nepote_cesar.pdf

March 19, 2018 | Author: Anonymous | Category: Apuntes, Apuntes de enseñanzas medias, Latín
Share Embed Donate


Short Description

Download nepote_cesar.pdf...

Description

120

VIDA

DE C0RNEU0 NEPOTE. O on muy pocas las noticias que nos han quedado de este excelente Romano, pues ni aun se puede señalar el año fijo de su nacimiento, pero consta que vivid en tiempo de Julio César y de Octavio. Tampoco concuerdan los Jf utores en el lugar de su nacimiento, pues unos lo hacen de Gerona, otros de Hostilia, población corta del territorio de Gerona en la ribera del Pó: y así todos tienen razón en llamarle Peronés. Tuvo una estrecha comunicación en Roma con Tito Pomponio SÍ tico, Cicerón, y otros excelentes ingenios, que fueron el lustre del siglo de oro. Con esto se dá bastante á entender que poseía en groado eminente ¡a sabiduría, el buen gusto, y el amorfa la Patria. Muchas de sus obras se haf perdido: mas vn esta de las vidas de los ilustres Capitanes , nos dejó una viva imagen de su talento para la historia, y una ilustre memoria de aquellos distinguidos Generales, que debierotKá Nepote el inmortalizar su nombre. Su nativa elegancia., su noble simplicidad, la pintura de los caracteres, la propiedad de los retratos, el arte disfrazado en naturaleza,, hacen su obra mas apreciable. Digna por cierto de andar en manos de los niños, para vae* adquieran desde los primeros años la propiedad y ener\Lidel idioma latino, por ser sin duda .el sfutor mas á Jm, gksto para adquirir alguna inteligencia y gusto en es^ffKkgua. Bien quisiéramos poner en este tomo todas las vida\Spero por no abultar demasiado el volumen, hemos escogXo< solamente las seguientes.

121

CORNELII NEPOTIS VITVE EXCELLENTIUM IMPERATORUM. PRMFATIO.

N<

on dubito fore plerosque, A t t i c e , qnijioc genns scripturae leve, & non satis dignuin summorum virorum personis judicent; cuna relatum legent, quis musicam docuerit Epawinondam , atft ¡n ejus virtutibus commemorari, saltassc eum commodé, scienterque tibiis c a q tasse. Sed hi erunt feré , qui expertes literarum Graecarum , nihil rectum , nisi quod ipsorum raoribus conve— n i a t , putabunt. Hi si didicerinc , non eadem ómnibus esse honesta atque turpia , sed omnia majorum institutis judicari: non admirabuntur nos in Grajorum virtutibus exponendis mores eorum secutos. Ñeque enim Cimoni fuit t u r p e , Athenieosium summo viro...

¿ON. *£*o dudo, d .^flgqfegtig^rfffachos que tendrán este género de escrito fbe^Q^mi&fintidad. y no muy correspondiente al carácter^ieJJos-mas distinguidos sugetos, cuando lean (en el discurso de esta obra) que refiero, quién fue el que enseño' ¡a música á Epaminondas, y que cuento por una de sus prendas que bayló primorosamente, y que tocó la flauta con destreza. Pero estos serán seguramente aquellos, que por no tener noticia de la historia Griega, no juzgan por bueno, sino lo que se conforma con sus costumbres. Estos tales, si observaren que anas mismas cosas no -son ni decentes , ni indecorosas á todos , sino que todas ellas se deb~en regular por las costumbres de los antepasados , no se admirarán de que yo haya' tenido presentes las costumbres de los Griegos al manifestar sus prendas. Pues ni á Cimon, varón esclarecido entre los atenienses, le fué indecoroso casarse...

12 2 PR^FATIO. sororem germanam habere in matrimonio, quippe cima ejus cives eodem uterentur instituto : at id quidera no— stris moribus nefas habetur. Laudi in Grecia ducitur adolescentulis,'quamplurimos habere amatores. Nulla Lacedamone tam est nobilis vidua, qua non ad scanam eat mercede conducta. Magnis in laudi bus tota fuit Gracia victorem Olympia citar i) in scaenam vero prodire, & populo tsst specraculo , nemini in eisdem gentibusfuit turpitudini; que omnia a'pud nos partini intamia, partim humilia, atque ab honéstate remota ponuntur. Contra ea pleraque nostris moribus sunt decora , qua apud illos turpia putantur, Quem enim Romanorum pudet uxorem ducere in convivium? aut cujus materfamilias non primum Jocum tenet aídium, atque in celebritate versatur? quod multó fit aliter in Gracia: nam ñeque in convivium ad— hibetur, nisi propinquorum : ñeque sedet, nisi in interiore parte adium, qua gynaconitis appellatur, quó nemo accedit,nisi propinqua cognatione conjunctus...

con una hermana por parte de padre , porque así se usaba entre sus ciudadanos : cuando esto sería ciertamente un crimen execrable en nuestras costumbres. En la Grecia se alaba el que los jóvenes tengan muchos amantes. No hay en Lacedemonia viuda alguna por noble que sea, que no salga ó representar al teggi toor su salario. Muy celebrado fue en toda la GrecifrelÁr proclamado vencedor en los juegos Olympicos. Ni tampoco era indecorosa á ninguno de esta nación salir á representar y servir de diversión al pueblo. Todas las cuales cosas se tienen entre nosotros (Jos Romanos) unas por infames, y otras por bajas y agenas del decoro. Por el contrario muchas cosas son decorosas entre nosotros, que se tienen entre los Griegos por deshonrosas. Porque ¿quién de los Romanos se avergüenza de llevar á su tnuger á un convite ? ¿ O que Matrona no habita en la principal pieza de la casa y asiste ó la concurrencia ? Lo que sucede muy al contrario en Grecia : porque ni asiste ó ningún banquete, á no ser de los parientes mas cercanos, ni habita sino en la parte mas retirada de la casa, que se llama gynaconit i s , donde ninguno entra á no ser pariente muy cercano.**

f **-*- PRJEFATIO. 123 Sed plura persequi tum magnitudo voluminis prohiber, tum festinado , ut ea explicem , quae exorsus sum. Quare ad propositum veniemus, & in hoc exponemus libro vitas excelletttium Imperatorum. Pero no me permite alargarme mas , así lo abultado del volumen , como la brevedad con que quiero explicar lo que me he propuesto. Por lo que iré á mi intento, y escribiré en este litro las vidas de los esclarecidos Generales. MÍLTIADES. Cap. I. JLvJBLiltiades,Cimonis filius,Atheniensis, cüm & antiquitate generis , & gloria majorum, & sua modestia, unus onmium máxime floreret, eftque esset aetate, ut hon jam solüm de eo bene sperare, sed etiam confide— re cives possent sui, talem futurum, qualem cognitum j u dicarunt: accidit, ut Athenienses Chersonesum colonos vellent mittere. Cujus generis cíim magnus numerus esset, & muid ejus demigrationis peterent societatem, ex his delecti Delphos deliberatum missi sunt, qui consulerent Apollinem, quo potissimum duce uterentur. Nara tum Thraces eas regiones tenebant,... MILClApES. Cap. I. ¿Mi ilciades, hijo de Cimon ,y natural de Atenas, siendo el mas sobresaliente de todos, tanto por la antigüedad de su linage y gloria de sus antepasados, como por su modestia; y hallándose en edad en que podían sus ciudadanos no solo tener buenas esperanzas de él, sino también confiar que sería tan esclarecido como le juzgaron después de haberle experimentado: determinaron los Atenienses enviar una colonia al Chérsoneso. Siendo estos colonos en gran número, y pretendiendo muchos el ir ó aquel establecimiento, nombraron á algunos de estos para que fuesen á Delfos ó pedir consejo, y consultasen á Apolo, de qué General echarían mas acertadamente mano; porque entonces, hrs ^rocíos eran Señores de aquel pais,... f £

k

I 2 4 MILTIADES. * * * # cum quibus armis erat dimicandum. Hís consulentíbas n o minatim Pythia prscepit, ut Miltiadem sibi Jmperatorem sumerent: id si fecitsent, incauta prospera futura. Hoc oraculi responso, Miltiades cum delecta manu classe Chersonesum profectus, cüm accessisset Leronum, & i n colas ejus insular sub potestatem redigere vellet Atheniensium, idque ut Lemnii sul sponte facerent, postulasset; lili irndentes responderunt: tum id se facturos, cum Ule domo navibus proficiscens vento aquitone venisset Lemnum. Hic enim ventus á septentrionibus oricns, adversum tenet Athenis proficiscentibus. Miltiades morandi tempus non habens, cursum direxit quó tendebat. pervemtque Chersonesum.

con quienes habían de venir i lat manos. Habiendo hecho su consulta, les respondió ¡a Pythia determinadamente.: que eligiesen por su General á Milciades , pues haciéndolo así, tendría feliz suceso su empresa. En vista *f esta '"puesta del Oráculo, salió' Milciades para el Chérsoneso con uña armada de gente escogida, y arribando d la Isla de Lemnos con ánimo de reducir á la obediencia de los atenienses á sus habitantes, ¡es propuso : que se sometiesen voluntariamente: ellos le respondieron con risa; que entonces lo harian, cuando él arribase con viento cierzo á Lemnos, viniendo desde su patria j pues este viento soplando del Septentrión, es contrario á los que navegan desde Atenas. Milciades no pudiendo detenerse, dirigió su rumbo ó donde se encaminaba, y llegó al Chérsoneso... II. Ibi breri tempore barbarorum copiis disjectis, tota regione, quam petierat, pótitus, loca castellis idónea communivit: multitudinem, quam secum duxerat, in «gris collocavit, crebrisque excursionibus locupletavit. Ñeque minüs in ea re prudentia, quám felicítate adjutus est. Nam cüm virtute militum devicisset hostium exercitus, summá aequitate res constituit: atque ipse ibi— L J NT ERP. Barbarorum, de los Tracios. (Los Griegos, Romair»*/ * e v p c i o s ñamaban bárbaros á los que no eran de su país-) i*optirC attttjtcttr, derrotado ó desbaratado el ejército, litiea castelJ « J , f a C ^ d e f o r t a l e*as. Crebrisque escmrsionibas, con continuas correrías. Constituit, ordenó.

M1LTIADES. 12$ dem manere decrevit. Erat enim ínter eos dignitate r e gia, quamvis carebat nomine : ñeque id magis imperio, quám justitía consecutus. Ñeque eó seciüs Atheníensibus, á quibus erat profectus, officia praestabat. Quibus rebus fiebat, ut non niinüs eorurn volúntate perpetuó imperium obtineret, qui miserant, quam illorum, cum quibus^erat profectus. Chersoneso tali modo constituía, ¿emnum revertitur, & ex pacto postulat, ut sibi ur— bem tradant. lili enim dixerant, cum vento Boreá domo frofectus eb pervenitset, tese dedituros: se aurem d o mum Chersonesi habere. Cares, qui tum Lemnum incolebant, etsi praeter opinionem res ceciderat, tamen non dicto, sed secunda fortuna adversariorum capti, resistere ausi non sunt, atque ex ínsula demigrarunt. Parí felicítate ceteras ínsulas, quae Cyclades nominantur, sub Atheniensium redegit potestatem. III. Eisdem temporibus Persarnm rex Darius, ex Asia ín Europam exercitu trajecto, Scythis bellum inferre decrevit: pontem fecít in Istro ilumine, quá copias traduceret. Ejus pontis, dum ipse abesset, custodes reliquit principes, quos secum ex Jonía & S o l i d e duxerac: quibus singulis ipsarunt urbium perpetua dederat imperia. Sic enim putavit, facillime se Greca lingua loquentes, qui Asiam incolerent, sub sua retenturum potestate , si 1 amicis suis oppida tuenda tradidisset, quibus, se oppresso, nulla spes salutis relinqueretur. In hoc fuit tum numero / Miltiades, cui illa custodia crederetur. H i c , cüm crebri afferrcnt nuncii, malé rem gerere Darium, premique ab Dignitate regia, tenia la autoridad de Rey. Ñeque ee tetéis, y o# por eso dejaba de favorecer a los Atenienses. Quibus rebus fiebaj, siendo esto causa. (Expresión elegante y familiar á Cerae io.; Perpetuó, establemente. Constituía, arregladas las cosas del Cbérsoneso. Cares, los de Caria. (Pueblos del Asia menor.) Prater opiuionem, al reres de lo que habían juzgado. No* dicto, no da«av palabra dada. Capti, oMirados. Cyc¡¿¿cs, las Cicladjs^ajaapPR1 mar Egeo, que rodean al íeloponeso ep forma de círculo?) yr III. Exercitu frajVff*'^ habiendo techo pasar el ejército. litro flumine , el río Danubio. Principes ', los principales. Sic enim, el orden es éste: putavit enim se retenturum^ic-facillime «ft sua potestate loquentes lingua Gretct, Anctcfi súls, á sus confidentes. Se oppresso, vencido ¿él. Salutis, de mantenerse en su autoridad y mando de aquellas Ciudades. Illa custodia crederetur, l quien se conáo la guarda del puente. Prtmi, le estrechaban...

f

I2Ó MILT1ADES. Scythis ; Miltlades hortatus est poctis custodes, ne á fortuna datam occasionem liberando Gracia; dimitterent. Nam si cutn his copiis, quas secum transportaverat, interiisset Dorius, non soium Europam f fore tutanty sed etiam eos, qui uísiam incolerent Grxci genere , ¡iberos a Persarum futuros domino! ione 6* periculo. Id 6* fucilé effici posse: ponte enim re seis so•, regem vel hostium ferro, vel inopia paucis diebus inter— iturum, Ad hoc consiliura cüm plerique accederent, Histiaeus Milesius , ne res conficeretur, obstine, dicens: non idem ipsis, qui summas impertí tenerent, expediré, (3 multitudini : qubd Darii regno ipsorum niteretur dominatio. Quo exstincto, ipsos potestáte expulsos civibus suis peinas dataros. Itaque adeot se abhorrere 4 ceterorum consilio, ut nihil putet ipsis utilius quám confirman regnum Persarum, Hujus cüm sententiam plurimi esent secuti, Miltiades non dubitans, tam a u l t í s consciis ad regís aures cocsilia sua perventura, Chersonesum reliquit, ac rursus Athenas demigravit. Cujus ratio etsi non valuit, tamen magnopere est laudanda: cum amicior omnium libertan, quám sua* fuerir, dominationi. IV. Daríos autem, cüm ex Europa in Asiam redist e t , hortantibus aniicis, ut Grzciam redigeret in suam potestatem, classem quingentarum navium comparavit, eique Datim praefecit, & Artaphernem ; hísque ducenta peditum millia & decem equitum dedit, causam interserens, se hostem esse ¿ftheniensibus, qubd eorum auxilio Iones Sardes expugnassent} suaque presidia interfeCrmei genere, Griegos de nación. Hostium ferro, vel inopia, ó i manos de los enemigos. ó por la falta de víveres. Milesius, de MiJeto. (Ciudad del Asia menor, hoy Milazo.) Non idem.., expediré, que no era ieuaimente útil. Summas, que se bailaban con el mando, (Se entiende portes, por elipsis,) ¿uo exstincto, el cual muerJjfumtft0 e s , Darlo. Potestate expulsos . echados del gobierno. /•«MnrWÍtnras , serian castigados. Abhorrere d consilio, se apartaba del dictamen de los demás, Quám confirmari, que procurar la perpetuidad del Reyno. Tam muiti*>consciis, que sabiéndolo tantos, Cujus ratio . cuyo conseto. AmUior. mas amante, IV. Comfarar>it, aprestó. Pntfecit, dio el mando de ella- C*usam imerserení, danoo por motilo, iones, los Jonios. (Pueb'os de la jooia, Provincia del Asia menfl^) Sardes, Sardis. (Ciudad capital de la Lidia, fcs Acusativo de^ural de Sardes, iumj Stutaut trmsidim, su guarniel

MILTIADES. 12 7 eissent. Praefecti regii, classe ad Euboeam appulsa, ce— leriter Eretriam ceperunt, omnesque ejus gentis cives abreptos ia Asiam ad regem miserunt. lnde ad Atticam accesserunt, ac suas copias in campum Marathona de— duxerunt. Is abest ab oppido circiter millia passmim d e cem. Hoc tumultu' Athenienses tara propinquo, tamque magno permoti, auxilium nusquam, nisi á Lacedsnioniis, petiverunt: Philippidcmque cursorem ejus generis, qui hemerodromi vocantur, Lacedaemonem miserunt, ut nun— ciaret, quám celeri opus esset auxilio. Domi autem creati decem pretores, qui exercitui praeessent: in eis M i l tiades: inter quos magna fuit contentio, utrúm mcenibus se defenderent, an obviara irent hostibus, acieque decernerent. Unus Miltiades máxime nitebatur, «f primo quoque tempore castra fierent. Id si factum esset, ¿? cimbas animum accessurum, cum viderent de eorum virlute non desperan: (3 hostes eádem re fore tardiores, si animadverterent, auderi adversus se tam exiguis copiis dimicare, V. Hoc in tempore nulla civitas Atheniensibus auxilio fuit preter Platxensium: ea mille misit militum. Itaque horum adventu decem millia armatorura completa sunt: quae manus mirabili flagrabat pugnandi cupiditate. Quo factum est, ut plus quám col lega? , Miltiades valué— rit. Ejus enim auctoritate impulsi Athenienses copias ex urbe eduxerunt, locoque idóneo castra fecerunt. Deinde postero die sub montis radicibus, acie é regione instructá, Embmam, Eubea. (Isla llamada boy Ne¿roponto.) Appuisá , luego que arribó. {Eretriam , ciudad de la Eubea.) Abreptos, habiéndolos cogido con violencia. Atticam, á la Ática. (Capital de esta provincia era Atenas.) Marathona, al campo de Marathón. (Acusativo griego.; Hoc tumultu, con el temor de esta guerra tan grande y tan cercana. Nusquam, de ningunos otros. Domi, en la ciudad. Acieque decernerent, y vendrían á una batalla en campo abierto. Máxime nit¿batur, se esforzaba sobremaoera en persuadir. Castra fierent, que acampasen, civibus animum accessurum, que cobrarían animo los ciudadanos. V. Ea, esto es, la Ciudad de Platea. Qum manus, la cual tropa estaba muy ansiosa de pelear. Cólica*, los otros nueve Pretores. idóneo, venta oso. Acie é regione , ordenadas las filas de Cursorem, Correo de4aquellos dia entero sin fatigarse , 6 ya que llaman Hemerod romos , é porque hacían una jornac *e día, ya porque corrían un en un día.

12 8 MILTIADES. nova a r t e , vi summá proelium commiserunt. Namque a r bores multis locis erant rarae, hoc c o n s i l i o , ut & m o a tium tegerentur altitudine, & arborum tractu equitatus hostium impediretur, ne multitudine clauderentur. D a t i s , etsi non locum aequum videbat s u i s , tamen fretus numero copiarum suarum confligere cupiebat: eóque mag i s , q u ó d , priusquam Lacedaemonii subsidio venirenr, dimicare utile arbitrabatur. Itaque in aciem peditum cent u m , equitura decem millia produxit, praeliumque com— niisit. In quo tanto plus virtute vaJuerunt Athenienses, ut decemplicem numerum hostium proiligarent: adeoque perterruerunt, ut Persa» non castra, sed naves peterent. Quá pugna nihil adhuc est nobilius. Nulla enim umquam tam exigua manus tantas opes prostravit. V I . Cujus victoria; non alienum videtur, quale praemium Miltiadi sit tributum, docerej quófaciliüs intelligi p o s s i t , eamdem omnium civitatum esse naturam. U t p o puli nostri honores quondam fuerunt rari & tenues, ob eamque causam g l o r i o s i ; nuncautem effusi atque absoleti: sic olim apud Athenienses fuisse reperimus. Namque huic M i l t i a d i , qui Athenas, totaaique Graeciam liberavit, ta— l i s honos tributus est in p o r t i c u , qux Poecile vocatur, c ü m pugna depingeretur Marathonia, ut in decem praetorura numero prima ejus imago poneretur, isque hortare— tur m i l i t e s , proeliumque conmiitteret. ídem ille populus, posteaquam majus imperium est nactus, & largitione m a ;!stratuum corruptus e s t , trecentas statuas D e m e t r i o Phaereo decrevit.

f

frente. (Estaban con las espaldas vueltas a! monte.) fíová arte, con nueva invención. Rara, de trecho en trecho. Hoc consilio ut, con la idea de, &c. Tractu, por las hi'eras. Fqvitutus, la libre carrera de la caballería. Jíqvum . veo'aoso. In aciem...produxit, sacó en orden de batalla su ejército. Proeliumqne cammisit, y dio la batalla. Decemplicem, diez veces mavor. Kon castra, no se encaminaban acia el campo, sino acia las naves buven'io Aobilius, mas ilustre d famosa. Tantas opes. un ejército tan poderoso. VI. Cujus (es genitivo repido de preeminm). Non videtur alienten doctre, no parece fuera de propósito contar. Dlostri , del pueblo Romano. Tenues , sin fausto. Effusi, atque, obsoleti, demasiado frecuentes y comunes. Poecile. (nombre propio de un pórtico así llamado por la variedad de las pinturas.) Prina , en primer lugar. Isque , y él en acción de animar á los sodados, v de dar la batala. Largitione, &c. por la profusión de regalos. Decrevit, ordenó evantar.

• THEMISTOCLIS. T3 I parentibus, quód & liberiüs vivebat, & rem familiarern negligebat, á patre exheredatus est. Quae contumelia non fregit eum, sed erexit. Nam cúm judicasset, sioe summa industria non posse eam exstingui, totum se dedidit r e í ' publicae, diligentiüs amicis, íamaeque serviens. Multüm in judiciis privatis versabatur, saepe in concionem populi prodibat, nulla res major sine eo gerebatur, celeriterq u e , quae opus erant, reperiebatj facilé eadem oratione explicabat. Ñeque minüs in rebus gerendis proraptusquám excogitandií e r a t : quód ü de instantibus (ut ait Thucy— dides) verissimé judicabat, ií de futuris callidissimé conjiciebat. Quo factura est, ut brevi tempore illustraretur. I I . Primus autem gradus fuit capessendae reipublicas bello Corcyraeo: ad quod gerendum praetor á populo fa— c t u s , non solüm praesenti bello, sed etiam reliquo t e m pore ferociorem reddidit civitatem. Nam cüm pecunia publica, quae ex metallis redibat, largitione magistratuum quotannis interiret, ille persuasit populo, ut ea pe— cunia classis centum navium aedificaretur. Quá celeriter effectá, primum Corcyraeos fregit^ deinde marítimos prsedones consectando mare tutura reddidit. In quo cüm d i vidís ornavit, tüm peritissimos belli navalis fecit A t h e nienses. Id quantae saluti fuerit universa; Graeciae, bello cognitum est Pérsico. Nam cüm Xerxes & mari & t é r ra bellum universa; inferret Europa», cum tantis eam copiis invasit, quanras ñeque antea , ñeque postea habuit Rem familiarern, descuidaba en los adelantamientos de la casa. Qua contumelia, la cual afrenta no le abatió, sino que alentó i dejar sus vicios, hxstingui, borrar. Totum se áedidtt Reip., se dedicó enteramente al servicio de la República. Diligentiüs, atendiendo con mas esmero á ganar amigos y crédito. In concionem, acudía a las juntas tei pueblo. Major, de importancia. Instantibus, de las cosa» s •• estabsn á punto de suceder. De futuris, y conjeturaba muy cuerdamente de lo futuro. Illustraretur , vino a hacerse famoso. II. Primus autem gradus cafessenda, el primer empleo en 1uctus, inducido ó movido. Ducere uxores , casarse con las hijas, &c. Generosus, noble. Pecuniosus, adinerado , rico. Metallis, de las minas. Pecuniam soluturum, paparía por él el dinero. Conditionem, este partido. Negavit , dijo que no permitiría. Progeniem¿ que alguno de los hijos. P -er,si cumpliese. H. Principatum, llegó á ser uno de los princíp. d. Prudentiam , pericia. Populum urbanum, fue duer danos, ó tuvo de su parte.

