barbaria violavit. Saxa & solitudines voci responden't, bestiae saepe immanes canto flectuntur atque consis t u n t , nos instituti rebus optimis non Poetarum voce mevearaur ? Homerum Colophonii civem esse dicunt suum: Chii suum vindicant, Salaminii repetunt, S m y r naei vero suum esse confirmant: itaque etiamdelubrum e jus in oppido dedicaverunt. Permulti alii praeterea pugnant Ínter se atque contendunt. Ergo illi alienum, quia Poeta fuit, post mortem etiam expetunt; nos hunc vivum, qui Se volúntate & legibus noster est, repudiabimus? Praesertim, cüm omne olim studium atque ornee ix¡ge.nium contulerit Archias ad populi Rooiani gloriam láudemque celebran— dam? Nam & Cimbricas res adolescens attigit, Se ipsi Ceterarum, que las demás facultades se aprenden con la instrucción , con los preceptos, y con el a r t e ; pero que el Poeta lo es por naturaleza5 que es agitado de la fuerza de su imaginación, é inspirado por un espíritu divino. Commendati &c., los que parece nos fueron concedidos, como por especial ddn y favor de los dioses. Humanissimot, dotados de la mayor erudición. Responderá, corrresponden á la voz con el eco: muchas veces hasta las bestias fíeras se amansan, y se paran con el canto; y en nosotros instruidos jen las bellas letras, ¿no hará mella la voz de los Poetas? Vindicante se le apropian; los Sa'aminos le pidón para s i ; los Ésmirnenses porfían, & c Pugnant, traen entre si debates y contiendas. Attigit, escribió algo sobre la guerra... Suo jure, lo mismo que jure óptimo , jure mérito, non injuria, con justísima razón. Saxa, amplificación por comparacion de menor á mayor, algo poética (alude á la fábula de Orfeo). Homerum, prueba de la p r o posición con una amplificación por Ejemplos. Nosotros debemos honrar a l e s que todos honraron.

Todos honraron á los Poetas; Luego, &c. Los ejemplos de que se vate son de los Griegos, deTemístocíes, Mario, Scipion, Alejand r o , Pompeyo-, Syla , Mételo, Décimo Bruto, eo lo que se dilata bastante. Prasertint, otra prueba de la Asunción del Silogismo prhucl— p a l , tomada de lo que escribid Archias.

O2

244 ORATIO illi C. Mario, qui durior ad haec studia videbatúr, j u cundus fuit. Ñeque enim quisquam est tam aversus a Musís, qui non mandari versibus aeternum suorum laborum facilé praeconium patiatur. Themistoclem illum summum Athenis virum disisse ajunt, cum ex eo quaerere— tur, quod acroama aut cujus vocem übentissimé audiret: Ejut, á quo tu a virtus optimé pnedicaretur. I t a que ille Marías ítem eximié L. Plotium dilexit, cujus ingenio putabat ea, quae gesserat, posse celebran. Mi— thridaticum vero bellum roagnum arque difficile, & in multa varietate térra marique versatum, totum ab hoc expressum est: qui libri non modo L. Lacutlum fortissimum & clarissimum virum, verúm etiam populi R e maní nomen illustrant. Populus enim Romanus aperuit, Lucullo imperante, Pontum, & regiis quondam opibus & ipsa natura regionis vallatum : populi Romani exercitus, eodem doce, non máxima manu innumerabiles Armeniorum copias fudit: populi Romani laus e s t , urbem amicissimam Cyticenorum ejusdeni consilio ex omni ímpetu regio, ac totius belli ore ac faucibos ereptam esse atque conservatam: nostra semper feretur & prae— dicabitur,L. Lucullo dimicante, cum interfectis duci— bus depressa hostium classis , & irrcredibilis apud Te— nedum pugna illa navalis: nostra sunt trophsea, nostra monumenta, nostri triumphi.vQuare , quorum ingenua haec feruntur, ab íis populi Romani fama celebratur. Carus fuit Africano superior! noster Ennins. Itaque e t iam in sepulcro Scipionum putatur ís esse constítutus é y*cund*T, agradó. t>ur¡or, que parecía no tener inclinación. Averrus, tan desafecto á las musas, que no lleve con gusto, que se eternice en un poema el elogio de sus afanes. Cum ex eo, preguntándole qué canción, 6 qué voz oiría con mas gusto, respondió, que la de quien celebrase mejor su valor. Varietate, que tuvo muchos altos y bajos. Expressum-, la escribió toda hasta el fin. 4#t— ruit, abrió paso para el Ponto, que estaba fortalecido. Natura, situación del país. Non mmximú manu, con poco número. Ore me, del lance mas apurado de la guerra. Depressa, echada á pique. Feruntur , cuyos ingenios publican estas acciones... Aeroamú . vot griega latinl- también el mismo que refiere aada del verbo ¿xpcÁst/*/ o\r. alguna fábula 6 cuento. Significa el rtidu, la narración Ore ac, alegoría y pintura ó relación , cuento, canción , y poética.