14° CIMON. sua tenuit^potestate, & apud exercitum plnrimüm v a luit auctoritate. Primiim imperator apud Humen Stry— mona magnas copias Thracum fugavit, oppidum A m phipolim c o n s t i t u i t , eéque deceno millia Atheniensium i n coloniam misit. í d e m iterum apnd Mycalem C y p r i o rum & Phoenicum ducentarum navium classem devictam c e p i t : eodemque die pari fortuna in térra usus est. N a m que hostium navibus c a p t i s , statim ex classe copias suas e d u x i t , barbarorum uno concursu maximam vim prostravit. Quá victoria , magna prasdá potitus , cüm doraum reverteretur, quód jam nonnulla? insulae propter acer— bitatem imperii defecerant, bene animatas confirmavit, alienatas ad offícium rediré coegit. S c y r u m , quam e o tempore D o l o p e s incolebant, quód contumaciüs se ges— serat, vacuefecit, possessores veteres urbe, insulaqueejecit, agros civibus d i v i s i t , Thasios onulentia fretos suo ad— ventu fregit. H i s ex manubüs chenarum a r x , quá ad meridiem v e r g i t , est ornata. I I I . Quibus rebus cúm unus in civitate máxime flore— r e t , incidit in eamdem i n v i d i a m , quam pater s a u s , ce— terique Atheniensium principes. N a m testarum sufragiis, quod Üli ostracismum v o c a n t , decem annorum e x i l i o multatus est. Cujus facti celerius Athenienses, quam ip— s u m , poenituit. N a m Cum ilie forti animo invidiae ingra— torura civium cessisset, bellumque Lacedaemonii Athe— niensibus indíxissent -f confestim notae ejus virtutis desiStrymona, Sfrimon. Amphipolimy reedificó á Amphípolis. ín coloniam, para poblarla. Mycalem, Micale , (dudad y monte de la Jonia.) Cepit, apresó. Pari fortuna, tuvo ignal felicidad. Edvxit ex ciaste, desembarcó. Uno coneurru, en una sola batalla. Maximam , derrotó una gran multitud. Propter acerbitatim, por el d e masiado rigor del gobierno. Defecerant, se habían rebelado. Bene animatas, a-.eguró á las que estaban bien afectas. Alienatat, las ya rebeldes. Ad officium, á la obediencia. Scyrum , Scyro, (isla del mar Egeo.) Contumaciút, con mas obstinación 6 rebeldía. Vacuefecit, despobló. Possessores veteres, los antiguos habitanfes. Cirsibus, entre tos ciudadanos Athenienses. Thasios, pueblos de Thaso (isla vecina 4 la^hrafcia.) Fregit, reprimió. His ex manubüs, con los jerra. Quá ad meridiem vergit, por la parte que £^ ^ ^ i / O r n a t a , se construyó magníficamente. me floreret, siendo el que mas sobresalía. InInvidiam, cavó en el mismo aborrecimiento. Not* fenperhaentó la falta de su acreditado valor.

CIMON. 141 ácrium eonsecutum est. Itaque post annum quintum, quo expulsus e r a t , in patriara revocatus est. U l e , quod hospitio Lacedaemoniorum utebatur , satiüs existimans eos , & cives suos Ínter se una volúntate consentiré, ' quara arrais contendere, Lacedaemonem suá sponte est profectus, pacemque inter duas potentissimas civitates conciliavit. Post ñeque ita multó, Cyprum cura ducen— tis navibus imperator missus, cüm ejus majorera partera insulae devicisset, in raorbum implicitus, in oppido Citio est mortuus. * I V . Hunc Athenienses non solüm in bello, sed in pace diu desideraverunt. Fuit enira tanta liberalitate, cüm corapluribus locis praedia, hortosque haberet, ut numquara eis custodem imposuerit fructús servandi gra— t i á , ne quis impediretur, quo minus ejus rebus, quibus vellet, frueretur. Semper eum peJissequi cura nuramis sunt secuti, ut si quis opis ejus indigeret, haberet quod s t a t i m d a r e t , ne differendo videretur negare. Saepé,cüm aliquem offensum fortuna videret minus bene vestitum, suum amieulum dedit. Quotidie sic ccena ei coquebatur, ut quos invocatos vidisset in foro , omnes convocaretr quod faceré nullum diem praeterrnittebat. Nujli fídes ejus, nulli opera, nulli res familiaris defuit: multos locupletavit : coioplures pauperes mortuos , qui unde efferrentur, non reliquissent, suo sumtu extulic. Sic se gerendo minimé est ruirandum, si & vita ejus fuit s e c u r a , & mors acerba. f¿ued hospitio, porque tenia-coa los Lacedemonios la correspondencia de una recípocra hospitalidad. Satius, por mas conveniente. Una volúntate consentiré, que estuviesen acordes. Conciliavit, ajustó. Imperator, en calidad de Almirante. Implicitus in morbum, habiendo enfermado, acometido de una enfermedad. IV. Desideraverunt, echaron menos á Cimon. Pedissequi cum nummis, limosneros. Offensum fortuna, cuando á alguno maltratado de la fortuna le vela mal trajeado. Amieulum, capa. Ccena, de tal manera se le disponía la comida. Invócalos , que nadie los h a bía convidado. Convo¿ítret, á todos los convidaba. Res familiaris, hacienda. Unde efferrentur, con que llevarse á enterrar. Suo sumtu, las hizo enterrar á su costa. Sic si gertnde ¡ portándose de e»íe modo.

142 CONON. Cap. I. ^ / o n o n Atheniensis, Peloponnesio bello a c cessit ad rempublicam, in eoque ejus opera magni fuit. Nam & Praetor pedestribus exercitibus praefuit: & prae— fectus classis res magnas mari gessit. Quas ob causas praecipuus e¡ honos habitus est: namque ómnibus unus in— sulis prsfuit: in qua potestate Pharas cepit, coloniam Lacedaemoniorum. Fuit etiam extremo Peloponnesio bello praetor, cúm apud JEgos flumen, copiae Atheniensiam á Lysandro sunt devictae. Sed turo, abfuit, eóque pejüs res administrata est: nam & prudens reí militaris,& diligens erat imperator. Itaque nemini erat his temporibus dubium, si adfuisset, illam Athenienses calamitatem a c cepturos non fuisse. II. Rebus autem afflictis cüm patriam obsideri audiss e t , non quaesivit, ubi ipse tuto viveret, sed unde prae— sidio esset civibus suis. Itaque contulit se ad Pharna— bazum satrapam Joniae & Lidia*, eumdemque generum regis & propinquum j apud quem ut multuní gratift valeret, multo labore multisque effecit periculis. Nam cüm Lacedaemonii Atheniensibus devictis in societate non manerent, quam cum Artaxerxe fecerant, Agesi— laumque bellatum misissent in Asiam, .máxime impulsi á Tisapherne, qui ex intimis regis ab amicitia ejus defe— I. INTERP. Aceess'rt, comenzó á emplearse en los negocios de la República, entró en el gobierno de la República. Pracipuus honor , le honraron con particularidad. Unus pr*fuit, fue el único Comandante. Qua forestar?, en tiempo de cuyo gobierno. Extremo, al fin de la guerra del Peloponeso. Prudens, práctico en la milicia , sabia muy bien el arte militar. Diligens erat imperator , y desempeñaba con actividad y valor la obligación de General. II. Febus autem afflictis , estando , pues, las cosas en un estado tan lastimoso. Generum, verno. (Pharnabazo estaba casado coa Apanúa, una de las hijas de Xerxes.) Effecit multo labore... ut apud illum multum valeret gratiá, logró á fuerza de muchas fatigas y peligros el graogearse su gracia y valimiento. Ex intimis, siendo de os mas Íntimos... Si adfuisset. Si hubiera asispharas. Hubo dos ciudades de este nomb,re 1 U D a e n Thesa- tido. Muchos A A. Griegos asegulia , y otra en Mesenia á los ran que se halló en esta derrota, confines de Laconia. De ésta ha- y que se refugió con ocho galeras á Evagoras, Rey de Chipre. bla rl Autor.

CONON. 143 cerat, & cum Lacedaemoniis coierat societatem : hunc adversüs Pharnabazus habitus est imperator: re quidem verá exercitui prsefuit Conon, ejusque omnia arbitrio gesta sunt. Hic multüm ducem summum Agesilaum impedivit, saepeque ejus consiliis obstitit. Ñeque vero non fuit apertura, si ille non fuisset, Agesilaum Asiam Tauro tenus regi fuisse erepturum. Qui posteaquam domum á suis civibus revocatus est, quod Baeotii & Athenienses Lacedaemoniis bellum indixerant, Conon nihiló seciüs apud praefectos regis versabatur, hisque ómnibus máximo erat usui. III. Defecerat á rege Tisaphernes, ñeque id tam Artaxerxi, quám ceteris erat apertum: multis enim, magnisque meritis apud regem etiam cum in oíficio non maneret, valebat. Ñeque admirandum, si non facile ad credendum inducebatur, reminiscens, ejus se opera Cyrum fratrem superasse. Hujus accusandi gratiá Conon á Pharnabazo ad regem missusj posteaquam venit, primum ex more Persarum ad Chiliarchum, qui secundum gradum imperii tenebat, Tithraustem accessit, seque ostendit cura rege colloqui velle: nemo enim sine hcc admittitur. Huic ille, nulla, inquit, mora est: sed tu delibera utrum colloqui malis, an per literas edere quce cogitas: necesse est enim, si in conspectum veneris, venerari te regem quod •vpoff)u»ur illi vocant. Hoc si tibi grave est, per me nihiló secius, editis mandatis, conficies quod studes. Tura Coierat, habia hecho estrecha liga. Hunc adversus , (Anástrofe por advertís hunc.) Re quidem verá, mas eo hecho de verdad: (quidem se usa también en vez de autemX) Ducem summum, Generalísimo. Impedivit, embarazó. Ñeque vero non, y fue bien manifiesto. Si ille non fuisset, si él no se hubiera hallado aquí, Agesilao hubiera quitado al Rey la Asia hasta el Tauro. Nihiló secius... versabatur, so por eso dejaba de mantenerse en el favor de los Generales. Magno erat usui, de una suma utilidad. III. Defecerat, habia hecho traición: se habia rebelado. Erat apertum , era tan notorio. In officio non maneret , aun en medio de haber faltado á su obligación y fidelidad. Chiliarchum, se presentó á Titraustes, Capitán de la guardia, y Mayordomo mayor de P a lacio. Nulla mora, no hay detención ni dificultad alguna. Tibi grave est, te se hace gravoso. Per me nihiló secius, por mí igualmente llegaras á lograr lo que deseas, manifestando por escrito tu comisión. -

,



1



TfWKvyuv , léase proskuncin; que ellos llaman adorar.

n

,

m

144

CONON.

Conon: Mihi vero, inquit, non est grave, auemvis honor em habere regi ; red vereor, ne civitati me* sit opprobrio, si cum ex ea sim profectus, qu£ ceteris gentibus imperare conxueverit , potius barbarorum quám illius more fungar. Itaque , quae volebat, huic scripia tradidit. IV. Quibus cognitis, re* tantüm auctoritate ejus motus est , ut Tisaphernctn hostem judicarit, & Laceds— monios bello persequi jusserit, Ót ei permiserit . quera vellet, eligere ad dispensandam pecuniam. Id arbitrium Conon negavit sui tsst consilii, sed ipsius , qui oprime suos nosse deberet: sed se suadere, Pharnabazo id n e gotii daret. Hinc magnis muneribus donatus, ai mare est rnissus, ut Cypriis, 8c Phoenicibus, ceterisque maritimis civitatibus naves longas imperaret, classemque quá próxima éstate mare tueri posset, compararet, dato adjutore Pharnabazo, sicut ipse voluerat. Id ut Lacedaemonns est nunciatum, non sine cura rem adrainistrarunt, quód majus bellum imminere arbitrabantur, quám si cum bárbaro solüm contenderent. Nam ducem fortem ót prudente™ regiis opibus prarfuturum, ac secura dimicaturum videbant: quera ñeque consilio, ñeque copiis superare pos— sent. Hác mente magnam contrahunt classem, proficiscuntur Pisandro duce. Hos Conon apud Cnidum adortus, magno predio fugat, multas naves capit, complures depri— mit. Qui victoria non solüm Athenae, sed etiam cuneta Gracia , quae sub Lacedxmoniorum fuerat imperio, liberata est. Conon cum parte navium in patriam v e nit: muros dirutos á Lysandro utrosque & Pirxi & Athe— narum reficiendos curat, pecúniaeque quinquaginta talen* ta , quae i Pharnabazo acceperat , civibus suis donat. •

%

Htmorem habere regi, honrar al Rev. imperare , dar la ley. AHre, observare antes las costumbres y estilo. IV. Id arbitrium, que esta elección no le tocaba a é l , sino al mismo Rey. Longat, de guerra. Imperaret, mandase aprontar. Non sinecura, no sin solicitud hicieron sus preparativos. Regtis opibnx, fuerzas del Rey de Persia. Hic mente, en esta inteligencia. Capit... üeprimit... Apresó... Echó á pique. ¡¿uemxteüet. Semejante oficial Cnidum. Cerca de Cnido, cióte llamaba/entre los Romanos dad en la punta de la PeninOüestor^rque corria con los gas- sula , que forma la Caria , hoy {os 7 provisiones para la guerra. Cabo-Erio.

CONON. 145 V . Accidít b u í c , quod cete/is mortalibus, ut i n eonsideratior in secunda, quám ¡n adversa esset f o r t u na. Nam classe Pekponnesiorum devictá , cúm ultum se injurias patria» p u t a r e t , plurá concupivit, quám efficere potuic. Ñeque tamen ea non pia & probanda fuerunt*, quód potiüs patria? opes augeri , quám regis , nialuit. N a m cum magnam auctoritatem sibi pugna illa n a v a l i , quam apud Cnidum fecerat, constituisset, non solüm ínter barbaros , sed etiam inter omnes Graeciae civitates , c l a m daré operam c o e p i t , ut Joniam & i E o l i a m restituerec Atheniensibus. Id cüm minús diligenter esset celatum, Teribazus, qui Sardibus p r x e r a t , Cononem e v o c a v i t , s i mulans ad regem eum se mittere velle magna de re. H u jus nuncio parens cüm venisset, in vincula conjectus est; in quibus aliquamdiu fuit. Nonnulli eum ad regem a b d u c t u m , ibique periisse scriptum reliquerunt. Contra ea D i n o n h i s t o r ¡ c u s , c u i nos plurimüm de Persicis rebuscred i m u s , effugisse scripsit: illud addubitat, utrümTeribazo s c i e n t e , an imprudente, sit facturo. V. Inconsideratior, mas imprudente, é Inconsiderado.*Se ultum trie, que se babia vengado de los agravios. Ea , estos designios. Constituisiet, habiéndose grangeado. Id cum minus diligenter, mas no habiéndose ocultado esto con el mayor cuidado. Prxerat Sardi" bus, que era Gobernador de Sardis. Evocsvit, llamo- a su presencia. Hujus nuncio parear t obediente á esta embajada. Teribazo sciente, con noticia d^Térihazo, ó no. Dinon, escribidla histeria de Fersia, y vivid ea tiempo de

Artaxerxes octavo.

TIMOTHEUS. Cap. I. T imotheus,Cononisfílius,Ajthenier.s!- Hic á patre acceptam gloriam multis auxit. virtutibus. Fuir enim disertus, i m p i g e r , l a b o r i o s a s , reí militaris pc-ritus, neqne minüs civitatis regend*. Multa hujus sant praeclaré f a c t a , sed hsec máxime illustria. Olynthios & B y z a n tios bello subegit: Samum c e p i t , in qua oppugnanda su— I. INTERP. Disertus, elocuente. (Confírmalo Cicerón, lib. 1. de los Oficios.) Impiger , activo, pronto. Labotiosus, aiiconado ai trabajo. Civitatis regendx, en el gobierno civil. Olynthios, los de Olyntho 'ciudad de Tracia>. In qua cfpugnanda , en cuyo sitio...

Tomo I.

K

146 TIMOTHEÜS. periore bello Athen'ienses raille & ducenta talenta consuno scrant. Hanc illc siae ulla publica impeosa populo resti— tuit. Adversüm Cotym bella gessit,ab eoque mille& d u centa talenta praedae in publicum detulit. Cyzicum obsidione liberavit. Ariobarzani simul cum Agesilao auxilio profectus est: á quó cum Laco pecuniam numeratam a c cepisset, ille cives suos agro atque urbibus augeri maluit, quám id sumere , cujus partem domum suam ferré posset. ltaque accepit Erichthonem & Sestum. II. ídem classi praefectus circumvebens Peloponne— sum, Laconicam populatus, classem eorum f ugavit. Cor— cyram sub imperium Atheniensium redegit : sociosque idem adjunxit Epirotas, Athamanas, Chaonas, omnesque eas gentes, quac mare illud adjacent. Quo facto Lacedae— monii de diutina contentione destiterunt, & suá sponte Atheniensibus imperii markimi principatum concesse— runt: pacemque his legibus constituenint,*f Atenienses mari duces essent. Quae victoria tantae fuit Atticis Istitiae, ut tüm primúm arae Paci publica? sint factae, e i que Dése pulvinar sit institutum. Cujus laudis ut memoria maneret, Timotheo publica statuam in foro posuerunt: qui honos huic nni ante hoc terapus contigit, u t , cum patri ' populus statuam posuisset, filio quoque daret, Sic juxSuperiores antecedente. Id, esta suma. Cotym, Cotls. In publicum detulit, puso en el erario Real. Cycicum, á Cyzico. JLaco, Agesilao Spartano. Erichthonem & Sestum, Erichthoo y Sesto. II. Circumvehens, costeando (en vez de circumvectur.) Laconicam populetuf, habiendo saqueado la Lacónia. Corcyram, Corfú. Epi* totar, pueblos del Epiro. De diutina contentione, del empeño de tan largo tiempo sobre la preeminencia. Imperii maritimi principatum, el señorío de los mares. Conttituemnt, ajustaron. Tüm primúm, que entonces por la primera vez, Cujut laudis, de esta gloria. Patri, 1 Conon. '£*« more illud adjacent , que están situadas á lo largo d e a quel mar. Es expresión algo anticuada en lugar de mariilli, o ad mare Hlvd. Eique 2>f* pulvinar tit injtitutum, y se dispuso lecho para poner la estatua de aquella Diosa. Pulvinaria. eran unos aimohadones sagrados, que ponían los

antiguos Griegos y Romanos eo sus Templos sobre unas camas, 6 lechos, para que estuviesen algo incorporadas las estatuas desús divinidades. Estas camas estaban al rededor de una mesa cubierta de exquisitas viandas, que c o mían los Sacerdotes Epulones. Entre los Romanos se llamaba Lectitttrnium este sacrificio.

T1M0THEUS. 147 t i posita recens filii, veterem patris renovavit memoriam. III. Hic cüm esset magno natu , & magistratus gerere desilsset, bello Athenienses undique premi sunt coepti. Defecerat Samus : descierat Hellespoutus} Philippus jam tum valens Macedo multa raoliebatur ; cui oppositus Chares cum esset, non satis in eo prxsidii putabatur. Fit Menestheus pretor, filius Iphicratis, gener Tiruothei, & ut ad bellum proficiscatur, décernitur. Huic in consilium dantur dúo usu & sapientiá praestantes (quorum consilio nteretur) pater & socer : quojd in h¡s tanta erat aoctori— tas, ut magna spes esset, per eos amissa posse recuperar!. Hi cúm Samum prorecti essent, & eódem Chares, adventu eorum cognito, cum suis copiis proficisceretur, ne quid absenté se gestum videretur: accidit, cüm ad insulana appropinquarent, ut magna tempestas orireiur jquam evitare dúo veteres imperatores utile arbitrati , suam classem suppresserunt. At ille temeraria usus ratione, non cessit majorum natu auctoritati: &, ut si in sua navi esset fortuna, quó contenderá!, pervenit^ eódeinque ut sequerentur, ad Timotheum & Iphicratem nuncium misit. Hinc malé re gesta, compluribus araissis navibus,eódem, * unde erat ^ofectus, se recepit, literasque Alhenas p u blicé misit: sibi proclive fuisse, Samum capere, nisi ¿ Timotheo & Iphicrate desertuí esset. Ob eam rem in crimen vocabantur. Populus acer, suspicaz, mobilis, adversar ius, invidus etiam potentiae, domum revocat: ac— cusantur proditionis. Hoc judicio damnatur Timotheus, lisque ejus sestimatur centum talentis. lile odio ingrata; civitatis coactus, Chalcidem se contulit. Juxti posita recent filii renovavit, levantada la nueva estatua del hijo al lado de la del padre refrescó, &c. III. Magno natu, de avanzada edad. Premi undique, á ser acometidos por todas partes. Defecerat, se habia rebelado. Dsscierat, había negado la obediencia. Jam tum valens, que ya por entonces se hallaba pujante. Non satis in eo pretsid-i, no le juzgaban con bastantes fuerzas. In consilium, por conseieroí. Classem suffreíserunt, echaron áncoras. Temeraria usus ratione, tomando un partido t e merario. Majorum natu, de los ancianos. Quó contender at, á do^de se habia propuesto arribar. Pubiice misit, y escribió de oficio al gobierno de Atenas. Proclive^, cosa fácil. Vocabantur , eran acusados. Acer, violento, impetuoso. Lisque ejus atstimatur, y lo multaron. chalciiem, á Calcides, (ciudad eo la isla Eubea/.

K 2

148 TIMOTHEUS. I V . Hujus post mortem,cum populum judicii sui poen i t e r e t , multa?. novem partes detraxit, & decem talenta Cononem filium ejus, ad muri quamdam partem reficiendam, jussit daré : in quo fortuna? varietas est animadversa. Nam quos avus Conon muros exhostium prada patria; restituerat, eosdem nepos cum summa ignominia familia; ex sua re familiari reficere coactus est. Timothei autem moderatse sapientisque vita» cum pleraque possimus pro— ferré testimonia, uno erimus contenti, quód ex eo facilé conjici poterit, quám carus^suis fuerit, Cum Athenis adolescentulus causam diceret,*non solum amici privatique hospites ad eum defendendum convenerunt, sed etiam in eis Jason tyrannus, qui ilio tempere fuit omnium poten— tissimus. Hic cum in patria sine satellitibus se tutum noa arbitraretur, Athenas sine ulio praestdio venit: tantique hospitem fecit, ut mallet se capitis periculum adire, quám Timotheo de fama dimicanti deesse. Hunc adversüs tamen Timotheus postea populi jussu beilum gessit, pa— triseque sanctiora jura quám hospitii esse duxit. Haec e x trema fuit setas Imperatorum Atheniensium., Iphicratis, Chabriae, Timothei: ñeque post illorumobitum quisquam l dux in illa urbe fuit dignus memoria. IV. yuitcli, de su sentencia. Detraxit, rebajó. Ex sua re fa— miliári, de su propio caudal, á su costa. Moderatx, sapientisqut vita, de la moderación, y prudencia de su vida. Causam diceret, defendiéndose en juicio. Privatique hospites, y sus mas allegados huéspedes. Jaron, Jason, tirano (de la Thesalia, distinto del Gefe de los Argonautas). Patria, esto e s , eu Faras, ciudad de la T h e salia. Sine satellitibus, sin estar cercado de guardias. Sine ullo presidio, sin escolta alguna. Adire periculum capitis, exponerse á perder la- vida. De fama dimicanti, cuándo hacia los mayores esfuerzos por poner en salvo su honor. Deetse , dejar de ayudar. Hunc adnersus, (Anastrophe, por adversüs hunc). Sanctiora duxit, y tuve por mas sagrados, y respetables.

T. POMPONII ATTICI VITA. Cap. I. Jiu omponius Atticus,ab origine ultima stirpis Romana generatus, perpetuó á majoribus acceptam equesrrem obtiouit dignitatem. Patre usus est diligente, indulgente, & ut tum erant témpora, d i t i , in primisque studioso literarum. H i c , prout ipse amabat literas, ómnibus doctrinis, quibus puerilis setas ¡mpertiri debet,filium erudivit. Erat autem in puero, praeter doeilitatem in— genii, summa suavitas oris ac vocis, ut non solüm cele— riter arriperet quae tradebantur , sed etiam excellenter pronunciaren Qua ex re in pueritia nobilis inter aequales ferebatur, clariusque exsplendescebat, quám generosi condiscipuli animo aequo ferré possent. Itaque incitabat oranes studio'suo: quo in numero fuerunt L. Torquatus, C. Marius,'C. filius, M. Cicero: quos consuetudine suá sic sibi devinxit, ut cerno iis perpetuó fuerit earior. I I . Pater maturé d e c s s i t : ipse adolescentulus,,propter affinitatera P. Sulp.',, qui tribunus pleb. iaterfectus e s t , non expers fuit illiu» t uricuii. Namque Anicia PomI. INTERP. Paire usus est, tuvo un padre, &c. Ei üt tum, y para aquellos n'empos, rico. impertiri debet, debe emplearse. Prut1er doeilitatem, á mas de la facilidad de aprender. Summa, una suma du'zura en la pronunciación. Celeriter arriperet qua, concebía prontamente lo que se le enseñaba. Nobilis inter aquales, se señalaba singularmente entre sus iguales, y compañeros de escuela. Generosi, ahidalgados, deseosos de gloria. Clariusque exsplendescebat , v empezó á lucir mas de lo que podían sufrir sin envidia. Canfuetudine, con su t* ¿o civil y modesto. II. -Maturé, pr**- ¡J, antes de tiempo, no llegó á ser viejo. Han exspers, no estu?9»2xento de aquel peligro (de ser también muerto.) Generatus ab ultima origine stirph Romana, descendiente de una de las casas primitivas y solarieeas de Roma. Era opinión, quf» descendía de Pomponio, hijo de Numa segundo Rey délos Romanos.

Perpetuo, se mantuvo toda su vida en el orden ecuestre, d i g nfdad heredada de sus antepasados. El orden de los Caballeros era el medio entre el Senatorio, y el plebeyo.

IgO ATTICUS. p o n i i consobrína n u p s e r a t M . S e r v i o , f r a t r i P . S u l p i c i i . I t a q u e i n t e r f e c t o Sulpicio , posteaquam vidit C i n n a n o t u m u l t u c i v i t a t e m esse p e r t u r b a t a m , ñeque sib'i d a r i fa— cultatem pro dignitate vivendi, quin alterutram partem o f f e n d e r e t , dissociatis a n i m i s c i v i u m , cuín a l i i S u l l a s i s , a l i i C i n n a n i s faverent p a r t i b u s : idoneum t e m p u s r a t u s s t u d i i s obsequendi s u i s , A t h e n a s se c o n t u l i t : ñ e q u e eó s e c i ü s adolescentem M a r i u m , hostem j u d i c a t u r a , j u v i t opibus s u i s , cujus fugam pecunia sublevavit. A c n e i l l a p e r e g r i n a t i o d e t r i m e n t u m aliquod afferret r e í fami— M a r i , eódem magnam p a r t e m f o r t u n a r u m trajecit s u a r u m . H i c i t a v i x i t , ut universis Atheniensibus mérito esset c a r i s s i m u s . N a m praeter g r a t i a m , quae jam in a d o l e s c e n t u l o magna e r a t , saepe suis opibus i n o p i a m e o r u m publi— c a m l e r a v i t . C ü m e n i m v e r s u r a m faceré publicé necesse e s s e t , ñeque~ejus conditionemaequam h a b e r e n t , semper s e i n t e r p o s u i t , a t q u e i t a , u t ñeque usuram umquam ab i i s a c c e p e r i t , ñeque l o n g i ú s , quám d i c t u m e s s e t , eos d e b e r é p a s s u s s i t . Q u o d u t r u m q u e e r a t iis s a l u t a r e . N a m ñ e q u e i n d u l g e n d o i n v e t e r a s c e r e e o r u m aes a l i e n u m p a t i e b a t u r , ñeque* m u l t i p l i c a n d i s u s u r i s c r e y e r e . A u x i t hoc officium a l i a q u o q u e l i b e r a l i t a t e . N a r r - — i v e r s o s frumento dona— v i t , i t a u t singulis sex m o d i i - t r i t i c i d a r e n t u r : q u i mo— d u s mensura» m e d i m n u s A t h e n i s a p p e l l a t u r . Ñeque sibi^, y que no le era permitido vivir con d e r jro, conforme lo pedia su grado (de Caballero Romano). fáuin offenderet, sin disgustar. Raiut, creyendo ser éste un tiempo oportuno para d e d i carse á sus estudios. Judicatum, declarado por Sila , enemigo de la patria. Peregrinatio, aquella mudanza de país. Preeter gratiam, ademas de su amabilidad, que ya era grande aun de joven. Versuram faceré, viéndose el público en la precisión de tomar de nuevo dinero á censo, para pagar las deudas sr iguas. Ñeque ejut, y no hallando quien hiciese un partido ra Me. interposuit, se puso de por medio, y suministró dinero, ^uram, interés alguno. Ñeque longiús, ni permitid que estuviesen debiendo por mas tiemp o , que el que se había aplazado, inveterascere, se fuesen e n v e jeciendo. Multiplicandis usuri , multiplicándose los intereses. Cinnano , por la sublevación otro de Sila. de Ciña: habia dos facciones, Medimnus, medida griega que cuyas cabezas eran Ciña y Octa- cabía seis tí siete modios , y éste vio, ambos Cónsules. El primero dos celemines de los nuestros, era del partido de Mario , y el con poca diferencia. i

ATTICUS. I§I III. Hic autem sic se gerebat, ut communis infimis, par principibus videretur. Quo factum est, ut huic omnes honores, quos possent, publicé haberent, civemque facere studerent. Quo beneficio lile uti noluit: quod nonnulli ita interpretantur, amitti civitatem Romanara , alia adscita. Qnamdiu adfuit, ne qua sibi statua poneretur, restit i t : absens prohibere non potuit. Itaque aliquot ipsi , & Phidia» locis sanctissimis posuerunt. Hunc enim in omni procuratione reípubl. actorem, auctoremque habebant. Igitur primum illud munus fortuna», quod in ea potissimum urbe natus est, in qua domicilium orbis terrarum esset itnperii, ut eamdem & patriam haberet, & domum. Hoc spectmen prudentia», quód cüm in eam civitatem se contulisset, que antiquitate, humanitate, doctrina praestaret omnes , e i unus ante alios fuerit carissimtis. IV. Huc ex Asia Sulla decedens cüm: venisset, quamdiu ibl fuit, secum habuit Pomponium, captus adolescentis humanitate, & doctrina. Sic enim Graecé loquebatur, ut Athenis natus videretur. Tanta autem suavitas erat sermonis Latini, ut appareret, ia eo nativum quemdatn leporem esse, non adscitum. ídem poémata pronunciabat & grajeé & latiné s i c , ut supra nihil posset. Quibus TCbus factum e s t , ut Sulla numquam eum ab se dimitIII. Communii, afable, y familiar con la gente ordinaria. Princ'ipibut, grandes, ó principales. Amitti civitatem, se perdia el derecho de ciudadano. Aliquot, algunas estatuas. Actorem, a-.ctort.mquet por agente, y consejero. In ea, esto e s , en Roma. Domtiilium , el asiento, ó donde residía. Eamdem, & patriam, & domum, teniéndola al mismo tiempo por patria (por haber nacido en ella), y poiresidencia principal (por ser Ciudadano de ella). Hoc rpecimen, y también fue esto una prueba de su prudencia. Humanitate, cortesanía. Ei unur, haberse hecho amar mas que ninguno en una c i u dad , que á todos \ ^iaba ventaja. IV. Captut, p ' °tl Jo. Zfo* adscitum, un» cierta gracia natural, no adquirida con "° $dio. Poémata, recitaba también las composiciones poéticas. Ut tufra, que no habla mas que pedir. (Se e n -

tiende adii...) Alih adscita, en virtud de una lev no podían los Romanos ser ciudadanos de dos ciudades , so pena de perder la primera, a— ceptando la speunda. Phidix, á Fidias uno de los

-*

principales de Atenas. Asi las buenas ediciones; lo demás son cavilaciones de Gramáticos ociosos, como nota muy bien el sabio Don Josef Nicolás de Azara en la historia de la vida de Cicerón,

I 52 ATTÍCUS. t e r e t , cuperctque secum deducere. Cui ciim persuadere tentaret, noli, oro te, inquit Pomponius, adversum eos me vetle ducere, cutn quibus ne contra te arma ferrem, Jtaliam reliqui. At Sulla 3 adolescentis ofíicio collaudato, omnia muñera e i , qux Athenis acceperat, proficiscens jussit deferri. Hic complures annos moratus, cune & reí familiari tantum operae d a r e t , quantum non indiligens deberet paterfamilias, & omnia reliqua témpora aut lite— r i s , aut Atheniensium reipubl. tribueret, nihilominus amicis urbana officia praestitit. Nam & ad comitiaeorura ventitavit, & si qua res major acta est, non defuit: sicut Ciceroni in ómnibus ejus periculis singularem fidem praebuit: cui ex patria fugienti LLS. ducenta & quinquaginta millia donavit. Tranquillatis autem rebus Romanis, re— migravit Romam, ut opinor, L. C o t t á , & L. Torquato. Coss.: quem diem sic universa civitas Atheniensium prosecuta e s t , ut lacrymis desiderii futuri dolorem indicaret. V. Habebat avunculum Q. Caecilium, equitem Rom. familiarem L. Luculli, divitem, difficillima natura: c u jus sic asperitatem v e x ü w w r , u t quem nemo ferré pos— s e t , hujus sine offensione -ad summam senectutem reti— nuerit benevolentiam $ quo facto tulit pietatis fructum. Caecilius enim pioriens testamento adoptavit eum, here— demque fecir ex dodrante, ex qua hereditate accepit cirCui, á qu.ín intentando persuadir, »sto es, que "volviese A Roma. Officio, alabando el honrado proceder, v buena correspondencia. Rei familiari, su hacienda , los intereses d* su casa. Urbana officia, sin dejar por eso de hacer por sus amieos de Roma aquellos oficios que debe un ciudadano. Ad comifta eorum , acudió con frecuencia á sus junta?. Singularem fidem preebuit, se mostró fiel a m i go. Prosecuta est. hizo tan memorable.'' Desideri' futuri, por ia falta que les había de hacer. V. Difficiriima natura, de muy mal peñiV^r/|).ondicfoD. Veri~ tus est, respetó. Sine offensione, sin disgustarle jautas. Ad summam, hasta su edad mas avanzada (en que era mas enfadoso, é i n aguantable)... LLS. De sestercios pequeños. Este era una moneda entre los Romanos, que valia cuatro cuar.tos nuestros. Aquí el Autor habla de é l ; por lo que 250000 sestercios eqi ivakn á cerca de

117647 rea'es vellón. El llamado sestercio grande¡ contenia et valor de 1000 sestercios ppqueños: por lo que valia como 500 reales. Ex dodrante , de las tres

'

\

A T T I C U S . 153 c i t e r centies L L S . E r a t n u p t a sóror A t t i c i Q . T u l l i o C i c e r o n i , easque nuptias M . C i c e r o c o n c i l i a r a t ; cuna q u o á condiscipulatu vivebat conjunctissimé, multó et— i a m f a m i l i a r i ü s , quám c u m Q u i n t o i ut j u d i c a r i possit, flus in amicitia valere similitudinem morum, quam affinitatem. U t e b a t u r a u t e m intimé Q . H o r t e n s i o , q u i i i s temporibus p r i u c i p a t u m eloquentiae t e n e b a t , ut in— t e l i i g i non p o s s e t , u t e r eum plus d i l i g e r e t , C i c e r o , a a H o r t e n s i u s : & id , quod e r a t difficiHimum, efficiebat, ut Ínter quos tantee laudis esset* cemulatio, nulla interce— deret obtrectatio, essetque talium virorum copula. V I . I n republ. ita versatus e s t , u t semper o p t i m a r u m p a r t i u r n & e s s e t , & e x i s t i m a r e t u r j ñeque tamen se civi— l i b u s fluctibus c o m r n i t t e r e t , quod non magis eos in sua fotestate existimabat esse, qui se iis dedissent, quam qui maritimis jactarentur. H o n o r e s non p e t i i t , cüm. e i p a t e r e n t p r o p t e r vel g r a t i a m , vel d i g n i t a t e m j q u ó d ñeque p e t i more m a j o r u m , ñeque capi possent conservatis legi— b u s , in t a m effusis ambitús largitionibus j ñeque r e t i n e r i é r e p u b . sine p e r i c u l o , c o r r u p t i s c i v i t a t i s moribus. A d h a s t a m publicam numquam accessit. N u l l i u s rei ñeque p r a p s , ñeque manceps factus es't. N e m i n e m suo n o m i n e , ñeque s u b s c r i b e n s , aecusavit. In jus de sua r e n u m q u a m £• Tullio, (hermano de M. Tulio). Atmnlatio, competencia. Obtrectatio, no hubiese mala voluntad. Copula, lazo de unión. VI. Optimarum partiurn. de el mejor partido. Ñeque tamen, sin mezclarse no obstante eo las turbulencias de las guerras civhes. Í¿u6i non magis, que no eran mas dueños de sí. Maritimis, que los que eran aeifados de las oAas del mar. Paterent, siéndole mas fácil el conseguirlos. Propter yel, ya por lo bien quisto que e s taba, ya también por su mérito. In tam effusis, en una tan grande profusión de regalos, (como hacían los ambiciosos pretendientes). Ñeque retineri, ni er t e n e r l o s con utilidad de la República. Ad hastam publicam, no ff Vó jamas á almoneda pública. (La lanza era la sefial de almon.^-» Ñeque pr.-centena millia, cien veces cien mil sestercios, que según el cómputo b e cho arriba componeu la canrirlad de 4.705882 reales y 12 mrs.

154 ATTICUS. i i t : judiciurn nullum habuit. Muítorum cónsulum, p r e torumque praefecturas delatas sic accepit, ut nemiuem in provinciam sit secutus: honore fuerit contentus: rei familiaris despexerit fructum: qui ne cum Q. quidem Cicerone voluerit iré in Asiam, cíim apud eum legatí locura obtinere posset. Non enim decere se arbitrabatur, cüm praeiuram gerere noluisset, asseclam esse praetoris. Qua in re non soliim dignitati serviebat, sed etiam tranquillitati, cum suspiciones quoque vitaret criminum^ quo fiebat, ut ejus observantia ómnibus esset carior, cúm eam officio, non timori, ñeque spei tribui viderent. V I I . Incidit Caesarianum civile bellum, cúm haberet annos circiter sexaginta : usus est xtatis vacatione, ñeque se quóquam movit ex urbe. Qua» amicis suis opus fuerant ad Pompejum proficiscentibus, omnia ex sua r e familiari dedit. Ipsum Pompejum conjunctum non offen— dit. Nullum enim ab eo habebat ornamentum, ut c e t e r i , qui per eum aut honores, aut divitias ceperant: quo^ r u m partim invitissimi castra sunt secuti, partim summá cum ejus ofFensione domi remanserunt. Attici autem f ifi quies^tantopere Caesari fuit g r a t a , ut victor cum privaV ^ t i s pecunias per epistolas imperaret, huic non solüm "IK/piolestus non fuerit, sed etiam sororis filium , & Q. Ci— ceronem ex Pompeji castris concesserit. Sic vetere instituto vitae efFugit nova pericula. V I I I . Secutüm est illnd , occisso Cssare , cum resp. In jur, nunca compareció en el tribunal por negocio suyo. Judiciurn, ni tuvo pleyto alguno. In provinciam, al gobierno. Lega— ti locum, grado, ó en calidad de su lugar teniente. Asseclam esse, ir como dependiente. Ejus observantia , su atención , y respeto eran mas agradables á todos, por ver, que no los empleaba llevado de algún temor, ó esperanza, sino por razón de propia conveniencia. VII. Incidit Cxsartanum, sucedió la >• rra civil de César, y Pompeyo, (guerra muy fatal á Roma). F?I7;' v«e, del privilegio, ó pretexto de su avanzada edad. Quóquam" i* salió de Roma para ir á alguna parte (en defensa de César y Pompeyo). Offeniit, no ofendió á Pompeyo, con quien tenia alguna conexión. Ornamentum , dignidad alguna. Summá cum, con sumo disgusto de Pompe* yo. Pecunias imperaret, pidiendo, ó exigiendo á otros dinero por cartas. Castris, que habían militado con Pompeyo. Concesserit, dio libertad por su respeto. Vetere instituto vita, con su antiguo modo de vivir. vin. uiud, aquella otra guerra, ó aquel tiempo. (.Casare, asesináronle Bruto y Casio en el Senado con 23 puñaladas...)

ATTICUS. I$S penes Brutos videretur esse, & Cassium, ac tota c i v i tas se ad eum convertisse videretur: sic M. Bruto usus e s t , ut nulld ille adolescens ásquali familiariüs , quám hoc sene: ñeque solüm eum principem consilü haberet, sed etiam in convictu. Excogitatum est á quibusdam, ut privatum aerarium Cssaris interfectoribus ab equitibus Rom. constitueretur. Id facilé effici posse arbitrati s u n t , si & principes illius ordinis pecunias contulissent. Ir^que appellatus est á C. Flavio Bruti familiari A t t i c u s , ut ejus rei princeps esse vellet. At i l l e , qui officta amicis prastanda sine factione, existimaret, sem— perqué á talibus se consiliis removisset, respondit; si quid Brutur de suts facultatibus uti voluisset, usurum, quantum ea paterentur $ te ñeque eum quoquam de ea re collocuturum , ñeque coiturum. Sic ille consensionis g l o bus hujus unius dissensione disjectus est. Ñeque multó post superior esse coepit Antonius: ita ut Brutus & C a s sius , provinciarum, quae iis necis causa data» erant á consulibus , desperatis rebus , in exilium proficiscerentur. A t t i c u s , qui peconiam simul eum ceteris conferre noluerat florenti illi parti , ábjecto Bruto , Italiaque ced e n t i , L L S . centum millia muneri misit: eidem in E p i ro absens trecenta jussit d a r i : ñeque eó magis potenti adulatus est Antonio, ñeque desperatos reliquit. Penes, en manos. Ai eum convertiste, que había puesto en él t o da su esperanza. (Entiende á Bruto cabeza de la confederación). Sie M. Bruto., era tan Intimo amigo de M. Bruto. Ut nullo ille, que á ninguno de sus iguales trataba el joven Bruto con mas familiaridad, que á este viejo Pomponio. Principem consilii, por su principal consejero. I« cenvictu, mas también por compañero en el trato y conversación. Excogitatum est, proyectaron algunos. Privatum xrarium, un fondo particular. Princeps esse, tuviese á bien ser el primero, y tf arfo03'5*1* d e a 1 u e í l a contribución. Sine factione , sin espíritu i ri. tido. Quantum, ea cuanto diesen de si, lo permitiesen. NeqH*f *urum , ni se uniria con ninguno. Ule coif sentionis glebus, aquella tropa unida de facinerosos quedó desbaratada , y dispersa. Provinciarum , el drden es , desperatis rebut Provinciarum. quet data erant iis causa necis, &c. habiendo perdido del todo la esperanza de Tos gobiernos que les habían señalado los Cónsules por la muerte de César. Florenti. cuando estaba en auge, ó pujante. Abjecto, abatido, abandonado Bruto, y fugitivo de la Italia. Tn Epiro, en el Epiro. LLS. cien mil sestercios, que millia sestertiorvm, que son ce— hacen 47.058 reales y 28 mrs. mo 141.176 reales y 16 mrs. Trecenta , esto es , trecenta

I $6 A T T I CUS. IX. Secotum est bellum gestum apud Mutinam. l a quo si tantiim eum prudencem dicam , minüs quára d e beam praedicem , cüm illc potiüs divinus fuerit; si divi— natio appellanda esc perpetua naturalis bonitas, quae nullis casibus augetur, ñeque minuitur. Hostis Anto— nius judicatus, Italia cesserat, spes restituendi nulla erat. Non solüm ejus inimici, qui tura erant potentissimi & p l u r i m i , sed etiam atnici adversarais ejus se dabant, & in eo lxdendo se aliquam consecuturos sperabant commoditatem* familiares insequebantur, uxorem Fulviam omnii rebus spoliare cupiebant, liberos etiam extinguere parabant. Atticus, cüm Ciceroais intima familiaritate literetur, amicissimus esset B r u t o , non modo nihil iis indulsit ad Antonium violandum 3 sed é contrario familiares ejus ex urbe profugientes , quantum potuit , rexit: . quibus rebus indiguerunt, adjuvit: P. vero Volumnio // A e a t r i b u i t , ut plura a párente proficisci non potuerint. £v Ipsi autem Fulviae, cüm litibus distineretur , magnis— IC^q j e terroribus vexaretur, tanta c officium suum rstttit, ut nullum illa stiterit vadiinonium sine Attico, ?^nsor omnium rerum fuerit. Quin etiam, cüm illa fanim secunda fortuna emisset in diera, neq ala— ¡tatem versuram faceré potoisset ^cuniamque sine foenore, sineque alia stipulationc ei ere— d i t , máximum existimans quaestura, Tnemorem gratum^ ¿ q u e cogoosci, simulque aperire, se non fortuna, sed hominibus soleré esse amicum. Quae cüm faciebat, neino eum temporis causa faceré poterat existimare. Nemini enim Ar i l l o minús fuit e i n a x , m i n ú « aedificator. Ñeque tamen non in primis bene habitavit, omnibusque pptimis rebus usus est. Nam domum habuit in coile Quirinali Tamphilanam, ab avúnculo hereditate relictam, cujus amoenitas non a?dificio , sed silva constabat. Ipsum enim tectum antiquitüs c o n s t i t u t u m , plus s a l í s , quáin sumtús habebat: in quo nihil commutavit, nisi si quid vetustate coactus est. U s u s est f a m i l i a , s i utilitate judicandum e s t , ó p t i m a : si forma, vix mediocri. Namque in ea erant pueri literatissimi, anagnosts o p t i m i , & plurimi l i b r a r i i ; ut ne pedisequus Ñeque minis, sin dejar por eso de ser recomendable, por su bondad , é instrucción en las mejores artes. Africanas, que tenia en la África. Absentem relatum, á quien en ausencia puso en el número de los proscriptos, ó encartados. XIII. Pecuniosus, adinerado. Emax, menos aficionado á hacer compras, y obras que él. Ñeque tamen, coa todo no dejó de habitar una de las casas mas cómodas. Omnibusque optimis, y de tener para el servicio de ella lo mas exquisito. Avúnculo, de su tío materno, (Q. Cecilio). Cujus amomüas, cuva amenidad y belleza no tanto consistía en la fábrica , como en los jardines. Ipsum wim tectftm, porque aquella casa hecha como estaba á la anticua, t e nia mi9~de ¿rusto que de coste. Coactus est, esto es ,commutare. Si forma, si por el exterior 6 por su porte. Vix mediocri, apenas podía pasar por mediano. Pueri, criados muv literaros. Anagnost*% de excelentes lectores, v muchos amanuenses. Ne pedisequus, de manera . que no había criado alguno por íntimo que fuese... Prefecto fabrim. Comandante de la Artillería, ó de los ingenieros de Antonio. Fra el Ori;cial, que mandaba la geme empieada en las máquinas militares. Colle Quir'ma'i, en el collado Quirioal, uno de los siete, so—

bre que está fundada Roma: así llamado por haber allí un temp! „ c i a , se le tuviese por sospechoso de que obraba contra „ l a república." Protestaron esto los tribunos del pueblo M. Antonio y Q. Casio. Al punto se da cuenta al senado . de la protesta de los tribunos, mfay severos dictámenes. Son en gran manera aplaudidos por lus enemigos de-César á proporción del rigor , y severidqAcon que cada uno votó. 1

••

^

III. Misso ad vesperum senatu, omnes, qui sunt ejus ordinis, á Pompejo evocantur. Laudat promptos, atque in posterumconfirmat^segniofescastigaf^atque inqita.t. Multi undique ex Veteribus Pompeji exercitibus, spe praemiorum, atque ordinum evocantur}.multi'ex duabus legionibus , quae sunt traditae á Caesare , arcessuntur. Completur urbs. Ad jus comitiorum tribuno* plcb. CyCufca evocat. Oinnes amici consulum, nedfesSerrii Poqfpajr',aiqp«,

.