PRO ARCH1A POETA. 245 snarmore. At í!s laudibus certé non solüra ipsi, qui lau— dantur, sed etiam populi Romani nomen ornatur. In coelum hujus proavus Cato tollitur: magnus honos populi Romani rebus adjungitur. Omnes deoique ilII Maxiuii, Marcelli, Fulvii non sine communi omnium nostrúm laude decorantur. Ergo illum, qui haec fecerat, Rudium hominem majores nostri in civitatem receperunt: nos hunc Heracliensem, multis civitatibus expetitum, in bac autem legibus constitutum, de nostra civitate ejiciemus? Kara si quis minorem glorie fructum putat ex Graecis •ersibus percipi, quaro ex Latinis, vehementer errat, propterea quod Grseca leguntur in ómnibus feré gentibus, Latina suis finibus, exiguis sané, contiuentur. Quar e , si hae res, quas gessimus, orbis térra» regionibus de— finiuntur; cupere debemus, quó mannum nostrarum t e la pervenerint, eódem gloriam famamque penetrare: quod cura ipsis populis, de quorum rebus scribitur, haec ampia sunt ^ tum iis certé, qui de vita glorias causa di— «fc^nicant, hoc máximum & periculorum incitamentum est, V ? & laborum. Quára multos scriptores rerum snarum magnus illa Alexander secum habuisse dteitur? Atque is tamen,cum in Sigaeo ad AchiUis tumulum adstitisset: O fortúnate, inquit, adolescens, qui tute virtutis Homerum preco— '. nem inveneris \ Et veré. Nam nisi Ilias illa extitisset, In calum &c., de ser ensalzado hasta las estrellas Catón, bisabuelo de éste, resulta gran gloria al nombre del pueblo Romano. £rgo illum, con que nuestros mayores dieron el derecho de ciudadano á Enio, natural de Rudia, por haber hecho estos elogios; y nosotros hemos de desechar á éste naturalizado en Heraclea, deseado por muchas ciudades, y establecido en la nuestra por las leyes? Vehementer, va muy equivocado. Quare si hx res, porque si nuestras empresas tienen los mismos limites que el mundo, debemos desear que hasta donde Uegaroo nuestras armas, hasta allí se extienda, &c. Qui de vita, que ponen en riesco su propia vida, a trueque de conseguir honra. lneitamentum y estimulo para arrojarse á los peligros y trabajos. Praconem^ elogiador. Et veré, y con razón. Ilias, si no hubiera quedado aquella lliada, la misma tierra que cubría su cadáHujus, sefiala á un Senador Ergo iltum , Argumentación que estaba presente. por comparación con Enio, para Omnes, florecieron en la se— probar la Asunción del Sllogisguoda guerra Púnica escrita por mo principal. Enio.