. ^

fe-

III. Misso ad vetperum, despedido el senado Y * 'a tarde: At* fue in posterum, los alienta para en adelante. Segniores , á los cobardes los reprende v acalora. (Es muy comjn el verbo castigo, tu este sentido.) Completar, llénase Roma de ¿ente armada. Ad j"T $omitiorum, para matener los fueros de las juntas...

LÍBER I. 971 eorum, qui veteres inimicitias cum Caesare gerebant, coguntur in senatum, quorum vocibus, & concursu terren— tur infirmiores, dubii confirmantur ; plerisque vero liberé potestas decernendi eripitur. PolJicetur L. Piso censor, sese iturum ad Caesarem, item L. Roscius praetor, qui de his rebuseum doceant. Sex dies ad eam rem conficiendam spatii postulant. Dicuntur etiam á nonnullis sententia?, ut legati ad Ca?sarem mittantur, qui voluntatem senatús ei proponant. Ómnibus his resistilur; omnibusque ora— tio consulis, Scipionis, Catonis opponitur. Catonem veteres iniraicitiae Caesaris incitant, & dolor repulsa?. Lentulus aeris alieni magnitudine, & spe exercitús, ac provinciarum,& regum appellandorum largitionibus movetur : seque alterum fore Syliam inter suos gloriatur, ad quem summa imperii redeat. Scipionem eadem spes provincia?, atque exercituum impellit, quos se pro necessitudine partiturum cum Pompejo arbitratur: simul ju— diciorum metus , adulatio, atque ostentatio s u i , & po— tentium, qui in república, judiciisque tum plurimurn pollebant. Ips*e Pompejus ab inimicis Caefaris incitatus, & quod neminem dignitate secum exa»quari volebat, to— tum se ab ejus amicitia averterat, & cum communibus inimicis in gratiam redierat, quorum ipse maximam par tem illo affinitatis tempore adjunxerat Caesari. Simul infamia duarum legionum permotus, quas ab itinere Asia?, Syriaeque ad suam potentiam dominatumque converterat, rem ad arma deduci studebat. I V . His de causis aguntur omnia raptim, atque t ú r bate; ñeque locendi Caesaris propinquis ejus spatium dat u r , nec triBunis plebis sui peric'ifti deprecandi , ñeque Cum Cas-are gerebant. que eran enemigóte antiguos de César. Coguntvr, se juntao.^Significacion muy común en los historiadores). Terren tu r, ios cobardes se intimidan, y los dudosos se alientan. Libere decernendi, se les quita el poder votar libremente. Do'or repulsa, el sentimiento de no haber sido atendida su pretensión {de la Pretura). Mrit alieni, por sus grandes deudas. Lurghionihvt con las dádivas de los que conseeuian título de reres. Ad q-nern, de que recávese sobre sí el supremo mando. ImpeUit, á Escipion le da ánimo la esperanza del gobierno , y de mandar ejércitos. Affinitatis,^ruandn fueron amigos. Rem ad arma, quería que ¿¿r las armas"se"decidiesén sus diferencia?. I v « Agnntvr, en todo se procede con precipitación, y confusión. Docendi, de informar á César. Sui periculi deprecandi\ de e v ' tar el peligro que corrían sus personas....

M 2

I 8o DE BELLO C1V1LI etiam extremi juris intercessione retinendi ,quód L. Sylla reliquerat, facultas tribuiturjsed de sua salute die séptima cogitare coguotur; quod illi turbuientissimi superioribus temporibus tribuía pl. octavo denique mense suarum actionum respicere, ac timere consueverant. Decurritur ad illud extremum, atque ultimum S. C. quó, nisi pené ia ipso urbis incendio atque desperatione omnium salutis, latorum audacia, numquam ante discessum est: " D e n t operam cónsules, pretores, tribuni pl. quique pro consulibus sunt ad urbem, ne quid resp. detrimenti capiat." Haec S. C. prxscribuntur ad septimura Id. Januarii. Itaque quinqué primis diebus, quibus haberi senatus potuit,quo ex die consulatum iniit Lentulus, biduo excepto comit i a l i , & de imperio Caesaris, & de amplissimis viris t r i bunis plebis gravissimé, acerbissiméque decernitur. Pro— fugiunt statim ex urbe fribuni plebis, seseque ad Caesa— rem conferunt. Is eo tempore erat Ravenna?, exspectabatque suis lenissimis postulatis responsa, si quá hominura «quítate res ad otium deduci posset. «. # V. Proximis diebus habetur senatus extra urbem: Pompejus eadem i l l a , quaj per Scípionem ostenderat, agir. Senatus virtutem constantiamque collaudat, copias suas exponit,«legiones habere sese paratas decem. Praeterea cognitam, compertumque sibi, alieno esse animo in Ca?sarem milites , ñeque iis posse persuaderi, u Leum defendant aut sequantur. De reliquis rebus ad senatúrorefertur; to— Extremis jurit, de mantener su última fuero, que era el poder protestar. Turbuientissimi, sediciosos. Actionum suarui$¡, no pensaron, ni temieron de sus procedimientos hasta ocho meses después de •» dejado ei empleo. Quó... nurnquam, á que nunca hasta ahora se recurrid. Hae senatus consulta, expide el senado estos decretos dia siete de enero. Quo ex die, desde que comenzó Leutulo á ser cónsul. Gravissimé, severissiméque decernitur, se «'an muy severas y rigurosas providencias. Ad Ctesarem conferunt, s^ vau^aj César. Lenissimis postulatis, pretensiones fáciles de cooceder.\fi quá hominum aquitate, si se podian ajustar aquellas diferencias en paz por algún razonable partido. V. Copias suas exponit, manifiesta el poder de sus tropas. Alitno esse animo, que estaban encontrados con César.» Ne quid retpub. que la república no recibiese al^un daño, Solo en los últimos apuros , y neligros hacia el senado semejantC encargo.

Biduo excepto comitiali, á excepcion de los dias de juntas. En los dias que se juntaba el puebio , no podia haoer senado.

tit LÍBER. I. l81 ta ut Italia delectus habeantur ; Faustus S y l l a pro p r s t o re in Mauritaniam m i t t a t u r , pecunia ot ex aerario P o n i pejo detur. Refertur etiam de rege Juba, ut socius sit, atque amicus : Marcellus vero passurum se ¡n prarsentia negat. D e Fausto impedit Philippus tribunus plebis. D e reliquis rebus S. C. perscribuntur. Provincia; pfivatis d e c e r n u n t u r ; d u * consulares, reliquse pretoria?. Scipioni cbvenit S y r i a : L . Domitio G a l l i a : P h i l i p p u s , & M a r cellus privato consilio praetereuntur, ñeque eorum sor— tes ejiciuntur^-In reliquas provincias pretores mittun— t u r , ñeque exspectant, quod superioribus annis acciderat, ut de eorum imperio ad pftpuluro referatur , paludatique, votis nuncupatis, exeant. Cónsules, quod ante id tempus acciderat c u m q n a m , e x urbe proficiscuntur ; lictoresque habent in u r b e , & capitolio p r i v a d , contra omnia v e tustatis e x e m p l á ^ T o t á Italia delectus habentur, arma imperantur, pecunias a municipiis exiguntur, & é fanis tolluntur^ omnia d i v i n a , & humana jura permiscentur. Quibus rebus c o g n i t i s , Ca?sar apud milites concionatur. Omnium temporum injurias inimicorum in se c o m m e m o r a t , a quibus diductum, & depravatum Pompejum queritUT invidii atque obtrectatione raudis suae, cujus ipse h o n o r i , & dignitat»seraper faverit, adjutorque fuerit. N o vum in rempublicam introductum exemplum q u e r i t u r , ut tribunitia intercessio armis notaretur , atque oppriroere— t u r , quae superioribus annis esset restituta. S y l l a m , cu— — <

i





'

'

1*

"



2>s Fausto, Filipo estorba que sea Fausto enviado á la Mauritania en calidad de Propretor. Prov'mcix privatis deumuntur, coníiérese el gobierno de las provincias á hombres particulares \ esto e no habían sido cónsules , ni pretores , 8tc. Prcetereuntur , quedan excluidos. Privato consilio, de intento. Paludatique exeant, votix nuncupatis, y hechos los votos á los Dioses sálpan con sus vestiduras militares (de Paluáan-.entum, vestidura de General y Gobernar dor de provincia). Arma imperantur, se da orden de juntar arma?. Exiguntur, obligan á lps municipios á que contribuyan con sumas de dinero. Concionatur, habla á sus soldados en los términos s i guientes. Diductum, & depravatum, de que le habían torcido v s e ducido. Obtrectatione, por emulación de su gloria. Cujus ipse honori, por cuyo honor y dignidad siempre él habia mirado. Intercesth, autoridad de los tribunos se hallase atropellada... Sortes dejiciuntur, y no e n tran en cántaro. Los nombres de aquellos que habían de en— trar en el gobierno de las pro-

vincias., se escribían en las suertes, ó bolas que echaban en un cántaro, y moviéndolas , iban sacándolas una por uua.

I&2 DE BELLO C1VILI data ómnibus rebys' tribuiiitiá potestate, tamen interces— sionem liberara, renquisse} Pompejum, qui amissa r e s t i tuíase videatur, dona etiam qua» ante habuerat, ad— emisse; quotiescumque sit decretum: DARENT M A G I STRATUS O P E R A M , N E QUID RESP. D E T R I M E N TO C A P E R E T ; quá voce, & quo senatusconsulto popu— lus Romanus ád arma sit vocatus, factum in perniciosis legibus, in vi tribunitiá, in secessione populi, templis, locisque editioribus occupatis; (atque haec superioris setatis expiata Saturnini, atque Gracchorum casibus docet) quarum rerum ¡lio tempore nihil factum, ne cogitatum quidem ; nulla Iex promulgata ; non cum populo agí coep t u m ; nulla secessio facta. Hortatur, cujus imperatoris ductu novem annis rempublicam felicissimé gesserint, plurimaque proelia secunda fecerint, omnem Galliam, Germaniamque pacaverint, ut ejus existimationem, di— gnitatemque ab inimicis defendant. Conclamant legionis tertiae décima;, quae aderat, milites (hanc enim initio tumultús evocaveratj reliquae nondum convenerant) sese paratos esse imperatoris s u i , tribunorumque plebis i n jurias defenderé. VI. Cognitá militum volúntate, Ariminum «um ea legione profíciscitur : ibique tribunos plebis, qui ad eum confugerant, cónvenit: reliquas legiones ex hibernis evoc a t , & subsequi* jubet. Eo L. Caesar adolescens venit; cujus pater Caesaris erat legatus. I s , reliquo sermone con— fecto, cujus reí causa venerat, habere se á Pompejo ad eu/n privad officii mandata demonstrat: "vellePompejum se Ca?sari purgatum, ne e a , quae reipublicae c a u s | ^ e r i t , in suam contumeliam vertat; semper se reipublicae commoNudita ómnibus rebus, despojado el poder de los tribunos de todos sus fueros. Amissa, los fueros perdidos. Vi tribijgííiá, cuando los tribunos habian abusado de su poder. Secessione populi, cuando el pueblo se retiro1 al monte AventiDo. Lociscije editioribus occupatis, apoderándose de-los montes de Roma. Exetftpla superioris atatis, pero estos ejemplos, dice, de tiempos antiguos quedaron bastante castieados con la muerte, &c. Fecerint proelia secunda, tuvieron muchísimas batallas favorables. . VI. Ariminum , Rfmini. Ex hibernis evoeat, saca de los cuarteles de invierno. Legatus, Lugarteniente. Reliquo sermone, luego que expuso los demás motivos de su venida. Officii pr wat i ad eum, que traia comisión particular para él. Purgatum Ctesari, que Pompevo queria disculparse con César. Contumeliam vertat, que no tenga por agravio suyo.

L Í B E R I. 183' da privatis necessitatibushabuissepotioraj Csesarem quoque pro sua dignitate deberé & studium, & iracundiam suam reipublicae dimittere, ñeque adeo graviter irasci inimicis,pe cüm illis nocerese speret, reipublicae noceat." Pauca ejusdem generis addit, cura excusatione Pompejí conjuncta. Eadem fere , atque iisdem de rebus praetor Rosdot^agit cuín Caesare, sibique Pompejum comraemorasse domonstrat. Quse res etsi nihil ad levandas injurias p e r d i e r e videbantur; tamen idóneos nactus homines, per quos e a , quae vellet,ad eum perferrentur, petitab u t r o q u e , quoniam Porapeji niandata ad se detulerint , n e gra— ventur sua quoque ad eum postulata deferre,si parvo labore magnas controversias tollere , atque omnem Italiano metu liberare possent: "sibi semper reipublicae primam fuisse dignitatem, vitáque potiorem: doluisse s e , qupd p o pul i Rom. beneficium sibi per contumeliam ab inimicis extorqueretur, ereptoque semestri imperio, in urbem r e traheretur, cujut absentis rationem haberi proximis comitiis populus jussisset, tamen hanc honoris jacturam sui reipublicae causa a?quo animo tulisse : cüm literas ad senatum miserit, ut omnes ab exercitibus discederent, ne id quidem impetravisse, tota Italia delectus haberi, retineri legiones duas, quae ab se simulatione Parthici belli sint abductae: civitatem esse in armis. Quónam haec omnia, nisi ad suam perniciem pertinere? sed tamen ad omnia se de-

*

Reipublica commoda, que siempre hizo mas aprecio de los intereses de la república que de los respetos particulares de ellos. Pro sua dignitate, atendiendo á su honor. Dimittere Reipub. deponer sus deseos y enojos en obsequio de la república. Ñeque adeo gra— viter irasci, ni guardar tanto encono. Etsi nihil pertinere, todo io cual, aunque parecía insuficiente para disminuir los agravios h e chos á su persona. Ne graventur, no lleven á mal. Parvo ¡aboret á poca costa. Magnas controversias, grandes diferencias. Dignitatem reip. fuisse primam, potiorewque vita, que siempre había antepuesto á todo, y aun á su misma vida, el decoro de la república. Doluisse se, que le había sido muy sensible, le hubiesen quitado con ignominia y violencia lo que consiguió por beneficio del pueblo Romano, lmperioque semestri erepto, despojándole del gobierno de seis meses. Retraheretur, se le hiciese volver: (nótese la fuerza particular de este verbo en este lugar, y que no dice evocaretur, pues era llevado con violencia.) Jacturam honoris, deshonor. Sinntlatione heüi Parthici, socolor de hacer guerra á los Partos ("pueblos del Asia.) Quónam hac, adonde se encaminaban todos estos aparatos, sino á su aniquilamiento...

134 DE BELLO CIVILI scendere paratura, atque omnia pati reipablicas causa. Proficiscatur Pompejus in suas provincias: ipsi exercitus dimittant: discedant in Italia omnes ab armis: metus é civitate tollatur: libera comitia, atque omnis respublica senatui, populoque Romano permittatur. Haec quó facilius, certisqne conditionibus fiant, & jurejurando sanciant u r , aut ipse propiíis accedat, aut se patiatúr^iccedere. Fore , uti per colloquia orones controversia componantur." VII. Acceptis mandatis, Roscius cura L. Caesare C a puarn pervenitj ibique cónsules, Pompejumque invenit. Postulata Cssaris renunciar. lili re deliberatá respondenr, scriptaque ad eum Aiandata per eos reroíttunt, quorum haec erat summa: "Ca?sar in Galliam reverteretur, A r i mino excederet, exercitus dimitteret. Quaesi fecisset, Pompejurn in Hispanias iturum. lnterea, tjuoad fidesesset dat a , Ca?sárem facturum, qna? polliceretur, non intermissuros cónsules, Pompejumque delectus?' Erat iniquacondit i o , postulare, ut Carsar Arimino excederet, a^tque in provinciam reverteretur; ipsum & provincias, & legiones alienas teñe re : exercitum Csesaris velle dimittij delectus babere: polliceri, se in provinciarn i t u r u ^ , ñeque ante quera díem iturussit, definiré , u t , si peractoCaesaflis consolatu Pompejus profectus non esset,nullá tamen mendacii religione obstrictus videretur. Tempus vero colloquio non daré, ñeque accessurum polliceri, magnam pacis desperationem afFerebat. Itaque ab Arimino M. Antonium cura cohortibus quinqué Arretium mittit; ipse Arirnini cum duabus legionibus subsistit, ibique delectura habere insti-

Taratum descenderé ad omn\a, pera_que venia dispuesto á sufrir to— * do lo que sucediese. Libera comitia, tener libremente sus juntas. Sanciantur jurejurando, se firmen con juramento. Per colloquia, conferenciando con Pompeyo. Vlf. Rennnciat, expone las pretensiones, ke deliberatá, ventilado el negocio. Quorum hite erat summa, que contenia en substan— ^ cia. Quoad fides data esset, hasta que el César diese palabra segura de cumpür lo que prometía. Intermissuros delectus, ni los cónsules, ni Pompeyo deiarian de juntar gente. fieUnire^fyte qtem Aiem, y no señalar para qué tiempo. Btligione mendacu cbifrictus,*' de suerte que no se le podía argüir haber faltado á la lev del j u - *• r^mento. Desperationem pacls, desconfianza de'que se necoociliarían, ó harian las paces. Arretium, Arezzo en Toscana. Subshiit^ se queda...

L Í B E R

i.

l 8

S

tult. P i s a u r u m , F a n u m , Anconam singulis cohortibus o c cupat. lnterea certior f a c t u s , Iguvium Thermum p r s torem cohortibus quinqué t e n e r e , oppidum muñiré, o mniumque esse Iguvinorum optimam erga se voluntatem, Cudtonem cum tribus cohortibus, quas P i s a u r i , & A r i m i ni habebat, mittit. Cujus adventu cognito , diffisus rnunicipii voluntan T h e r m u s , cohortes ex urbe educit-', & prof u g i t j milites in itinjre ab eo discedunt, ac domum r e vertuntur. C u r i o , omuiun» summá v o l ú n t a t e , Iguvium recipit. Quibus rebus c o g n i t i s , confisus municipiorum voluntatibus Ca?sar, cohortes legionis tertiaedecimae ex pra;sidiis deducit, Auximuraque proficiscitur', qu#d oppidum Actius cohortibus introductis tenebat, d^iectumque l o to Piceno , circummissis senatoribus, habebat. Adventu Casaris c o g n i t o , decuriones Auximi ad»Actium Varum frequentes conveniunt; docent « s u i judicii rem non esse, ñeque reliquos m j ^ i p e s pati posse, C. Caesarem í m p e ratorem bene M R u b l i c a meritum , tantis rebus g e s t i s , o p p i d o , n i ^ R q a e prohiberi: proinde habeat r a tionem posteritatis, & periculi s u i . " Quorum oratione permotns Actius Varas , pta>sidicm , quod introduxerat, ex oppido e d u d í t , & P ^ ^ f c - Hunc e x j r i m o ordine» pauci Caesaris consecuti r f l W P , consistere c o g u n t ; c o m - , missoque proelio deseritur á suis V a r u s ; nonnulla pars militum domum discedit: reliqui ad Cssarem perveniunt: atque una cum iis deprehensus L . Pupius primipili cenrurio adducitur, qui hunc eumdem ordinem in e x e r c i t u C n .

:

Pisaurum, Fanum, Pésaro, Fano en Italia. Iguvium... tenere, de que el Pretor Termo estaba apoderado de Ugubio. Muñiré, pe- trecbaba-Omniumque esse Iguvinorum, y que todos los Ugubianos estaban muy á su devoción. Diícedunt, se le desiertan. Summá cmnhítr. vo'untate, con entera aprobación de todos. Ex prasidiis, de las ciudades en que estaban de guarnición. Auximumque, Osimo, (en la marca de Ancana). Habebaique delectum, hacia levas en la marca de Ancona, por medio de los Secadores, que había enviado a los pueblos circunvecinos. Frequentes, en gran número. Rem non esse judicii tui, que ellos no debian ser jueces de aquellas d i ferencias. Bene meritum, que había hecho tantos servicios. Proki— b»ri, se le impidiese entrar en la ciudad por los que ocupaban sus muros. Habeat raticnem posteritatis, tenpa consideración á lo que podrán decir los venideros, firc. Presidium, guarnición. (También significa la ciudad guarnecida de soldados.) Milites ex primo er— diñe, de la vanguardia. Consecuti, habiéndole dado alcance. ProsHoqus commiíso, trabada la batalla. Centuria primifiii, Capitán primero de los Triarios.

186 DE BELLO CIVIL1 Poojpeji anteduxerat. At Caesar milites Actíanos collaud a t , Pupium dimittit, Auximatibus agit gratias, seque eorum facti memorem fore pollicetur. g V I I I . Quibus rebus Romam nunciatis, tantus repente • terror invasit, ut cüm Lentulus cónsul ad aperienMum aerariura venisset, ad pecuniam Pompejo ex senatus Consulto prtoferendam, protinus aperto sanctiore aerario, ex urbe profugeret. Caesar enim adventare , jam janique & adesse éjus equites falso nunciaba'ferl Hunc Marcelius collega, & pleriquemagistratusconsecuti sunt. Cn. Pompejus pridie ejus diei ex urbe profectus, iter ad legiones habeba^, quas á Caesare acceptas in Apulia hibernorum causa di^posuerat. Delectus intra urbem intermit^ tuntur. Nihil citra Capuam tuturn esse ómnibus videtur. Capuae primüm dése confirniañt,& colligunt, delectumque colonorum,qui lege Julia Capuam deducti erant, habere instituuntj gladiatoresque, quos ibi Cg^ar in ludo habeb a t , in forum productos, Lentulus l i f l fcconfirmat, a t que iis equos attribuit, & se sequi j « P fqvios postea m o nitus á suis, quod ea res omnium judioüreprehendebatur, circum familiares conventus Campante, custodias causa distribuit. Auximo Caesar pjfttfesus, oranf m agrum PiceQui duxerat hunc ipsum ordinem, que había tenido el mismo prado. Memorem facti fore, que tendría presente su buen procedimiento. VIIL Tantus terror, ocupó á Roma un miedo tal. Ad peeunium proferendam , para dar dinero. Jam jamque adesse , y que ya e s taba encima. (Frase elegantísima para significar que un mal amenaza muy de cerca. Ovidio: Htesurum jugulojam puto, jamaue meo). Collega, su compañero en el empleo. Pridie ejus diei, el dia antes. » Iter ad legiones habebat, se encaminaba adonde estaban las legio- ^ nes. Hihernorum causa, para inv^r.nar. Vflectus intermittuntur, c e san las levas. Nihil citra Capuam,"en ninguna parte piensan estar seguros sino en Capua. Confirmant sese , se recobran. Colligunt, vuelven en sí. In ludo habebat, de los que César había formado ' allí una escuela. Libértate confirmat, les asegura la libertad. Circum familiares conventus Campanil, los repartió por los pueblos amigos de la Cambante. Custodia causa, para tenerlos asegurados: otros, para defensa de las familias. Agrum Pkenum, Marca de Ancona. Alrano sanctiore, el erario mas guardaban en los templos. respetable. Erario era el que Reprehtndebatur, lo desaprocontenia aquellos caudales de baban todos. No era licito á loi que solo se echaba mano en ca- esclavos Romanos ser soldados. sos estraordinarios, y que se

jU** &* ******* »u%n>¥& L Í B E R A. 187 num percurrit. Cunctaeearum regionum prefectura; li— [Af/t I bentissimis animts eírñTrecípiunt, cxercitumque ejus o—** mnibus rebus juvant. Etiam Cingulo, quod oppidum La— rá^fi bienus constituerat, suáque pecunia exaedifícaverat, ad eum legati veniuntj quaeque imperaverit, sese cupidissimt facturos pollicentur. Milites imperat} mittunt. Interea le gio duodécima Caesarem consequitur; cum his dnabus A— sculum Picenum proficiscitur. Id oppidum Lentulus S p i n - ^ / ^ i tiier decem cohortibus tenebat: qui Caesaris adventu cognitó profugit ex oppido, cohortesque secum abducere conatus, a magmvparte militum deserituc. Relictus in h i ñ e re cum paucis, incidit in Vibullium Rufum, missum i Pompejo in agrum Picenum, confirmandorum hominum causa. A quo factus Vibullius certior, quae res in Piceno gererentur, milites ab eo accipit, ipsum dimittit. ítem ex finitimis regionibus, quas potest, contrahit cohortes ex delectibus Pompejanis. In iis Camerino fugientem Ulcillem Hjrrum, cum sex cohortibus, quas ibi in prae— sidio habuerat, excipit. Quibus coactis, tredecim effi— cit. Cum iis ad Domitium Ahenobarbum Corfinium ma— gnisitineribus pervenit, Caesaremque adesse cum legionibus duabus nunciat. Domitius per se circiter viginti c o hortes ~ex Alba, ex Marsis, & Pelignis, & finitimis ab regionibus coegerat. Recepto Asculo , expulsoque Lentu— l o , Caesar conqutri milites, quid ab eo discesserant, dele— ctumque instituí jubet. Ipse unum diera ibi rei frumentaria; causa moratus, Corfinium contendit. Eó cum ve— nisse*. cohortes quinqué praemissae á Domitio ex oppido, pontem fluéninis interrumpebant, qui erat ab oppido milCingulo, Cingoli. Milites imperat, manda le envíen gente. Conse— quitur, se incorpora con César. Asculum, Ascoli. Incidit, se encontró , &c. Causa confirmandorum, para alentar á la gente. Quae fotest, contrahit cohortes, junta las compañías que puede de las leva? que levantó Pompeyo. Excipit, acoge. Quibus coactis , de todas las cuales forma trece. Fecepto Asculo, recobrada Ascoli. Discetserant, que habían desertado de Lentulo. Causa rei frumentaria, para juntar víveres. Corfinium contendit, se dirigió á Corfinio. Pra~ nissx, enviados delante, interrumpebant, cortaban el puente... Cunctte prafecturm, todas las nado ni magistrados, sino que ciudades. Llamábanse así aque- de Roma iesienviaban un Prel'as ciudades de Italia, que por fTw^cVnejante i nuestros Corhaberse rebelado, no tenían s e - regidores.

1 8 8

DE BELLO CIVILI

lia passuuo, circiter tria. Ibi cujn antecursoribus Caesaris p r a h o c o m m i s s o , celeriter Domitiani á ponte repulsi, se m oppidum receperunt. Cacsar, legionibus transduc t i s , a d oppidum constitit, juxtaque murum castra posuit. Ke c o g m t a , Domitius ad Pompejum in Apuliam peritos regionum magno proposito praemio cum litteris ruittit, qui petant, atque o r e n t , ut sibi subveniat: «Caesarem duobus exercltibus, & locorum angustiis facilé i n t e r cludí posse,frumentoque prohiben. Quod nisi fecerit, se conortesque amplius triginta, magnumque numerum s e catoruru, atque equitum Roraanorum in perfculum esse venturum." Interim suos cohortatus, tormenta in muris disponit, certasque cuique partes ad custodiara urbis a t tribuit; militibus in concione agros ex suis possessiombus poliicetur, quaterna in singulos j u g e r a , & pro rata parte centurionibus, evocatisque. I X . Interim Caesari nunciatnr Sulmonenses (quod o p pidum á Corfinio septem millium intervallo abest) c u p e re ea faceré, quae v e l l e t ; sed á Q. Lucretio senatore/ ¡~ A c t i o Pelignp p r o h i b e n , qui id oppidum septem c o ñortium praesidio tenebant. Mittit eó M. Antonium cuín legionis septira* cohortibus quinqué. Sulmonenses, simul atque nostra signa v i d e r u n t , portas aperoerunt, u n i v e r «ique & oppidani, & milites obviam gratulantes A n t o Tiia milita parruum, tres millas. Antecursoribns, corredores, ó los-~ que enviaban delante. Transducti, ..piados al otro lado del rio A tonsnt.tcd, hizo alto junto á la ciudad. Posmít castra, sentí su campo. Psntoj9rg,onumt prAc'icos en el terreno del «ais. mf riw^soBWftro ejer- cada uoo llevaba una bandera, cito, si se junta- i ,|. como: dúo signa imferri jussiu se traduce escuadrón, porque -3».

LÍBER

r.

189

nio exieruat. L u c r e t i u s , & Actius de muro sedejecerunt. Actius ad Antoniuro deductus p e t i t , ut ad Caesarem mit— teretur. Autonius cum cohortibus, & A c t i o eodem die, quo pror'ectus e r a t , revertitur. Caesar eas cohortes cum exercitu suo conjunxit, Actiumque incolumera dimisit. C x sar tribus priuiis diebus castra uiagnis operibus muñiré, & ex finitimis municipiis trumenturu c o m p o r t a r e , r e l i quasque copias expectare instituir. £ 0 triduo legio octava ad eum v e n i t , cohortesque ex novis Galliae delectibus v i g i a t i d u o , equitesque á rege Norico circiter trecenti, quorum adventu altera castra ad aiteram oppidi partem ponit. l i s castris Curionem praefecit. Reliquis diebus oppidura v a l l o , castellisque circumvenire instituitj cujus operis máxima parte effectá, eodem feré tempore missi ad P o m pejum revertuatur. Literis perlectis, Domitius dissimu— lans in consilio pronunciat, Pompejum celeriter subsidio venturum; hortaturque e o s , ne animó deficiant, quaeque usui ad defendendum oppidum s i n t , parent. Ipse arcano cum paucis familiaribus suis colloquitur , consiliumque fugse capere constituit. Cum vultus D o m i t i i cum ora— tione non consentiret, atque omnia trepidantius, t i m i diüsque ageret ,quám superioribus diebus consuesset, muítumque cum suis consiliandi causa secretó praeter consuetudinem colloqueretur, c o n c i l i a , conventusque hominurn. fugeret, res diutiüs tegi ,dissiraularique non potuit. P o m pejus enira r e s c r i p s e r a t , " sesc reiu in summum periculurn deducturum non tssct ñeque suo consilio , aut volúntate Domitium se in oppidum Corflnium contulisse. Proin— d e , si qua facultas f u i s s e t , ad se cum ómnibus c o -

Conjur.xit, incorporó. Incolumem dimisit, le dejó fr libre. Magnis operibus, con grandes reparos. Prxfecit, dio el mando á Curion. fallo, empalizada. Ne animo, que no deímaven. Qusque usui ad, &c. y que dispongan cuanto pueda conducir, &tcColioquitur arcano, descubre su interior secretamente. Cum vultus Domitii, no conviniendo el semblante de Domicio con lo que decía. Atque omnia, y procediendo en todo con mas azoramiento, y cobardía. Multumqut cum suis, y la plática secreta, y consulta con los suyos durase mas de lo acostumbrado. Concilia, conventusque, y huyendo del trato y vista de los demás. Res diutiüs, no pudo ir á la iarga el er miento, y disimulo del secreto. Rescripserat, le había respondido. Sese rem in summum, que él nunca pondría el negocio en el último trance. Suo consillo, por su voto. Contulisse, se habia ido. Si lúa facultas fuisstt, si le fuese posible...

I9O DE BELLO CIVILI piis veniret." Id ne fieri posset, obsidione, atque oppidi circummunitione fiebat. X. Divulgato Domitii consilio, miKtes^ qui erant Corfinii, prima vesperá secessionem faciunt, atque ita ínter se per tribunos rnilitum, centurionesque, atque honestissimos sui generis colloquuntur: "obsideri se á C a sare} opera, munitionesque prope esse perfectas: ducem suum Doraitium, cujus s p e , atque fiduciá permanserint, projectis ómnibus, fuga? consilium capere: deberé se suae salutis rationem habere." Ab iis primó Marsi dissentire incipiunt, eamque oppidi partem,quae munitissima vider e t u r , occupántj tantaque inter eos dissensio exstitit, ut manum conserere, atque armis dimicare conarentur. Post paulló tamen , internunciis ultro citroque missis, qua» ignorabant de L. Domitii fuga cognoscunt. Itaque omnes uno c%nsilio Domitium productum in publicum circum— sistunt, & costodiunt, legatosque ex suo numero ad Caesarem mittunt: "sese paratos esse portas aperire, quaeque ímperaverit, faceré, & L. Domitium vivum in ejus potestatem tradere." Quibus rebus cognitis, Caesar etsi magni interesse arbitrabatur, quamprimum oppido potiri, co— hortesque ad se in castra transducere, ne qua aut l a r g i tionibus , aut animi confirmatione, aut falsis nnnciis, commutatio fieret voluntatis, quód saepe in bello parvis momentis magni casus intercederent, tamen veritus ne militum introitu, & nocturni temporis licentia oppidum diriperetur, eos, qui veneran^collaudat,atque in oppiCircuntmunitione, por las fortificaciones con que estaba coronada la ciudad. X. Prima vesperá, al anochecer. Secessionem faciunt, desiertan. jionertis simas sui generis, por los mas distinguidos entre ellos. Munitiones prope perfectas, y que las fortificaciones estaban para concluirse. Ómnibus projectis, desamparándonos á todos. Capere eonsi— lium fugee. trataba de ponerse en «alvo, huvendo. Marsi. los Albaños se oponen á semejante resolución. Dissensio exstitit, tanta desunión. Manum conserere, que estuvieron muy cerca de venir á las manos, y echar mano de las espadas. Internunciis ultro eitro— ave missis, enviados mensageros de una parte v de otra. Circum— sistunt ,Me rodean puesto a vista de todos. Transducere, V hacer venir á sus reales. Larpitionibus, dádivas. Animi confirmatione, por hallarse con nuevos alientos. Commutatio voluntatis fieret, se mudasen los ánimos. Quód ssepe, porque es muv común en la guerra de ligeros principios nacer graves danos. Licentia, y libertad que da a los soldados la noche..',

T I B E R I. I9I dum dimittit: portas, raurosque asservari jubet. Ipse iis operibus, quae faceré instituerat, milites disponit, non certis spatiis intermissis,ut eratsuperiorum dierumconsuetudo, sed perpetuis vigiliis, stationibusque, utcon— tingant inter s e , atque omnera munitionem expleant: t r i bunos militum, & praefectos circummittit, atque horta— t u r , non solum ab eruprionibus caveant, sed etiam sin— gulorum hominum occultos exitus asservent. Ñeque vero tam remisso, ac lánguido animo quisquam omnium fuit, qui eá nocte conquieverit. Tanta erat summa rerum ex— spectatio, ut alius in aliam partem mente, atque animo traheretur,quid ipsis Corfiniensibus, quid Domitio,quid Lentulo, quid reliquis accideret, qui quosque even— tus exciperet. XI. Quarta vigilia circiter Lentulus Spinther de m u ro cum vigiliis, custodibusque nostris colloquitur: "velle, si sibi fiat potestas, Caesarem convenire." Factá pote— state , ex oppido mittitur , ñeque ab eo priüs Domitiani milites discedunt, quám in conspectum Ca?saris deducá— tur. Cum eo de salute sua a g i t , atque obsecrat: sibi ut parcat, veteremque amicitiam commemorat, Csesarisque in se beneficia exponit, quae erant máxima, quod per eum in coMegium pontificum venerat} quód provinciam Hi— spaniam ex praetura habuerat: quód in petitione consulatús Gperibus, fortificaciones. Non crrtis spatiis, no á trechos. Sed perpelvis vigiliis, sino con continuas centinelas, y guardias que unas á otras se tocasen. Expleant omnent munitionem, y descubriesen t o das las fortificaciones. CDiTerencia entre totus y ornan). Círcvm— mitt'it, distribuye al rededor. Ab eruptionibus caveant, se guarden de hacer salidas. Sed etiam, sino la que cada soldado baga ocultamente. Ñeque eorum, y no hubo ninguno tan cobarde, d desmayado que reposase en toda la noche. Mente, atque animo trah que cada cual andaba distraido en varios pensamientos, é i m a ginaciones. Quid atcidtret, qué seria de. Qui evenius, y qué suceso tendria cada uno. Xí. Si fiat potestas, si se lo permiten. {Faceré copiam alicui, lo mismo). De salute rúa, de poner á cubierto. Prcvinciam Hispaniam, el gobierno de España. Ex prstura, después que fue pretor... Quarti vigilia , al amanecer, á la calda de la noche. Esta se dividía en cuatro vigilias. 1. Desde las seis hasta la* nueve, 2. Ha?ta las doce. 3. Hasta las

tres. 4. Hasta amanecer. Luego comenzaban las horas del di?. Prima , Tercia , Sexta , Nona, durando cada una tres horas de nuestro reloz.

I92 DE BELLO C1VILI ab eo erat sublevatus. Cujus orationem Cassar interpellar, " s e non malefícii causa ex provincia egressum, sed uti se á conrumeliis inimicorum defenderet, ut tribunos plebis eá re ex civitate expulsos, in suam dignitatem restituer e t : ut se, & populum Romanum, paucorum factione oppressum, in libertatem vindicaret." Cujus oratione confirmatus Lentulus, ut in oppidum revertí liceat, petit: quod de sua salute impetraverit, fore etiam reliquis ad 6iiam speni solatio. Adeo esse perterritos nonnullos, ut su* vita; duriíis consulere cogantur. Facta potestate, discedit. XII. C*sar, ubi illuxit, omnes senatores, senatorumque liberos, tribunos militum , equitesque Romanos ad se produci jubet. Erant senatorii ordinis L. Domitius, & P. Lentulus Spinther , L. Vibullius Rufus, Sext. Q u i n ctilius Varus quaestor, L. Rubrius; praeterea filius Domit i i , aliique complures adolescentes, & magnus numerus equitum Romanorum , & Decurionum, quos ex municipiis Domitius evocaverat. Hoc omnes productos á contu— t nieliis militum , convieiisque prohibet: pauca apud eos Jo^/- f a l t a r ; "quód sibi á parte eorum gratia relata non sit pro suis in eos maximis beneficiis^" dimittjt omnes incólumes. ¿/Ifió Sestertiüm sexagies, quod aurum adduxerat Domitius, atque in publicum deposuerat, allatum ad se ab duuruviris Corfiniensibus Domitio reddit , ne continentior in vita hominum, quám in pecunia fu^isse videaturj etsi eam pe^M r.cuniam publicam esse constabat, datamque á Pompejo in '/"'•^'stipendiurn. Milites Domitianos sacramentum apud se d i -

Í

Petitione, pretensión. Sublevottts, ayudado. Interpeüat, corta, i n terrumpe su plática, diciendo. Maleficii causa, con mala, intención. Factiene paucorum, por el partido de algunos. Vindicaret, restituir á su libertad. Reüqnis ad suam spem, en lugar de spem re— liquorum , que serviría de consuelo á la esperanza de los demás. Diiriis consulere cogantur, que no están lejos de desesperarse. XIÍ. Ubi illuxit, luego que amaneció. Produci ad se, que los lleven á su presencia. Decurionum, capitanes. A contumelias contri— ciisq-te militum, prohibe que los soldados los afrenten, y sonrojeo. Paucá apud eos loquitur, les dice en breves palabras, cuan mal habían correspondido, y cuan á las claras. Pro suir, á los grandes h:?nericios que les había hecho. Sestertiüm sexagies, sesenta mil tercios. In publicum, en depósito público. Ne continentior. para que no le tuviesen por menos contenido en materia de interés, que en, &c. in stipendium, para el prest de la tropa...

X

LÍBER

I.

193

cere j u b e t , atque e o die castra m o v e t , justumque iter conficit. Seprem omnino dies ad Corfinium commoratus, per fines Marruéínorum, Freotaoorum , Larinatium in Apuliam pervenit. Pompejus, iis rebus cognitis , quae erant ad Corfinium gestae, Luceria proficiscitur Canu— s i u m , atqu^inde Brundusium. Copias undique omnes ex novis delectibuyad sé cogí jubet. S e r v o s , pastores armatj atque his equos attribuit. Ex iis circiter tercentos e q u i tes conficit. L . Manlius praetor Alba cum cohortibus sex profugit: Rutilius Lupus praetor Tarraciná. cum tribus. Quae procul equitatum Caesaris coospicatas, cui praeerat Bivius C u r i u s , relicto praetore, signa ad Curium transfer u n t , atque ad eum transeunt. Ítem reliquis itineribus nonnullae cohortes in agmen Caesaris, alia? in equites in— cidunt. Reducitur ad eum deprehensus ex itinere Cn. M a gius Cremoná praefectus fabrúm Cn. Pompeji j quem Caesar ad eum remittit cum mandatis, "quoniam ad id t e m pus facultas colloque^ndi non f u e r i t , atque ad se B r u n dusium sit venturus, interesse reipublicae, & communis s a l u t i s , se cum Pompejo c o l l o q u i : ñeque vero idera p r o v e í longo itineris s p a t i o , cum per alios conditiones f e rantur, ac si coram de ómnibus conditionibus disce— ptetur." ^ X I I I . H i s datis m a n d a t i s , Brundusium cum l e g i o n i bus sex pervenit, veteranis q u a t u o r , reliquis quas ex novo delectu c o n f e c e r a t , *atque in itinere compleverat. Domitianas enim cohortes protinus á Corfinio in S i c i liam miserat. Reperit cónsules Dyrrhachium profectos Sacramentum apud se dicere, que hagan juramento en su presencia. Castra movet, levanta el campo. Justumque iter conficit, y anda la jornada regular. Iit rebus, de lo que había pasado junto á Corfinio. Proficiscitur Luceriá Canusium, de Luceria se marcha á Canosa. Brundusium, Brindis. Conficit, junta como unos trescientos de á caballo. Conspicata procul, habiendo avistado á lo lejos. Praerat, comandaba, incidunt, dan en manos de la caballería. Deprehensus ex hiñere, traído preso desde el camino. Preefectus •fahrúm, (sincopa.) intendente de los obreros de máquinas, ó c o mandante de los ingenieros. Longo itineris spatio, por la mucha distancia. Ferantur conditiones, pasando por manos de otros las condiciones. Ac si disceptetur coram, como si ellos en presencia tratasen de los ajustes de paz. XIII. His mandatis datis, dado este aviso por carta. Confecerat, que habla compuesto de las nuevas levas. Compleverat, habla completado en el camino..,

Tomo I.

N

DE 194 BELLO CIVILI cum magna parte exercitús, Pompejum remanere Erundusii cum cohortibus viginti. Ñeque cettum*inveniri po— terat , obtinendine causa Brundusü^ibi remansisset, quó faciliiis omne Adriaticum mare , extremis Italise partibus, regionibusque Graeciae in potestatem haberet, atque ex utraque parte bellum administrare)»possetj an inopia navium ibi restitisset: veritusque/ne Italiam ille dimittendam non existimaret, exitus, administrationes— que Brundusini portús impediré instituit: quorum ope— rum hxc erat ratio. Quá fauces erant angustissimse portús , molem, atqce aggerem ab utraque parte litoris jaciebat, quod his locis erat mare va^osum. Longiüs pro— gressus, cum agger altiore aquí contineri non posset, rates duplices quoquo versus pedum triginta é regione molis collocabat. Has quaternis anchoris ex quatuor angulis distinebat, ne fluctibus moverentur. His perfectis, collocatisque , alias deinceps pari magnitudine rates jungebat. Has térra, atque aggere contegebat „ ne aditus, atque incursus ad defendendum impediretur: á fronte, atque ab utroque latere jfatibus, ac pluteis protegebat. In quarta quaque earum futres binorum tabulatorum e x citabatj quó commodiüs ab ímpetu navium, incendiisque defenderet. Contra hs?c Pompejus naves magnas onerarias , quas in portu Brundusino deprehenderat, adornabat.

Cerium invenir:, ni se podía averiguar. Obtinendine Brundusii, para mantener á Brindis. Administrare bellum , hacer la guerra por uno y otro cabo. An inopia, ó si se habría detenido allí por falta de naves. Veritus ne non existimaret , recelándose que Pompeyo pensaría en abandonar á Italia. Exitus , administrationesque, i n tenta impedir el paso y comercio del puerto de Brindis con maniobras del tenor siguiente. Quá fauces, por donde el puerto formaba una garganta muy estrecha. Molem, atque aggerem... ja— ciebat, hacia muelle v terraplén. Vadosum, se podía vadear. Pro— gressus longius, siguiendo mas adelante. Cum agger contineri. no haciendo asiento el terraplén. Altiore aquí, por la profundidad del mar. Collocabat rates duplices , ponía naves de dos en dos. Quoquo versus. á igual distancia de treinta pies. E regione molist enfrente del muelle. Has qvatemis, afianzaba á éstas por las cuatro esquinas con cuatro áncoras. Pari magnitudine, tan grandes. Contegebat, cubríalas con tierra y faginas. Incursus, y el paso para ampararlas. Protegebat, la cubría con enrejados y parapetos de madera. (Lo explican con variedad los A A.). In quarta quaqut earum, y en la cuarta de ellas ;esto es, dejando tres de por m e dio. Binorum tabulatorum . de dos altos ó pisos. Onerarias, de carga, Adornabat, aprestaba , disponía...

LÍBER

i.

195

Ibi turres cum ternis tabulatis e r i g e b a t , easque m A t i s t o r m e n t i s , & omni genere telorum completas'-, ad opera Caesaris appellebat, ut rates perrumperet, atque opera disturbaret. Sic quotidie utrinque eminus fundís, s a g i t t i s , reliquisque telis pugnabatur. Atque haec ita C a sar adrainistrabat, ut conditiones pacis dimittendas non e x i s t i m a r e t ; ac tametsi magnopere admirabatur , Ma— g i u m , quem ad Pompejum cum mandatis m i s e r a t , ad se non r e m i t t i j atque ea res saepe tentata etsi ímpetus e i u s , consiliaque tardabat, tamen ómnibus rebus in eo perseverandum putabat. Itaque Caninium Rebilum l e g a tum , familiarem , necessariumque Scribonii Libonis mittit ad eum colloquii causa j rnandat, ut Libonem de concilianda pace hortetur: in p r i m i s , ut ipse cum Pom— pejo colloqueretur, postulat. Magnopere sese confidere demonstrat, si ejus rei sit potestaí f a c t a , fore ut a;quis conditionibus ab armis discedatur : cujus rei magnam partem l a u d i s , atque existimationis ad Libonem p e r v e n t u r a m , si illo auctore, atque a g e n t e , ab armis sit d i s cessum. Libo á colloquio Caninii digressus , ad P o m p e a jum proficiscitur. Paulló post renunciat, " q u ó d cónsules absint, sine illis de compositione agi non posse." Ita saepius rem frustra tentatam Caesar aliquando dimitteudam sibi judicabat, & de bello agendum. X I V . Prope d i m i d i i parte operis á Caesare effecta, diebusque in ea re consumtis n o v e m , naves á cónsulibns D y r r h a c h i o remissae, quae priorem partem exercitús eo Afultts tormentis, llenas de máquinas , y toda suerte de armas arrojadizas. Ad opera Ceesaris, las diripia á las torres levantadas por César, en tal forma , que desbarataba las naves, y arruinaba sus maniobras. Sic quotidie... pugnabatur , en esta forma de una y otra parte se peleaba diariamente desde lejos con hondas , &c. Conditiones, dejar de tratarse de condiciones de paz. Atque etsi ea res seepe, y aunque este medio probado por él muchas veces, retardaba sus bríos y resoluciones. De concilianda pace, sobre ajustar las paces. (Componere bellum , lo mismo). Ab armis discedatur, que cesen las hostilidades con condiciones tolerables. Cujus rei, en lo que no será pequeño el lauro y reputación que sacará Lioon. Si illo auctore, atque agente, si por sus consejos y mediaciones se dejaban las armas. Colloquiis, conferencia, plática. Compositione, sup. belli, sobre hacer la paz. Aliquando dimittendam , que al cabo d e bía abandonar el pensamiento de la paz, intentado tantas veces vanamente. XIV. Dyrtkachio, desde Durazo...