246 ORATIO ídem tumnlus, qui corpus ejus contexerat, comen etíam obruisset. Quid ? noster hic Magnus, qui cam virtute fortunara adaequavit, nonne Theophanem Mytilenseum scriptorem rerum suarum in concione militum civitate donavit? & nostri illi fortes v i r i , sed rustici ac mi-' l i t e s , dulcedine quádam glorias commoti, quasi p a r t i c i pes ejusdem laudis, magno illud clamore approbaverunt. I t a q u e , credo, si civis Romanus Archias legibus non e s s é ! ; ot ab aliquo imperatore civitate donaretur, perfi— cere non potuit. S y l l a , cura Hispanos & Gallos d o n a r e ^ credo hunc petentem repudiasset: quem nos in c o n cione vidimus, cüm ei libellum malus poeta de populo; A siibjecisset, quod epigrarnma in enm fecisset tantummo-v¿? do alternis versibus longiusculis, statim ex iis r e b u s , ^ quas tune vendebant, jubere ei praemium tribuí sub ea¿£? conditione, ne quid postea scriberet. Qui sed u lita tena*'» malí Poeta? duxerit aliquo tamen praemio dignara, h u - ^ T jus ingenium & virtutem in scribendo & copiara ñor expetisset? Quid? á Q. Metello P i ó , familiarissimo suOj^fr ui civitate raultos donavit, ñeque per s e , ñeque perz!& ucullos impetravisset? qui praesertim usque.eo de sxx\&£&rebus scribi cnperet, ut etiam Corduba: natis Poetís¿?S pingue quiddara sonantibus atque peregrinum , taraen^líj aures suas dederet. Ñeque enira est hoc dissimuIandurny^jF

¿

ver, hubiera también sepultado su nombre. Rustici, aunque gente grosera y militar. Dulcedine, atractivo. Illud, aquella honra. Clamore, á voz en grito. Perjicere, conseguir. Malus poeta, habiéndole presentado un mal Poeta del pueblo un papel que contenia tan solo un epigrama en su alabanza en versos elegiacos. Vendebant, estaban en almoneda. Qui sedúlitatem, un hombre que tuvo por digna de premio, aunque corto, la diligencia de un mal Poeta, ¿no hubiera deseado el ingenio, la viveza y afluencia de éste en escribir? üsque eo, deseaba tanto. Ut etiam, que daba oídos á los Poetas Cordobeses, aunque tenían un acento tosco y extrangero. Ñeque, ni se debe pasar en silencio, lo que no puede ocultarse, sino que lo debemos confesar claramente... JUagnut, Pompeyo,. el cual estaba presente. Itaque, credo, ironía. Vendebant, los bienes de los que había proscrito Svia. Pingue, por mas4 que Mureto tome argum«> e este lug»*. para d

tas Españoles, Cicerón solo tacha á los Cordobeses del acento ó tonillo de la pronunciación , que no se acomodaba al oido íinQjde los Romanos, y nada mas, pues solo eso significa ¿a voz iíhantibui,

&c.

me enim, prueba el apre-

PRO ARCHIA POETA. " 347 quod obscurari-Iíon potest, sed p r s nobis f«rendum: t r a himur omnes laudis studio, & óptiraus quisque máxime gloria ducitur. Ipsi lili philosophi etiam in illis libellis, quos de contemnenda gloria scribunt, nomen suum in— scribunt: & in eo ipso , in quo prasdicationem nobilitatemque despiciunt, praedicari se ác nominari volunt. Decimus quidem Brutus, summus ille vir & imperator^ ' Accii amicissimi sui carminibus, templorum ac raonumentorum aditus exornavit suorum. Jam vero i l l e , qui cum .ffitolis Ennio comité bellavit, Fulvius , non dubi— tavit Martis manubias Musís consecrare. Q u a r e , in qua urbe imperatcres propé armati Poetarum nomen & Mu— sarum delubra coluerunt, in ea non debent togati J u d i ces á Musarum honore, & á Poetarum salute abhorrere. Atque ut id libentius faciatis, jam me vobis, Judices, indicabo, 8c de meo quodam amore gloria?, nimis acri fortasse, verumtamen honesto, vobis confitebor. Nam quas res nos in consulatu nostro vobiscum simul pro s a lute hujus nrbis atque i m p e r i i , & pro vita civiom, pro^ue universa república gessiraus, attigit hic versibus atque inchoavit : quibus auditis , quód mihi magna res & jocunda visa e s t , hunc ad perfíciendum hortatus sura. Nullain enim virtus aliam mercedem laborum perica— lorumque desiderat, praeter hanc laudis & gloriae : q u i quidem detracta, Judices, quid est quód in hoc tam exiguo vitas curriculo & tam b r e v i , tantis nos in labori— bus exereeamus? C e r t é , si nihil animus prassentiret in posterum , & s i , quibus regionibus vita» spatium cirTrahimur, nos arrastra. In eo ipso, en el hecho de despreciar la fama y la alabanza, quieren ser ensalzados y afamados. Aditiu, las fachadas. Comité, llevando á Eoio en su compañía. Prope, casi con las armas en la mano. Abhorrere, desentenderse. Indicabo, os descubriré mi pecho. Acri, demasiado excesivo, pero honroso. Attigit, emprendió y comenzó á escribir en verso. íxffeeamus , nos fatiguemos. Si nihil , si nuestra alma nada p r e sintiese de lo por venir, y si limitase sus pensamientos en los ció que se debe hacer de los Poetas, porque ellos contribuyen mas que ninguno á \a consecucion de la fama: deseo natural eo todos, y mayor en los mas buenos.