196 DE BELLO CIVILI dfcportaverant, Brundusium revertuntur. Pompejus, sive opeOibus Caesaris permotus, sive etiam quód ab initio Italia excederé coastituerat, adventu navium profectionem parare incipit: & quó faciliüs impetum Cxsaris tard a r e t , ne sub ipsa profectione milites oppidum irrumper e n t , portas obstruit, vicos, plateasque inaedificat, fossas transversas vüs praeducit, atque ibi sudes, stipitesque praeacutos defigit. Hjec levibus'cratibus, terráque inaequat. Aditus autem, atque hiñera dúo, qua» extra murum ad porturn ferebant , maximis defixis trabibus atque eis praeacutis, prssepit. His paratis rebus, milites silentio naves conscendere jubet; expeditos autem ex evocatis sagittarüs, funditoribusque, raros in m u r o , turribusque disponit. Hos certo signo revocare constituit, cum omnes milites naves conscendissent; atque iis expedito loco a c tuaría navigia relinquit. Brundusini Pompejanorum militum injuriis, atque ¡psius Pompeji contumeliis .permoti, Caesaris rebus favebant. Itaque cognitá Pompeji profectione, concursantibus illis, atque in ea re occupatis vulex tectis signifícabant: per quos re cognitá, Caesar scalas p a r a r i , militesque arn ari jubet, ;ié quam rei gerendse facultatem dimittat. Pompejus sub noctem naves solvit. Qui erant in muro cust.odi* causa collocatt, eo Signo, quod convenerat, revocanturj notisque itineribus ad naves decurrunt. Milites positis scalis muros ascenP¿ : i Parare frofitetionem, disponer la partida. Sub ipsa profectione, al tiempo de su marcha. Portas cbstruit, asegura las puertas, inxdi— ficat, ataja las calles y" píamela*. Fossas transvHÁs*? tira fosos, que atraviesan dejarte á parte. Stsdts, stipitesque prmacutos , palos y estacas m*iv abuzadas. Levibus. cratibus terráque iwequat, iguala los foso*poaieodo maderos de poco grueso, y tierra encima. Extra murum, que fuera de la muralla iban al puerto. ¿>r#sepit-, los cierra. Consanáere naves, embarca. » silenciosamente. Expeiftot autem , pone ea la muralla y torres algunos flecheros y honderos diestros. Raros, de trecho en trecho. CDa^á entender que eran muy pocos). Evocatis, de los que vinieron de sus casas : de los que habiendo cumplido, vinieron llamados á esta guerra. Expedito loco, en lugar desembarazado. Navigia actuaría, naves re— •meras. Permoti, irritado?. Favebant, se inclinaban. lilis concur— santibut, por andar muy diligentes de una parte á otra. Significahant vulP6 , h> daban á entender públicamente. Ne dimittat facultatem rei gerendte, para no perder la ocasión de dar el golpe, el asalto. Eo signo, quod convenerat, son llamados coa la seüal ea que se convinieron...

>

LÍBER

I

I.

97fi

dunt. ü d moniti i Brundusinis, ut vallum escura, fos— sasque caveant, subsistunt j & longo itinere ab iis circumducti, ad portum perveniunt, duasque naves cum militi— b u s , quae ad moles Caesaris adhaeserant ,• scaphis, u n tribusque ^^preheñHlint^ deprehensas excipiunt. Caesar etsi ad spernconllürendí negotii, máxime probabat, coactis navibus, mare transiré , & Pompejum sequi, priüs quám ille sese transmarinis auxiltis confirmaret^ tamen rei ejus moram , temporisque longinquitatem timebat, quód ómnibus coactis navibus, Pompejus praesentem faCultatem insequendi sui ademerat. Relinqutbatnr, ut ex longinquioribus regionibus GaUiae, Picenique, & á fre— to naves essent exspectand*. Sed id propter anni tempus longum, atque impeditum videbatur. Interea vete— rem exercitum, d"uas Hispáüias confirman, quarum alter a erat maximis beneficiis* Pompeji devincta; auxilia, equitatum parari, GaUiam , Italiamque tentari se a b senté nolebat. Itaque in prae«ént:a Pompeji insequendi rationem omittit : in Hispaniam proficisci constituit: Duumviris municipiorum omnium imperat,ut naves conquirant, Brundusiumque deducendas cnrent. Mittit in Sardiniam cura legione una Valerium legatum, in Sici— liam Curienem propraetorem cum legionibus tribus \ eumd e m , cüm Siciliam recepisset, protinus in Afrieanl *

Í-S



Vt cqvfant vallum c.vcvm, fo:tasque, subjistunt, que se guardasen de la empalizada cegada con tierra, y'de los fosos, se detienen. Longo itinere, y conducidos por uo laTgo rodeo. Duas naves cttm mU-tlbut, dos naves tripuladas. Aákaserant, que encallaron ea los muelles. Seaphit , Untribusque , con esqürnes y lanchas. Ai tpem conficiendi negotii, para llevar adelante la esperanza de concluir la empresa. Probabat máxime, juzgaba muy oportuno. Coactis navibus , juntando naves. Sequi , dar alcance. Conjtrmmet, antes que se reforzase con socorros ultramarinos, timebat, temía la dilación y tardanza. Ademerat facultatem sui insequeitdí , le habla frustrado la ocasión de darle alcance. Relinquebatur , le quedaba la única esperanza. Freto, del estrecho. Anni temp*t, el mal témpora'. Longum, negocio de mucho tiempo y lleno de dificultades. Confirmari, se asegurasen, iievincta maximis muv á la devoción de Pompevo, ganada con muy crecidos r-ríelos, italiatnqie tentari nolebat, no quería se atacase la asistir él en persona. In presentía, por entonces omite el d~4

203

Vettones cum ómnibus copiis ad Afranium proficiscatur, Varrb cum i i s , quas habébat, legionibus omnem ultériorem Hispañiam ttféatur. His rebus constitutis , equites, auxiliaque toti Lusitaniae á Petrejo, Celtiberis, Cantab r i s , barbarisque ómnibus, qui ad Oceanum pertinent, ab Afranio imperantur. Quibus coactis , celeriter Petrejus per Vettones ad Afranium pervenit. Constituunt communi consilio, bellum ad Ilerdam'propter ipsius loci op— portunitatem gerere. E r a n t , ut supra demostratum est, legiones Afranii'tres, Petreji duae, praeterea scutatae c i terioris provincia», & cetratae ulterioris Hispaniae cohortes circiter octoginta, equitum utriusque provincial cir—citer quinqué millia. Caesar legiones in Hispañiam praemiserat, ad sex millia auxilia peditum, equitum tria millia, quae ómnibus Superioribus bellis habuerat, & parem ex Gallia numerum 3 quem ipse petiverat, nominatim ex ómnibus civitatibus nobilfssimó, & fortissimo quoque evocato. Hinc optimi generis nomines ex Aquitanis, montanisque, qui Galliam provinciam attingunt. Audierat Pompejum per Mauritaniam cum legionibus itjr in Hispañiam fajeTe, confestimque esse venturum: simul á tr\bunis mili— tum , centurionibnsque mutuas pecunias sumsit. Has exercitui Histribuit. Q.uo facto, duas res consecutus est, quód pignore ánimos centurionum deviríxit, & lárgitione redemit militum voluntates. Fabius finitimarum civita— tum ánimos literis, nunciisque tentabat. In Sicore flu— mine pontes effecerat dúos inter se distantes millia pas— suum quatuor. His pontibus pabulatum mittebat: quód e a , quae citra fiumen fuerant, supsrioribus diebus conCeltiberis, Aragoneses. Qui pertinent ad Oceanum, que caen á la costa del Océano. Equiter auxiliaque imperantur , manda contribuyan con caballería y tropas de socorro. Communi consilio, de común acuerdo, llerdtm, Lérida. Propter loci opportunitatem , por lo ventajoso del lugar. Scutatce, de infantería. Cetratte, lo mismo (de scutum y cetra, el escudo). Ai xem millia peditum , hasta seis mil de infantería. Petiverat, babia sacado. Nobilissimo, & fortissimo quoque evocato, llamando á los mas distinguidos y esforzados. Nominatim , señaladamente de las ciudades. Optimi generis, y después la mejor gente de Aquitania y montañeses. Qui attingunt, que confinan. Mutuas pecunias sumsit, tomó dinero prestado. Devinxit pignore, se ganó con esta prenda los ánimos de la oficialidad. Largitioniy con su liberalidad,» Redemit y afianzó los corazones de los soldados. Tentabat, tiraba'á ganarse. Sicore, rio Segre. Pabulatum, a buscar forrage...

"¡te..

204 DE BELLO CIVfLT suruserat. Hoc idem feré atque eádem de causa Pompejani exercitüs duces faciebant; crebróque inter se equestribus prceliis contendebant. Huc cum quotidianáconsuetudine congressse pabulatoribus praesidío proprio legiones Fabiana? duae flumen transiissent, impedimentaque, & ornnis equitatus sequeretux: súbito vi ventorum, & aquae magnitudine pons est interrupfus, & reliqua roultitudo equitum interclusa. Quo cognito á Petrejo & Afranio, ex aggere atque cratibus, quae ilumine ferebantur, celeri— ter ponte Afranius , quem oppido, castrisque conjuncturü habebat, legiones quatuor, equitatumque omnem transjecif, duabusque Fabianis occurrit legionibus. Cujus ad— ventu nunciato, L. Plancus, qui legionibus pra?erat, ne— cessariá re coactus, locum capit sirp*eriorem, diversamque aciem in duas partes constituit, ne ab equitatu c i r cumveniri posset. Ita congressus impari numero , m a gnos ímpetus legionum, equitatúsque sustinet. Commisso ab equitibus proelio, signa duacum legionum procul ab utrisque conspiciuntur, qjjas C. Fabijis ulteriore, poníe subsidio nostris miserat, suspicatus fore i d , quod a c c i d i t , ut duce« adversaribruní qccasiope , & beneficio f o r tuna» ad nostros opprimendos uterentur: quarura a d ventu proelium dirimitur , ac suas uterque legiones re— ducit in castra. XIX. Eo biduo Caesar cum eqbitibus nongentjs , quos sibi praesidio reliquerat, frícastra pervenit. P o n s , qui fuerat tempestate interruptus, ñeque erat refectus, hunc Contendebant equestribus precias, tenia encuentros la caballería de ambos. Congressa pabulatcribut prxsidio, que por costumbre escoltaron á los forrageros. Impedimenta, bagage. Aqutt mafnitudine, por la mucha creciente del rio. Interruptus, se rVmpirt, vino abajo. Interclusa , cortada la restaote caballería. Ex agiere atque cratibus, por el guijo y maderos cruzados. Coactus re necessariá, no pudiendo pasar por otro medio, obligado de la necesidad. Locum superiorem, altura, lugar ventajoso. Diversamqtte aciem, y puso en dos frentes su ejército acia diversos lados. Circumveniri, para que no pudiese ser rodeado. Congressus, vioiendo á las manos. Ponte ulteriore, por el otro puente. Miserat subsidio, habia enviardo para socorrerá los nuestros. Suspicatus fore id,qu*d, sospechando lo mismo que sucedió. Dirimitur. se deshace la batalla. XIX. to biduo, eo aquellos dos días. Presidio sibi, para su defensa. Pons, qui, el puente, que cortó la creciente del rio. y qt«» co estaba reparado.

LÍBER I. %J 20$ noctu perfici jussit. Ipse, cogjaita locorura o^airi, ponti, castrisque praesidio sex cohortes reliquit, arque omnia impedimenta j & postero die ómnibus copiis , triplici instructá a c i e , ad Ilerdam proficiscitur, & sub castris Afranii constitit, & ibi paulisper sub armis m o i f t i s , í a cit aequo loco pugnandi potestatem. Potestate factá, Afranius copias educit, & in medio colie sub castris con— stititrCaj^aj. abj cognovit per A_franium s t a r e , quominus prceHo dimicaretur , ab ínñmis radicibus montis , in— termissis cYrciter passibos quatuorcentis, castra faceré con.stji.uit; & ne in opere faciendo müites repentino ho— stium incursu exf.errerentur, atque opere prohiberentur, vallo muniri vetuit, qjujd. eminere.. & procuPvIderi ñe— cesse ejjáFj secTTIfronte contra hostem pedum quindeciai fd«Stm fieji jussit. Prima, & secunda acies in a r m i s , ut á o i n i t i o constituía e r a t , permanebat. Post hos opus ¡a occulto acies tertia faciebat. Sic omne priüs est perfe— c t u m , quám inteiligeretur ab Afranio castra mfinir^Sub vesperum Caesar intra hanc fossam legiones reducit, a t que ib* sub armis próxima nocte conquiescit. Postero die omnem exercitum intra fossam continet: & quod Ion— giüs erat agger petendus, in praesentia similem ratio— nem operis instituit, singulaque latera castrorum singalis attribuit legionibus munienda j £o¿sasque ad eamdem magnitudinem perfiji jubjjt. Reliquas legiones in armis •expeditas contra hostem constituit. Afianius, Petrejus— QUe , terrendi causa, atque operis-impediendi, copias suas ad íñTTmas rHomis"Taálces producán!, & praelio la— cessunt. Ñeque idcirco Cjesar oaus intermjr.t¡t, confisus praesidio legionum t r i u m \ & mTnitione 'fossae : illi non diu commorati , nec longiüs ab Ínfimo colle progressi, copias in castra reducunt. "'-

»

- —



Acie triplici instructá , dividido el ejército en tres trozos.» Sub castris, i la vista; inmediato á los reales. Sub armis, sobre las armas. Facit potestatem pugnandi aquo loco , presenta la batalla en campo raso. Per Afranium stare , que en Afranio consistía el no pelear. Q'intutrcentis circiter passibus intermissis, distante cerca de cuatrocientos pasos de las faldas del monte. Acies, el primero y segundo trozo. Opus, el foso. Agger, materiales que sirven para una trinchera. Attribuit slnguhs litera, sefiaia el costado de los reales que caia leeion debe asegurar. Lacsssvmt

preeüo, provocan á la peiea. Ja obra.

eso deja César

206 DE BELLO CIVIL! XX. Tertiá die Caesar vallo castra communit: *eliguas cohüxtes, qjaas_jn superioribus castris reliqnexat, inipedimentaque ad se transduci jubei. Erat ínter oppidam Jlerdam, & proximmñ^coTTem, ubi castra Petrejus, a t que Afranius habebant, planicies circiter passuum t e r centorum, atque in hoc fere medio spatio tumulus erat paulló editior: quem si occugasset Caesar, & communisset, ab oppido , & ponte, & commeatij omni, quern in óppi— dum contulerat, se interclusurnm adversarios confide— bat. Hofi sperans , legiones _tres ex castrís^eaucit: a c i e que in locis idoneis instrjicta, unius JegionTs^añtesigna— nos praecurrere, atque occupare egjn tu_roulum jubet. QxJL re. cognitá, celeriter quae in statione^pro castris erant Afranii cohortes , breviore itinere ad eumdem qcjcna§ndjii» locum ramuntur. Contenditur proelio, & quód priüs in tumulutn Afrañiani venerant, nostri repelluntur, a t que alus summissis subsidiis, terga v e r t e r é , seque ad signa Jegionum recipere coguntur. Genus erat pugna; militum illorum, ut magno Ímpetu primó procurrerent, audacter locum caperent, ordines su^s non magnopere s e r varent, rari dispersiquepugnarént: si premerentur, p e dem refelrre, & loco excederá non tur pe existimarent, cum Lusitanis, reliquisque baíbaris genere quodam pu— gnae adsuefacti: quód* feré fit, quibus quisque in locis miles inveteraverit, uti mukum earum regionum consuer tudíne moveatur. Haec tamen ratio nostros perturbat, insuetos hujus generis pugna;. Circumiri enim sese ab aperto Jatere, procurrentibus singulis, arbitrabantur. I XX. Tumulur paulló editior, un montecillo. Se intercñisurum, que impedirla á los contrarios la entrada en la ciudad, el paso del puente, y todos los víveres, &c. Antesignanor, las compañías que seguían al Alférez. (Antesignanus, también el mismo Alférez). £ua erant in statione, que estaban avanzados delante de los reales. Contenditur proelio, pelean. Repelluhtur , son rechazados. Subsidiis summissis, y por haber los contrarios enviado otros r e fuerzos. Verteré terga, huir. Genus pugna, el modo que tenían de pelear era correr con grande ímpetu al principio. Non servarent magnopere ordines suos, no cuidarse mucho de guardar su puesto. Rari, claros y dispersos. Si premerentur, en caso de ser atacados, volver a t r á s , y desocupar el campo, no lo tenían por ignominia. Quód feré fit, por ser cosa ordinaria. Orden: Uti quisque mi" les moveatur multum consuetudine 'earum regionum, in quibus locis inveteraverit, pegársele á cada soldado la costumbre del pais,

en que pasó ios anos de su milicia. Ab lutere apeno, por el flanco...

L Í B E R

i.

207

psi antetn suos ordines servare, ñeque ab sigáis discedere, ñeque sine gravi causa eum locum, quem ceperant, d i mitid censuerant oportere. Itaque, perturbatis antesignan i s , legio, quae in eo cornu constiterat, locum non tenuit, atque in proximum collem sese recepit. XXI. „Ciesar ,_pjeng omni acie pertcrriti* quód praeter opinionem , consuetudinemque acciderat, cohortatus suos, legionem nonam subsidio djacjt: hostem insolenter. atque *3Criter j¿)stros insequentem supprimit. rursusquiL terga verteré, seque ad oppfdúni Ilerdara recipere , & sub muro consistere cogir. Sed nonae legionis milites elati stud i o , dunxsarcire jcceptum detrjmejituní voly_nt, temeré insecuti fugientes in locum iniquum progrediuntur, 8c sub montera, in quo erat oppidum positum, succedunt. Hinc se recipere cúm vellent, rursus illi^ex loco superior e no'stros pjejuebaat. Praeruptus locus e r a t , utraque ex p a r t e a i r e c t u s , ac tantum in latitudinem patebat, ut tres instructae cohortes eum locum explerent, & ñeque subsidia á lateribus summitti, ñeque equites laborantibus usui esse possent. Ab oppido auteradeclivis locus tenui fastigio vergebat in longitudinem passuum circiter quadringento— rum. Hac nostris e/at peceptus, quod e ó , incitati studio, inconsultiüs processerant. Hoc pugnabatur l o c o , & pro— pter angustias iniqííb, & quód sub ipsis radicibus montis constiterant, ut nuikim frustra telum in eos mitteretur: támen virtute, & pa^entiá nitebantur, atque omnia v u l nera sustinebant. Augebantur illis copia», atque ex castris cohortes per oppidum crebrd suramittebantur, ut integri defessis succederent, Hoc idem Caesar faceré cogebatur, ut summissis in eumdem locum cohortiBus, defessos reciServare ordines , guardar sus filas. XXI. Supprimit, reprime. Elaii stvdio, llenos de corage. Sar» tire, reparar. (Su primera significación, coser). Progrediuhtur in locum, dan en un mal paso. Pr&rvptus , era quebrado el lugar, e s carpado por ambos lados. Ac patebat tantum in latitudinem, y DO tenia mas capacidad , que la que ocupaban tres comparfHas puestas en orden. Ñeque equites laborantibus, ni podia socorrerles la caballería si estaban en peligro. Vergebat autem ab oppido fastigio teniii% acia la ciudad corría una cuesta de poca pendiente. Hoc nottris% por aquí tenían retiraba los nuestros del lugar en que se metieron con demasiado empeSo é inconsideración. Vt nullum , que Ibs enemigos no perdían ningún tiro, integri, soldados de r e fresco...

208 DE BELLO CIYlLr peret. Hoc cufli esset modo pugnatum continenter h o ris quinqué, nostrique graviüs á multitudine premerentur, ixonsumtis ómnibus telis , glá3lTr~tfÍ5rFictis , impetum adversüs montem in cohortes faciunt, paucisque dejectis, relfauos sese con_vertere cogunt. Su^jmojüs. sub murara cqhortibtfs, ac nonnullá parte propter terrorem in oppi— dum compu^sis j fa_cüis est nostris rgceptufi dajrng. Eqjiitartos autem noster ab utroque latere, etsi dejectis, atque inferioribus locis constiterat, tameñ'in summum'*juguin ^ i r t u t e connititur, atque írftér duas*'acies pereqjiúaps, ceaunodiorem ac jujigrem nostris recepjm.ni dar. Ita Vario certamine pugnatum est. Nostri iñ primo congressu circiter septuaginta ceciderunt, in"Kis (^"Fulginius ex primo hastato legionis quartae décimas, qui propter exi— miam virtutem , ex inferioribus ordinibus in eum locura pervenerat. Vulnerantur ampliüs sexpeoti. Ex ÁFranianis interficiuntur T. Caecilius, primipili centurio, &'praeter eum centuriones quatuor, %iilites ampliüs ducenti. Sed haec ejus diei praefertur opinio, ut se utrique superiores discessisse.-existimarent: Afraniani, quód , eum esse omnium judicio inferiores viderentur, cominus tamdiu stetissent, & nostrorum inrpetum^ustyiuissent, & initio locum, tumulumque tenuissent, qua; causa pugnandi fuer a t , & nostros primo congressu terga*vertere coegissent: nostri autem, quód iniquo l o c o , atque impari congressi numero,quinqué hóris proelium sustjnuissentj quód montem gladiis districtis ascendissent; quód ex loco superiore terga verteré adversarios coegissent, atque in o p - . pidum compulissent. lili eum tumulum, pro quo pugnat u m est, magnis operibus munierunt, praesidiumque ibi posuerunt. Horit quinqué continenter, clocó horas en peso. Gladiis dittrictir, coa espada en mano. Locis dejectis inferioribus, en lugares hondos y menos ventajosos. Dot receptum, asegura la retirada. In summum jugum, pretenden subir á la cumbre á fuerza de brazo. Vario certáWite , tuvo varios sucesos la batalla. Ex primo hastato, capitán de Lanceros. (Debiera decir: Centuria primi hastatii. Ex inferioribus ordinibus, que de soldado raso habia llegado i aquel grado por sus excelentes prendas. Primipili centurio, capitán de los de primera fila. (Equivale a capitán de granaderos).. Sed hjec, pero aquel dia unos y otros pensaron haber salido vencedores. iniquo loco, desiguales en lugar y fuerzas. Gladiis districtis, coa espada en mano.

i

LÍBER I. 209 X X I I . Accidit etiam repentinum incommodum bi— d ú o , quo haec gesta sunt. Tanta enira tempestas coort— t u r , ut nuroquam iílis locis majores aquas fuisse consta— ret. Tura autem ex ómnibus montibus nix profluit, ac sumoias ripas fluminis jsuperavit , póntesque ambos, quos C. Fabius fecerat , uno die interrupir. Quae res magnas difficultates exercitui Caesaris attulit. Castra e n i m , ut supra demonstratum e s t , cüm essent ínter flu— mina d ú o , Sicorim & Cingam spatio millium triginta, neutrum horum transiri poterat, necessarióque onroes his "^ngustiis continebantur : ñeque c i v i t a t e s , quae fid Caesaris amicitiam accesserant, frumentum suppoptare , ñ e que ii , qui pabulatum longiüs progressL^efant, ínter— clusi fluminíbus, revertí ^jneo^íe^S3naximi c o m i t a t u s , qui ex I t a l i a , Galliaque venieboní. ñ\£í?s^ra pervenire pote— rant. Tempus autem ergt annt^diFfic^lirnum , quo ñ e que frumenta in herbis erant, ñeque mbU¿m_i maturi—_ tate aberant : ac civitates ex ¡nanita; , quo3~ AfraTTíuíT paene omne frumentum ante C s s a r i s adventum Ilerdam convexerat: reliqffi si quid f u e r a t , Caesar superioribus drebus consumserat : pécora , quod secundum poterat esse inopias subsidium, propter bellum finítima; c i v i t a tes longiüs removerán!: qui erant pabulandi, aut fru— mentandi causa progressi, hos levis ari atura;-Lusitani, peritique earum regionum cetrati citerioris Híspanla» consectabantur , quibus erat proclive transnare fluraen, quód consuetudo eorum omnium e s t , ut sine «tribus ad exercitum non eant. At exercitus Afranii omnium rerum ábundabat copia. Multum erat frumentum p r o v i s u m , & convectum superioribus t e m p o r i b u s : multum ex omni provincia comportabatur : magna copia pabuli suppete— bat. Harum rerum omnium facultates sine ullo peri— culo. pu>ns Ilerdae praebebat, & loca trans fluraen integra, XXII. Tempestas, aguacero. Nix profluit, el agua de la nfeve deshecha. Superávit ripas fluminis , hizo salir el rio de madre. Cingam, rio Ciega. Tempus difficiUimvm, la estación mas crítica. Frumenta in herbis, ni habian granado las mieses en los campos, ni faltaba mucho para sazonarse. Exinanitje, exhaustas. Subsidian secundum, que era el segundo alivio, recurso de su miseria. £"»bus erat proclive, á quienes era fácil pasar el rio á nado. Utrjbiis, odres (pellejos para agua). Suppttebat, tenia pastos abunálKe:. Harum rerum omnium facultates , tódp esto se lo proporcionaHr sin peligro el puente de Lérida. íntegra, intactos...

Tomo / . *

O

410 DE BELLO CIVILI quo omnino Caesar adire non poterat. Eae permanserunt aquae dies complures. Conatus est Caesar reficere pontes: sed nec magnitudo fluminis permittebat, ñeque ad ri— pam dispositae cohortes adversariorum perfici patiebantur: quod lilis prohibere erat facile, cüm ipsius fluminis n a tura ,'atque aquae magnitudine, tum quód ex totis ripis in unum, atque angustum locum tela jaciebantur: atque erat diíficile eodem tempore rapidissimo fluiuine opera; perficere, & tela vitare. XXIII. Nunciatur Afranio, magnos coroitatus^ qui iter habebant ad Caesarem, ad numen constitisse. Ve-^ nerant eó sagittarii ex Ruthenis , equites ex Gallia cum multis carris , magnisque impedimentis , nt fert Gallica consuetudo. Erant p^aeterea cujusque generis hominum millia circiter sex cum servís, liberisque : sed nullus ordo, nullum imperium.certúra , cüm suo quisque consilio uteretur, atque omnes sine timore iter fa— cerent, usi superiorum temporum , atque itinerum l i centia. Erant complures honesti adolescentes, senatorum filii, & equestris ordinis: erant legationes civi— taturo: erant legaji Caesaris. Hos omnes ilumina continetiánt: Ad hos opprimendos cum omni equitatb, tri— busque iegionibus Afranius de nocte proficiscitur, im— prudentesque ante missis equitibus aggreditur. Celeri— ter tamen scsc Galli equites expediunt, praeliumque coramittunt. H i , dum pari certamine res geri potuit, magnum hostium numerum pauci sustinuere : sed ubi signa legionurn appropinquare coeperunt x paucis amjssis, sese in montes próximos conferuíit. Hoc pugnae tempus magnum attulit nostris ad salutem mo— mentum. Nacti enirñ spatium, se in loca superiora rece— perunt. Desiderati sunt eo die sagittarii .circiter ducenri, Magnitudo, la mucha creciente. XXlll. Constitisse , habían hecho altfl- junto al rio. Ruthutit, Aquitauos. Carris, carros. Consuetudo; según costumbre de los Franceses. Cujutque generis, de todas raleas. Nullum imperium cer— tum, nioguno á quien obedecer. Vjeretur, siguiendo cada cual su capricho. Legationes , los diputados de las ciudades. Aggreditur, los coge desprevenidos , cenando delante la caballería, puta pari eerlamine, mientras la batalla se mantuvo indecisa. Hoc pugna, el tiemxtu que duró la pelea. Attulit magnum momentum, sirvió de mucho á los nuestros para ponerse en salvo. Nacti euim spativm% pues aprovechándose de aquel rato, se retiraron á las alturas.

L Í B E R I. 211 equites pauci, calonum , atque impedimentorum non magnas numerus. His tamen ómnibus annona crevit, quae feré res non solüm iaopíá praesentis, sed eciam futuri temporis timore ingravescere consuevit. Jamque ad de— uarios quinquaginOk. Ln singulos modios annona pervene— rat, & militum vires Inopia fruraenti diminuerat, a t que incorumoda in dies augebantur, & tam paucis die— bus magna erat rerum facta corumutatio, ac se fortuna inclinaverat; ut nostri magna inopia necessariarum re— rum «fconüictarentur j í 11 í ómnibus abundarent rebus , su— perioresque haberentur. Csesar iis civitatibus, quae ad ejus amicitiam accesserant, quód minor erat frumenti copia, pecus imperábate calones ad longinquiores c i v i tates dimittebat. Ipse prssentem inopiam , quibus poteTat subsidiis, tutabatur. Haec Afranius, Petrejus'} & v eorum amici pleniora etiam , atque uberiora Romam ad suos perscribebant. Multa rumor íingebat, ut paene bel— lum confectum videretur. Quibus- literis , nunciisque Romam perlatis, magni doraura concursus ad Afraniuro, . magnae gratulationes fiebant: multi ex Italia ad Cn. Pe: pejum proficiscebantur: alii, ut principes talem nuncium * \ attulisse, alii, ne eventum belli exspectasse, aut ex omni-* bus novissimi venisse viderentur. XXIV. Cum in his angustiis res esset, atque omnes viae ab Afranianis militibus, equitibusque obsiderentur, •* nec pontes perfici possent, iraperat militibus Caesar, ut naves faciant, cujus generis eum superioribus annis usus Calonum, atque impedimentorum, un corto número de vivanderos, y guardas de bagape. Annona crevit, se aumentó la carestía de mantenimiento. Consuevit ingravescere , suele ir en aumento. Jamque ad denarios quinquaginta, y ya había llegado i valer uo celemín de trigo cincuenta denarios («). Fortuna incltnaverat se, y se manifestaba tan contraria la fortuna. Ut nostri confiietarentur , de manera que los nuestros se bailaban en el mayor conflicto. im— perabat fecus , mandaba contribuyesen con ganado. Calones , vivanderos. Tutabatur, sostenía. Pleniora, atque uberiora, enviaban n o ticia de esto ponderando y abukando las cosas mas de lo que eran en si. Rumor fingebat, la fama pintaba las cosas de manera , que parecía haberse casi concluido ya la guerra. Ad Afranium, á casa de Afraaio. Aut ex ómnibus novissimi venisse, ó que ellos eran los últimos de todos á venir. XXIV. Angustiis, en tal apuro. Atque omnet vite obsiderentur, y teniendo tomados todos los pasos. Cujus generis usus, como la experiencia se lo habia enseñado. Sritannim , en Inglaterra.,. 0 0 £1 deaario era como dos reales de nuestra moneda.

O 2



212 DE BELLO CIVILI Britanniae docuerat. Carina* primum, ac statumina ex levi materia fiebant: reliquum corpus navium, viminibus contextura, coriis integebatur. Has perfectas carris junctis devehit noctu millia passuura a castris viginti d ú o , militesque his navibus flumen transportat: coatí— nenteraque ripae collem improviso occupat. Hunc celerit e r , priüs quam ab adversariis sentiatur, communit. Huc legionem postea transducit: atque ex utraque parte poniera institutum perficit biduo. Ita comitatus & qui frumenti causa processerant, tuto ad se recipitj & rem frumentariaro expediré incipit. Eodem die equitum magnara partem flumen transjecit: qui inopinantes pabulatores, & sine ullo dissipatos timore aggressi, quám máximum numerum jumentorum, atque homioum intercipiunt: c o hortibusque cetratis subsidio missis, scienter in duas partes sese distribuunt; alii, ut praedae subsidio sintj alii , ut venientibus resistant , atque eos propellantj unamque cohortem, quae temeré ante ceteras extra aciem procurrerat, seclusam á reliquis circumveniunt, atque interfTciunt ; incolumesque cum magna praeda eodem ponte in castra revertuntur. XXV. Dum hsc ad Ilerdam geruntur, Massilienses usi L . Domitii consilio, naves longas.expediunt, numero s e ptemdecim, quarura erant undecim tectae. Multa his m i nora navigia addunt, ut ipsá multitudine nostra classis terreatur^ magnum numerum sagittariorum, roagnum Al— bicorum, de quibus supra demonstratum est, imponunt: atque hos praemiis, pollicitationibusque incitant. Certas sibi deposcit naves Domitius, atque has colonis, pastoribusq u e , quos secum adduxerat, complet. Sic ómnibus r e bus instructá classe, magna fiduciá ad nostras naves p r o cedunt, quibus prseerat D. Brutus. H.-e ad insulam , quae est contra Massiliam, stationes obtinebant. Erat multo Curinx, &c , quillas, y costillage, ó armazón de los costados. Materia levi , de madera ligera. Retiquum corpus, lo restante del casco del buque. Vtminibvs contextum, entretejiendo mimbres , lo cubria de cueros. Collem , montecillo pegado á la ribera. Frumenti cauta , á buscar pranos. Expediré rem frumentariam , á poner corrientes las provi i nes. Inopinantes, & dissipatos, á los forrageros desprevenidos y esparcidos sin ningún recelo. Intercipiunt, se a p o deran. Hominum atque jumentorum, de soldados y caballos. Scienter, de intento. PropeUant, y que los rechacen. XXV. Expediuit, habilitan diez y^siete galeras. Sagilíariorvm, ballesteros. lnstructa, equipada. Obtinebant stationes, estaban ancladas....

L Í B E R T. 213 Inferior numero navium Brutus : sed delectos ex ómnibus legionibus fortissimos v i r o s , antesignanos , centuriones Caesar ei classi attribuerat, qui sibi id muneris depoposcerant. Ii manus férreas, atque harpagones parave-* í r a n t j magnoque numero pilorum, tragularum, reliquorumque telorum se instruxerant: i t a , cognito hostium adventu suas naves ex portu educuntj cum Massiliensibus confligunL fugnatum utrinque est fortissimé, atque acerrimé. .Ñeque multum Albici nostris virtute cedebant, ho— mines asperi & montani, exercitati in armis: atgue ii modo digressi á Masiliensibus , recentem eoruna^íbllici— tationem animis continebant; pastoresque indfeant, impe— tusque eorum excipiebant: & quoad licebat latiore spa— t í o , productá longiús acie, circumveniíe nostros, aut pluribus nuvibus adorjrl singuTcte, aut remos transcurrentes detergeré , si possent, contendebant: cum propiüs erac necessario ventum, ab scientiá''gubernatorum atque artificiis ad virtutem montanoriH$¿c3nfugiebant. Nostri, quód minús exercitatis remigioos, miníisque peritis gubernatoribus utebantur, qui repente ex onerariis navibus eranf productf, ñeque dum etiam vocabulis armamentorum co— gnitis, tum etiam gravitate, & tarditate navium impedie— bantur. Faetae enim sublcó et húmida materia non euradem usum celeritatis. habebant. Itaque, dum Iocus c o minus pugnandi daretur, xquo animo singulas binis na—

Ante signarías, alféreces. Attribuerat ei el'aisi, babia destinado á esta expedición, por haberla e.llos pedido. Manus ferreos , garfios, y harpo»es. Pilorum¿ffagulorWm, telárum, lanzas, flechas, y demás armas arwjajiizas. Ityttuxejant u, se habían prevenido. Confiigunt, pelean. M%-r*i?¿/coai mjucnlsim|denuedo. Ñeque multum, y no era mucho menor que el valor de* los Albicos , el de Jos nuestros. Continebant, tenían fresca la memoria de sus promesas. Sub oculir domini, á vista de sus señores querían hacer alarde de su valor. A ^ „ „ Gubernatorum , pilotos. Et quoad licebat, y cuando se lo permitía^ el mayor espacio de lugar. Acie producía longius, eosancbando la / • frente del ejército. Transcurrentes, encontrándose con nuestrasJ/i&Mk naves. Cotttendebant detergeré remos, pretendían barrer, romper los 0V&* remos. Arti/icür, y maniobras. Seque dum (nondum), y que aun n«C^. A sabian Tos táfminos de jarcias y maderamen. Materia húmida, deW& >rae recién cortada- -

^'¿"'M'f^['uM/2a **& **''

DE 214 BELLO CIV1LI vibus objiciebant, atque injecta manu férrea, & retenta utráque nave, diversi pugnaban!, atque in hostium naves transcendebant, & magno numero Albicorum , & pasto— i ^ J y t a m interfecto, partem navium deprimunt: nonnullas cura • homjnjbjis^ca^piujQX, reliquas in portum compellunt. Eo die naves Massiliensium cura iis, quas sunt capta», in— tereunt novem. ^^B^ XXVI. Hoc Caesari ad Ilerdam nuncíato, símil p e r fecto ponte, celeriter fortuna mutatur. lili perteÜriti virtute equitura , minüs liberé, minus audacter vagabantur: fljíiás, non longo ab castris progressi spatio, ut celerem " 'rtceptum haberent, angustiüs pabulabantur : alias , l o n ,' . giore circuitu, custodias stationesque equitum vitabant; * * Jint, aliquo accepto detrimento, aut procul equitatu viso, ex medio itinere, projectis sarcinis , fugiebant: postremó & plures intermitiere d i e s , & praeter consuetudiaem A l^omnium noctu constituerant pabular!. Interina Oscenses, & CaJagurritani, qui erant cum Oscensibus conrributi, ./, mittunt ad eum legatos; seseque imperata facturos p o l ¿A ncentur. Hos Tarraconenses, & Jaccetani, & Ausetani, & paucis post diebus Illurgavonenses, qui flumen Iberum attingunt, insequuntur. Petit ab his ómnibus, ut se frumento juventjQPollicentur, atque ómnibus undique con— quisitis jumentiSj.in castra, deportant. Transit etiam c o hors Ill#rgavonensis ad eiííh, cognito civitatis consilio, g ' &¿igna ex stationetransfett. Magna celeriter fit com— WZ^áutatio rerum. Peffectopon'fB , magnis quinqué civitati— v t«js ad amicitiam adjunctis , expedita re frumentaria, e x • tinctis rumoribus de auxiliis legionum,quae cum Pompejo ^T'per Mauritaniam venire dicebantur, multae longinquiores civitates ab Afranio desciscunt, & Caesariy'amicitiam se-

VA Deprimunt, echan á fondo, intere/nt, son echadas á pique. XXVI. Vagabantur , hacían sus salidas- con menos libertad y atrevimiento. Alia*, unas veces. Pabulibantur angustiüs, salían 1 forragear adelantándose menos. Stationes, abanzadas. Intermitiere, pasaban algunos días sin salir. Oscenses, los de Huesca V Calahorra. Contributi, de la misma jurisdicción. Tarraeanemes, los de Tarragona, Jaca y Vique. Illurgavonenses (habitantes del Ebro: no tienen término propio). í i statione, del cuerpo de guardia. ExJinctis rumoribus, habiéndose desvanecido las voces que corrían. J>t¿ciscunt, se le rebelan , no quieren seguirle.

LÍBER I. 2*5 X X V I I . Quíbus rebus perterritis animis adversario— rum,Caesar, ne semper magno circuitu per pontem equitatus esset mittendus, nactus idoneum locum, fossas pe—J dutn triginta in altitudinem coraplures faceré instituit,' quibus partem aliquam Siccrris a v e r t e r e t , vadumque ia eo flumine efficeret. His psne effectis, magnuro in timo— rem Afranius, Petrejusque perveniunt, ne, omnino framen- ' to pabuloque intercluderentur , quód multum Caesar equi—É tatú valebat. Itaque constituunt his locis excederé, & i * ' Celtiberiam belliim transferre. Huic consilia suffragaba-/* r]g, tur eriam illa r e s , quod ex duobus contrariis generibus, quae superiore bello cum"L. Sertorio steterant, civitates ' *, victae nomen , atque imperium absentis timebant : quae \v^iV amicitia manserant, Pompeji magnis afFectae beneficiis, eum diligebant: Caesaris autem in barbaris erat nomen obscurius^Hinc magnos equitatus, magnaque auxilia ex— spectabant,& suis locis bellum in hiemem ducere cogitabant. Hoc inito consilio, toto flumine Ibero naves con— q u i r i , & Octogesam adduci jubent. Id erat-oppidum po— situm ad Iberum, milliaque passuum á castris aberat vi— ginti. Ad eum locum fluminis, navibus junctis, pontern imperant fieri, legionesque duas flumen Sicorim transdu— c u n t , castraque muniunt vallo pedum duodecim. Qua re per exploratores cognitjl, summo labore militum Caesar contfrTuato diem nocteitique opere in flumine avertendo, huc jam rem-tieduxerat, ut e q ^ t e s , etsi difficulter, atque aegré fiebat, possent tamen, atque auderent flumen t r a n s i r é ; pedites vero tantummodo humeris , ac summo pe— ctore exstarent, & cúm altitudine aquae , túm etiam ra— piditate fluminis ad r Trañ^undum!iimpedirentur. Sed t a men eodem feré tempore pons in ibero prope effectus nunciabatur, & in Sicori vadum reperiebatur. Jam vero eo niagis i 11 i maturandum iter existimabant. Itaque duabus

:

,

-^

XXVII. Averteret, para sangrar *^_ffo, desaguarle. Trawferre, pasar la guerra al centro de Aragón. Suffragabatur, i esto favorecia el que, &c. Steterant, que habían seguido á Sertorio. No~ nien... erat obscurius, apenas tenían noticia de César. Consigo initot •ornada esta determinación. Tolo flumine Ibero , por la ribera del Ebro. Octogesam, unos Mequinenza, otros Hitona. Exploratores, espías. Flumine avertendo, desaguar el rio. Deduxerat rem huc, llevaba su proyecto en tal estado. Exstarent tantummodo humeris , y a tos de á. pie les llegaba el agua á los hombros. Iter maturandumf acelerar la marcha.

2l6 DE BELLO CIVILI auxiliaríbus cohortibus Ilerdae prsesidio relictís, ómnibus copiis Sícorím transeunt, & cum duabus Iegionibus, quas superioribusdiebus transduxeraot, castra conjunguntJKepinquebatur Caesari nihil, nisi uti equitatu agmen adver— sariorum maléhaberet,& carperet. Pons enim.ipsius magnum circuiturn habebat; ut multó breviore itinere illi ad Iberum pervenire possent. Equftes ab eo missi flumen transeunt; & cum de tertia vigilia Petrejus, atque Afra— mus castra movissent, repente sese ad novissimum a g « ¡ » ostendunt; & magna multitudine circumfusá\, morari, at? que iter impediíe^'ncipjunt. J ' v ^ \ XXVIII. Prirtk lucir ex sugerían bus t o e i s p q ú * C a e saris castris erant conjurrcta, cenrebatur equitatus nostri praelio novissimos illorum premi veheraenter , ac nonnumquam sustinere extremum agmen, atque interrumpí: alias inferri signa, & unive^sarum cohortium ímpetu n o stros propeHi,deinde rursus conversos insequi: totis veró> castris milites circular!, & doleré, hostem ex manibus dimitti; bellum necessario longiüs duci: centuriones, t r i bunosque militum adice,atque obsecrare,-ut per eos Cansar certior fieret, "ne labofi suo, nec periculo parceret; paratos esse sese, posse, & auder? eá transiré flumen, quá transductus esset equitatus." • u o r u m studio-, & vo— cibus excítatus C a s a r , etsi timebat tanta; magnitudinis flumini exercitum objicere, conandum tamen, atque e x periendum judicat. Itaque '"nflrmiores militas ex ómnibus centuriis deligi jubef, quorum &ut animus, aut vires v i debantur sustinere non posse. Hrjs c u n / H ^ o n e una prae— sidio castris relinquitj reliquas-legionés ex pedias-éducit, magnoque numero jimiem^rujB^Jn £umine—sirpra atque infra constituto, trañsduÉIf^xercitum. Pauci ex his m i -

*,

Male haberet, *? carperet, sino molestar, y ofender con la caballería á los enemigos. He tertia vigilia, á media noche. Movissent castra, habiendo levantado el campo. Ostendunt sese ad, se p r e sentan por la retaguardia. Circunfusa, habiéndolos rodeado ea 9 grao no mero. XXVIII. Novissimos, que nuestra caballería atacaba fuertemen^ te á los últimos de ellos. Sustinere, y que á veces la retaguardia}^^ sostenía *i ataque, á veces era cortada. Milites vero, los soldados andaban en corrillos por t o d f k | ^ M a ^ sintiendo que se les h u biese dejado escapar de las rrreflB r^TOmigo, y que por esto era forzoso alargarse la guerra, studfc, deseos. Excítatus, animado. Tanta magnitudinis, i rio tan caudaloso...

LÍBER T. 217 litibufrvi fluminís abrepti abequitatu excipiuntur, ac sublevantur , interiit tamen nemo. Transducto iucolumi^ exepcitu, copias instruitj triplieemque aciem ducere in-^ cipit. Ac tantum fuit in militibus studiura , ut milliu sex addito circuitu , magnaane. ad vadum. fluminis. ante ho— eos diei nonam consequerentur. Quos ubi Afranius procul jfeftf»'1 visos visos cum Petrejo conspexit, nova re perterritus,locis perioribus consistit, aciemque instruit. Caesar in campis^j^r exercitum reficit, ne defessum proelio objiciat. Rursust conantes progredi insequitur, & moratur. lili necessario íj maturiüs, quára constituerant, castra ponunt. S u b e r a n t ^ H enim montes , atque á millibus passuum quinqué itinera difficilia atque augusta excipiebant. Hos intra montes ser^ recipiebant, ut equitatum effugerent Csesaris, p r a e s i d i i s — | ^ J que in angustiis collocatis, exercitum itinere prohiberent, Jpsi sine periculo ac timore Iberum copias transducerent: ^uod fait illis conandum,atque onuii ratione efficiendum; sed totius diei pugna atque itineris labore defessi, rem in posterum diemíístuj[ej¿|SCjC*sar quoque in próximocolle castra, fíonit. flledia circiter nocte iis,qui adaquandi causa longiüs á castris processerant^ ab equitibus correptis, £t ab his caj-tior Caesar, duces adversariorum silentio copias castris educere. Quo cognito, signura dari jubet, & vasa militan more conclamari. l i l i , exaudito clamore, v e r i t i , ne noctu impedid sub onere confligere cogerentur, aut ne ab equitatu Caesaris in angustiis renerentur, iter supprimunt, copiasque in castris continent. X X I X Í . Postero die Petrejus cum paucis equitibus occulté ad exploranda loca proficiscitur. Hoc ídem fit ex Triplieemque, llev¡ o en tres divisiones. Ante horam nonam, antes de las tres de 1 arde (a). Inseqnitur. & moratur, los sigue el en su marcha. Maturiüs qxám, mas antes de alcance, y los ret ¿tnt, calan cerca uoos montes. Adaquandi causór Jo que. Montes para dar de bebe á"*Tos caballos se habi^yidela-otado algo mas. Correptis, hechoj prisioneros por la caba^Ha. Vasa mititari more conclamari, que tiempo tocasen todas las trompetas, como era estilo miiirar. SvS onere, embarazados con el equipage. Supprimunt iter',,suspenden la marcha. (a) Dividíase el día en *o horas, como la noche en Sexta, desde 12 á 3. Nona, desjarm vigilias. Prima, desde de 3 á 6 de la tarde.