Prasentiret, nótese la fuerza del verbo prrteá\xeram, había dicho de antemano. Perge, lleva adelante tus intentos: acaba ce salir de la ciudad; abiertas están, &c Qtne eim ita, exhorta á Catiliua 4 que se vaya á los suyos, ó al destierro, con una razón fundada en la Béseme ja ota, y en la Comparación de menor á mavor: Si i mi solameote n e n a quinases la ruina, no debería

Tomo II.

permitirte en Roma por mas tiempo. Es asi que maquinas la destruccion de la república, y de la Italia; Luego mucho meaos debo permitirte en Roma.

R % «*

2$8 ORATIO liana castra desideranr. Educ tecum etiam omnes caos; si minús, quára pluriraos. Purga urbem. Magno me m e tu liberabis, dummodo ínter rr.e arque te murus ínter— sit. Nobiscum versari jam diutius non potes: non fe— r a i n , nua patiar, non sinam. Magna diis immortalibus habenda est gratia, arque huic ipsi Jovi Statori, a n t i quissimo custodí hujus urbis, quod hanc tam tetrara, taai horribilem, taroque infestan) reipublicae pestem to— ties jara efFugimus. Non est saspius in uno nomine salus sumraa pericliranda reipublicae. Quaradiu mibi consuli designato, Catilina, insidiatus e s , non publico me p r e sidio, sed privará diligentiá defendí. Cüm proximis c o rnitiis consularibus me consulem in campo, & competitores tuos interfícere voluistij compressi tuos nefarios conatus amicorum presidio & copiis, nullo tumultu publicé concitato. Denique quotiescuraque me petisti, per me tibí obstiti : quamquam videbam perniciem meara cura magna calaraitate reipublica» esse conjunctara. Nunc jara aperté rerapublicara universam petis. T e m pla deorum irnmortalium, tecta urbis, vitara omnium civium, Italiam denique totam ad exitium & vastitatem vocas. Quare,quoniam id quod priraum,atque hujus imperii disciplinarque majorum propríura est, faceré non audeo; Si minut, á io menos á la mayor parte. Dummodo, con tal que entre tu persooa y la mía medien los muros de la ciudad. Versari, permanecer, Non feram, DO lo sufriré, no to permitiré, no lo consentiré. Debemos estar muy agradecidos, &c. Ejfugimus, rautas veces oos hemos preservado de este azote tan abominable, tao horrible y tan peroicioso i la república. No ba de estar mas veces en pelizro por uno solo el bien de la república, lusidiatus, asestaste tus tiros. Comj>ressi, con el amparo y guardias de mis amigos atajé tus sacrilegos intentos, sin causar el menor alboroto en la ciudad.. Petisti, finalmente cuantas veces dirigiste contra mi tus tiros, te hice frente por mí mismo. Vocas, finalmente pretendes destruir y asolar. Quomiam, y así «supuesto que no me atrevo aún* á hacer lo que es importante y propio de este imperio, del arreglo Magna diis, prueba de la pro- na la conservación de la repúposiciou : pues aunque Cicerón blica. se h
View more...

Comments

Copyright � 2017 NANOPDF Inc.
SUPPORT NANOPDF