21 8 DE BELLO C í V l t l castris Caesaris. Mittitur L. Decidius Saxa cum paucís, "y.qui loci naturam perspiciat. Uterque ídem suis renuni U V ' c i a t , quinqué millia passuum próxima intercederé i t i n e / ris campestris; inde excipere loca áspera, & montuosa: / qui prior has angustias occupaverit, ab hoc hostem p r o ft^jt/ h i b e r i , nihil tsst negotii. Disputatur in concilio á PetreI y / x J°> & Afranio,& tempus profectionis quaeritur. Plerique rfjlf censebant, " u t noctu iter facerent: posse priüs ad angu^ ^ J T stias v e n i r i , quám sentirentur. Alii , quód pridie nocto conclamatum esset in castris Caesaris, afgumenti sumebant loco,non posse clam exiri,circumfundi noctu e q u i tatum Caesaris, atque omnia loca, & itinera obsideri: turnaque prcelia esse vitanda, quód perterritus miles jn civili dissensione timori magis, quám religioni consulere consueverit: at lucem multum per se pudorem o— mnium ocolis, multum etiam tribunorum militum, 8t centorionum praesentiam afierre, quibus rebus coerceri milites , & in officio contineri soleant. Quare omni ratione esse interdiu perrumpendum. Etsi aliquo accepto d e t r i mento , tamen, summá exercitús salva, locum , quem p e t a n t , capi posse. " Haecvic^in concilio sententiaj & p r i ma luce postridie constituunt proflcisci. XXX. Caesar , exploratis regionibus , albente coelo omnes copias castris educit; magnoque circoitu, nullo certo itinere exercitum ducit. Namque itinera, quae ad I b e r u m , atque Octogesam pertinebaot, castris^hostiun» oppositis tenebantur. Ipsi erant transcendendae v a l e s rífaximae, ac difficiilimaé: saxa multis locís praerupta iter i m XXIX. Intercederé itineris campestris, que primeramente h a bía cinco millas de camino llaoo. Excipere, y que después comenzaban sierras y montes. Nihil negotii este hostem prohiben ab hoc, qui, que al que primero ocupase estos desfiladeros, le costaría poco estorbar la marcha al enemigo. Disputatur... á Petre— jo, tienen varios altercados Petreyo , y Afranio. Sumebant loca argumenti, lo tenían mr buena prueba. Circumfundi, que andaba esparcida la cabaMfcía del César. Magis timori quam religioni , obraria mas cwPorme á su miedo, que al juramento. Contineri in of/icio, hacer su deber. Perrumpendum interdiu, se debía marchar de dia. Summá exercitús salva , sin aventurar el ejército. ^Bgá^^^^ ^

«Mri^B». «#4MBHp*

Null

°

eerto itinere

camino ^^Hf^nebanT^^Kibia^^nebantur , estaban cogidos. isndx, tenia que pasar valles muy hondos, y embarazosos. Saxa prarnpta, peñascos escarpados.-

LÍBER T. 219 pediebant, ut arma per raanus necessarió t r a d e r e n t u r , m i litesque inermes, sublevatique alii ab alus magnam p a r tera itineris conficerent. Sed hunc laborem recusabat n e nio, quod eura omnium laborum finem fore existimabant, si hostem Ibero intercludere, & frumento prohibere po— tuissent. Ac primo Afraniani milites visendi causa laeti ex castris procurrebant, contumeliosisquejrocibus prose— quebantuí^ "necessarii victús inopia coactos fugere, a t que ad Ilerdam revertí." Erat enim iter a proposito diversum, contrariamque fiTpartem iri videbatur. Duces * vero eúrúm suum consilium laudibus ferebant, quod se castris tenuissent: multumque eorum opinionem adjuva— ^J^t b a t , quod sine jumentis , impedimentisque ad iter pro— y fectos videbant:'ut non posse diutius inopiam s u s t i n e r e - ^ / y ^ confiderent. Sed ubi paullatim retorqueri agmen ad dex—' '^w. tram conspexerunt; jamque primos superare regionera castrorum animadverterunt ; nemo erat adeo tardus , aut/T,. fugiens labor is, quin statim castris exeundum, atque oc— currendum putaret. Conclamatur ad arma , atque o—fsfi(mnes copias, paucis praesidio relictis cohortibus, exeunt, rectoque ad Iberum itinere contendunt. E r a t in celerita-^ te omne positum certamen , utri priüs angustias m tesque occuparent: sed exercitum Caesaris viarum dif— ficultates tardabant ^ Afranii copias equitatus Caesaris insequens morabatur. Res tamen ab Afranianis hüc e r a t ^ necessarió deducta, ut si priores mentes, quos petebant, VfQ attigissent, ipsi periculum vitarent ; impedimenta totius. ' exercJüM^-cohortesque in castris relictas servare non pos— sent^^ibus interclusis exercitu Caesaris, auxilium ferri nullá ratipne poterat. Confecit prior iter Caesar, atque ex magnis rupibus nactus planitiem, in hac contra h. Alii lubltvatiqíie, sosteniéndose los unos á los otros, andaban lo mas del camino. Intercludere, estorbar el paso del Ebro, y que les llevasen víveres, inopia rictus necessarii, y que bulan por falta de sustento. Paullatim retorqueri, que su ejército iba retrocediendo poco á poco sobre la derecha, y que los primeros pasaban el frente de sus reales. Conclamatur ad arma , tocan al arma. Omne certamen , todo el empeño consistía en la ligereza con que unos ú otros ocupasen los primeros las gargantas y montes, &c Diffícul— totes viarum, los malos pasos detenían. Deducta erat necessarió cb Afranianis, pero la necesidad puso á los de Afranio en términos de que si , &c. Nactus planitiem, encontrando una llanura después de aquellas rocas.

.1

220 DE BÉLtO ClVTtr steui aciem Instruit. Afranius^. cum ab eqnítatu novl^sí— juro aginen premeretur, & ante se hostem videret, collera uenidam nactus, ibi constitit. Ex eo loco quatuor cetra7 ^ J S í P r a m cohortes in montem,qui erat in conspectu omniurn W/Jtxc&lsi&simüs, roittit. HUDC magno cursn concitatos jubet ' »•* * J o c c u p a r e , eo consilio, utfipse eódem "ómnibus copiis óftf' contenderet, & mutato itinere, jugis Octogesam perveni\Jw * e t - Hunc cum obliquo itinere cetrati JiftS£££JvF, conspicatus equitatus Caesaris , in cohortes irapetum facitr-nec minimam partem temporis equitum vira cetrati sustinere potuerunt: omnesque ab his circumventi, in conspectu utriusque exercitús interficiuntur. XXXI. Erat occasio bene gerenda* reí. Ñeque vero id Caesarem fugiebat, tanto sub oculis accepto detriment o , perterritum exercitum sustinere non posse, praesertim circumdatum undique equitatu , cura in loco a?quo, atque aperto confligeretur : idque ex ómnibus partibus ab eo flagitabatur. Concurrebant legati, centuriones, tribunique milítum, "ne dubitaret prorlium committere: o— mnium esse militum paratissimos ánimos: Afranianoscontra roultis rebus sui timoris signa misisse, quód suis non subven i ssent, quód de colle non decederent, quód vix equitum incursus sustinerent, collatisque in unum lo— cum signis conferti, ñeque ofchnes, ñeque signa servarent. Quód si iniquitatem loci timeret,datum iri tamen aliquo loco pugnandi facultatem, quód certé inde decedendum \ esset Afranio, nec sine aqua permanere posset.*' Cssar (A/ñn cara spem venerat, se sine pugmt,%& sine vu%j§MwJb-' :rn rem conficere posse; quód re frumentaria a d v e r b i o s M iaterclusisset. "Cur, etiam secundo proelio, aliquos ex suis aroitteret? Cur vulneran pateretur optiiné méritos de se milites? Cur denique fortunam periclitaretur, praesertim Constitit, hizo alto. Jugis, por las cumbres. Itinere obliquo, por la travesía. x XXXI. Erat oeeatio, era la ocasión de concluir*|lorlosameote la empresa. Ñeque id Casarem fugiebat, y no se le ocultaba í César. Sub oculis, i su» propios ojos. Loco aguo aperto, en campo . raso y descubierto, liqut, y esto le pedia con i n s t a d a todo el , | ejército. Legati, lugartenientes. Misase signa rnplfs rebus. habiaa dado muchas pruebas. Conferti, amontonados» tieque oriines, neqmo signa, ni guardaban sus filas, ni sus comíanlas. Iniquitottm loci, la desigualdad del sitio. Optime méritos de segque tan biea le habían servido ?.j M* €~

A

LÍBER I. 221 /*cum non roinüs esset imperatoris, consilio superare, quáni , obtinere malebat. Hoc consilium Caesaris á plerisque non É/^ip probabatur. Milites vero palam inter se loquebantur,"quo-/^ niam talis occasio victorie dimitteretur, etiam cüm vclleryf . Caesar , sese non esse pugnaturos." lile in sua sententiaC i^t^í. perseverar, j^k paullulum ex eo loco digreditur , uc tiroorem adversarüs miouat. Petrejus atque Afranius, oblata H

^



ImpUm novv^eneris , nuevos gobierno^ Ut ídem, como el que uno ánistno en Roma tuviese á su cargo el gobierno político, y á un mismo tiempo, estando ausente, mandase tantos años en dos provincias las mas guerreras. In se jura, contra él no se había guardado la escala de los empleos , no enviando á los gobiernos á los fue habían sido Pretores y Cónsules, sino á particulares, á gusto nombramiento de algunos, pjucd probati bellis superioribus evo— Í >eutur ad, por.enviar á mandar ejércitos hombres curtidos ya en otras campañas. Vt rebus feliciter gestis , que después de haber desempeñado felizmente sus «pediciones, ipfa significatione, por las muestras que dieron. Missionis, de su licencia. Cum controversia inferretur, pero moviéndose disputa sobre el lugar y tiempo de licenciarlos. Manibvs, ademanes. Omnifideinterpositá, por mas palabras que les diesen. Posse essefirnrum,podia cumplirse el tratado. c%m disputatum, habiendo habido algunas- diferencias. Res dedutitur iúc. sefresuelve que, &c.

2 30 DE BELLO CIVIL! sesiones in Hispania, statim, reliqui ad Varum Humea dimittantur. Ne quid eis noceretur , nevé quis invitussacramemum dicere cogeretur, á Caesare cavetur. Caesar ex eo tempore , dum ad flumen Varum veniatur , se frumentum daturum pollicetur. Addit etiam ut si quid quisque eorura in bello amiserit, qvx sint penes milites suos , i i s , qui amiserint, restituatur; militibus, aequa facta aestimatione, pecuniam pro iis rebus dissolvit. Quascumque postea controversias inter se milites habuerunt, suá sponte ad Caesarem in jus adierunt. Petrejus atque Afranius,cura stipendium ab legionibus paené seditione factá fiagitaretur, cujus i 11 i diem nondum venisse dicerent, Caesar ut c o gnosceret, postulant, eoque utrique quod statuit, contenti fuerunt. Parte circiter tertiá exercitüs eo biduó dimissá, duas legiones suas antecederé, reliquas subsequi jussit,ut non longo inter se spatio castra facerent: eique negotio Q. Fusium Calenum legatum praefecit. Hoc ejus prsscripto ex Hispania ad Varum flumen est iter factum, atque ibi reliqua pars exercitús dimissa est. Reliqui ad Varum, á los demás se les dé licencia junto al rio Varo. Cavetur a Casare, ordena César no se le obligue a ninguno A cumplir el juramento de seguir la milicia contra su voluntad. JEstimatione aquá factá, valuándolo en su justo precio. Adierunt Cxsarem in jus, acudieron á que César les hiciese justicia. Pxné seditione factá, faltando poco para amotinarse. Ut non longo spatio, de modo que acampasen cerca unos de otros.

*3i

C. JULII

C^SARIS

COMMENTARiORUM DE

BELLO

C i r i L l

L Í B E R SECUNDÜS. um haec ia Hispania geruntur, C. Trebonius legatus, qui ad oppugnationem Massiliae relictus erat, duabus ex partibus aggerem, vineas, turresque ad o p p i dum agere instituit. Una erat próxima portui , navalibusque , altera ad partem , qua est aditus ex Gallia , a t que Hispania ad id mare, quod adigit ad ostium Rho— dani. Massilia enim feré ex tribus oppidi partibus mari alluitur. Reliqua quarta e s t , quae aditum habet á térra. Hujus quoque spatii pars ea,qua» ad arcem pertinet, lo— ci natura, & valle altissimá munita, longam , & difficilem habet oppugnationem. Ad ea perficienda opera C. Trebonius magnam jumentorum , atque hominum m u l t i tudinem ex omni provincia vocat, vimina, materiamque comportari jubet. Quibus comparatis rebus, aggerem in altitudinem pedum octoginta exstruit. Sed tanti erant antiquitus in oppido omnium rerum ad bellum apparatus, tantaque multitudo tormentorum, ut eorum vim nullae contexts viminibus vinese sustinere possent. Asseres enim pedum duodecim cuspidibus praefixi, a t que hi maximis ballistis missi, per quatuor ordines c r a tiura in térra defigebantur. Itaque pedalibus lignis c o n I. Oppugnationem Massilix , para el cerco de Marsella. Aggerem vineas, turresque, empezó á formar terraplén, galerías y bastidas. fifovalibusque , sup. afficinis , arsenales- Q,uá est aditus, por donde se entra viniendo de. Quod adigit, que comunica con la ría del Ródano. Alluitur, está rodeada de mar. Pertinet, que mira al alcázar. AU'tssimá, muy hondo. Oppugnationem difficilem, hacer largo y difícil el asedio. Apparatus, pertrechos de guerra. Vt nuil* vineee, que ningunos cobertizos de .mimbres bastaban á resistir sus tiros. Asseres cuspidibus prxfixi, unas vigas de doce pies con puntas de hierro. Per quatuor ordines, pasando por cuatro órdenes de estacadas. Lignis pedalibus, uniendo entre si maderos de un pie de grueso, se formó un cobertizo para pasar los materiales de mano en mano...

232 DE BELLO CIVÍLI juncus ínter s e , porticus integebatur, atque h&c agger ínter manus proferebatur. Antecedebat testudo pedurn sexaginta «quandi ]oc¡ causa, facta ítem ex fortissimis lignis, involuta ómnibus rebus, quibus igais jactus, & lapides defendí possent. Sed magnitudo operum, altitudo m u r i , atque turrium, mulritudo torinentorurn omnem administrationem tardabant. Tum crebrae per Albicos eruptiones fíebant ex oppido, ignesque aggeri, & turribus inferebantur, qu« facilé nostri repellebant milites, magnisque nitro illatis detrimentis, eos, qui eruptionem fec/rant, in Oppidüín rejiciebant. i r . Interim L. Nasidíus ab Cn. Pompejo cura classe navium sexdecim, in quibus panes erant aeratae, L . Domino , Massiliensibusque subsidio missus , freto S i cilia?, imprudente atque inopinante Curíone, provehi— t u r ; appulsisque Messanam navibus, atque i n d e , pro— pter repentinum terrorem , principum ac senatus fuga factá , ex navalibus eorum uñara deducít. Hác adjunctá ad reliquas naves, cursum Massiliam versús perficitj praemissáque clam navícula, Domitium, Massiliensesque de sua adventu certiores facit, eosque magaopere hor— t a t u r , ut rursus cura Bruti classe, additís suis auxi— l ü s , confligant. Massilienses go^usuperius incommodum

Testudo pedum, corría delante un galápago de sesenta pies, hecho para igualar el terreno (a). Involuta ómnibus rebus , cubierta d e cuantos reparos les defendiesen. Operum, de Jos baluartes de la ciudad. Tardabant omnem advtinistrationem, retardaba todas núes—. tras maniobras. Tum, á esto se juntaban las continuas salidas que hacían los Albicos. II. JEratx, con espolones de bronce, imprudente, atque, cogiéndole descuidado y desprevenido. Provehitur, orden: L. Nasidiur provhitur freto, pasa el estrecho de Sicilia. Navibusque appulsir Messanam, y habiendo arribado á Mesina. Deducit unam, sup. es nambus. sacó una nave de su arsenal. Cursvm parfeit, concluye su viage. Naiñcula , barco. Additis suis avxtiliit, prometiendo arudarles con sus naves. Superius incommodum, el descalabro pasado.

(a) Esta máquina, de que se hace mención muy rara vez fuera de César, no es la misma que con el mismo nombre de teítudo formaban los soldados,

poniendo los escudos sobre sus cabezas; pero era para el m i s mo fin de cubrirse de l«s tiros, piedras y dardos de los coutrarios.

2 L Í B E R II33 reteres ad eumdem numerum ex navalibus producías n a ves refecerant, summáque industria armaveranti reniigum gubernatoruroque magna copia suppetebat, piscatonasque adjecerant, atque contexerant: ut essent ab ictu t e l o rura remiges tuti j has sagitariis , tormentisque c o m pleverant. Tali modo instructá classe, omnium seniorum, matrumfamilis, virginum precibus, & fletu excitan, ut extremo tempore civitati .tibvenirent, non minore animo, ac fiduciá, quám ante dimicaverant, naves conscendunt. Communi enim fit vitio natura» , ut invisis , latitantibus, atque incognitis rebus magis coníidamus, vehementiusque exterreamur, ut tum accidit. Adventus enim L. N a fidii summa s p c , & volúntate civitatero compleverat. Nacti idoneura ventura ex portu exeunt, & Tauroenta, quod est castellum Massiliensium, ad Nasidium perve^ a i u n r , ibiqre naves expediunt', rursusque se.ad confligendum animo confirmant, & consilia coraraunicant. Dextera pars Massiliensibus atribuitur, sinistra N a s i dio. Eódera Brutus contendit , aucto navium numero. Nam ad e a s , qua» factae fuerant Arélate per Caesarem, captiva» Massiliensium accesserant sex. Has superioribus lefecerat diebus, atque ómnibus rebus instruxerat. I t a que suos cohortatus , quos Íntegros superavissent, ut victos contemnerent, plenus spei bonae atque animi a d versus eos proficiscitur. Facile erat ex castris C. T r e b o n í i , atque ómnibus superioribus locis prospicere ia urbem, ut oranis juventus, quae in oppido remanserat,

Refecerar.t naves vberes ad eumdsm numerum, hablan reparado igual número de naves cascadas, Armaverantqne summá, las hablan pertrechado con mucha diligencia. Suppetebat, remeros y pilotos Jos tenían en abundancia. Piscatorias, barcos de pesca. Contexerant. y las habiao guarnecido. Tali modo, aprestada así la armada. Vt svbvenirent, para que acudiesen á la ciudad en el mavor peligro, fit enim vitio, porque es mal ordinario de nuestra naturaleza él confiar mas, y aumentarse también mas nuestro miedo en COF« que ni vemos, ni alcanzamos, ni conocemos. Et volúntate, y buenos deseos. Nacti ventum idoneum, y así luego que sopló viento favorabie, se hicieron á la vela. Tauroenta, Tolón. Expediunt . d i s p o nen Ja escuadra. Confirmant animo, se animan. Quos, tírden: Ut contemnerent victos, quos superavtrant íntegros, que no los temiesen estando vencidos, cuyas fuerzas enteras habían vencido. Facile erat prospicere in urhem ex castris, les era fácil ver desde los reales de C. Tr^onio , y desde las alturas , como todos los jóveveoes y ancianos...

2 34 DE BELLO CIV1LI omnesque superioris s t a t i s , cum liberis, atque uxoribus, publicisque custodiis, aut ex muro ad coeluin manus t e n derent, aut templa Deorum inmortalium adirent, & ante simulacra projecti victoriam ab Diis exposcerent. Ñeque erat quisquam omnium, qui non in ejus diei casu suarum omnium fortunarum eventum consistere existimaret. Nana fie honesti ex juventute, & cujusque a-tatis amplissimi, nomínatim evocad, atque obsecrati naves conscenderant; ut si quid adversi accidisset, ne ad conandum quidem sibi quidquam reliqui fore viderent i si superavissent, vel domesticis opibus, vel externis auxiliis, de salute u r bis confiderent. III. Commisso proel ¡o , Massiliensibus res nulla ad n r t u t e m defuit: sed memores eorura praeceptorum, quae paulló ante ab suis acceperant, hoc animo decertabant, üt nullum aliud tempus ad conandum habituri videren— t u r ; & quibus in pugna vitae periculum accideret, non ita multó se reliquorum civium fatum antecederé exi— stimarent, quibus, urbe capia, eadem esset belli fortuna patienda: deductisque nostris paullatim navibus, & a r t i ficio gubernatorum mobilitati navium locus dabatur, & si quando nostri facultatem n a c t i , ferréis injectis mani— bus navem religaveran*, undique suis laborantibus suc— Currebant. Ñeque v e r o , conjuncti A l b i c i , cominus pu—

Pubticií eustodüs, con los cuerpos de guardia. Ñeque erat quisquam omnium, y no había ninguDO que no creyese, que del suceso de aquel dia pendía toda su fortuna y bien estar. Honesti ex juventute, Jos jóvenes nobles, y los mas condecorados de toda edad. Evocati, atque obsecrati nominatim, á quienes suplicaron, y llamaron por sus nombres. Ut viderent, ne quidquam reliqui fore, de manera, que si salía mal aquella empresa, veian oo les quedaba el menor auxilio para hacer otros esfuerzos. III. Res nulla defuit ad-, nada omitieron en su defensa. Ad conandum, para hacer nuevas tentativas. Et quibus periculum, y los que muriesen en la pelea. No* existimarent ita multé antecederé fatum civium reliquorum, hacían cuenta que su muerte no hacia mas que anticiparse un poco á la de los demás ciudadanos. Nostri» navibus paullatim deductis , cuando nuestras naves estaban algo apartadas. Et dabatur locus mobilitati navium artificio gubernatorum, no solamente tenían lupar los contrarios para manejar las suvas, por la pericia de los pilotos. Nacti facultatem, teniendo proporción. Relieaverant, habían apresado con los gartios. Laborant'tbus suis,cuando se hallaban en riesgo sus naves. Ñeque vero, habiendo* seles juntado los Albicos, no dejaban de pelear de cerca...

2 L Í B E R I.» 3S gnando deficiebant: ñeque multum cedebant ^ ftris. Simul ex minoribus navibus magna vis eminus missa t e l o r u m , multa nostris de improviso i m p r u d e n t e s , a t que impeditis vulnera inferebant: c o ^ « a «q " « • ¿riremes du* navem D . B r u t i , qua ex signo f a c e p o sci poterat, duabus ex partibas sese in eam .incí a v « a n t ' • c d t w t u m re provisá, Brutus eeleritate n a v í e n sus est, ut parvo momento'antecederet. I l l a adeo grav ter Ínter se incítate conflixerunt, ut v e h e m e n , t i s s i m u t r a q u e e x concursu laborarentj altera v e r o , l ^ t r a c t o ro s r r o , tota collabefieret. Qua re animadversá qua p r ó xima ei loco ex Bruti classe naves erant, m eas impedttas impetunt faciunt, celeriterque i ^ * ' ? * ™ ^ ^ Nassidiana naves nuili usui fuerunt, celeriterque pugn* excesserunt. Non enim has ant conspectus patria aut. propinquorum pracepta ad extremum vita P e r l c u l iré cogebant. Itaque ex eo numero nav.ura nulla desiderata est: ex Massiliensium classe quinqué sunt depressa, quatuor c a p t a , una cum Nassidianis profugit; qua omnes citeriorem Hispaniam petiverunt. At ex rehqu.s una pramissa-Massiliam faujus nuncü perferendi gratia , cum jara appropinquaret u r b i , omnis sese multitudo ad c o gnoscendum efFudit: a c , re cognita , tantus luctus e x c e p i t , ut urbs ab hostibus capta eodem vestigio y i deretur. Massilienses tamen nihilo segnius ad deíensionem *rbis reliqua apparare coeperunt. Est animadversum ab legionariis, qui dexteram partem operis administrabant, ex crebris hostium eruptionibus magno sibi esse prasidio posse, si pro castello, ac receptáculo turrim ex latere sub muro fecissent, quam primó ad r e p e n tinos íncursus humilem, parvamque fecerant. Hüc se

Inferebant m->lta vulnera, causaban no pocas heridas á los nuestros desprevenidas v embarazados. Incitaverant sese, la acometieron por los dos costados. Re provisá, pero advertido por Bruto, en un instante se adelantó á las dos. Conflixerunt, chocaron de tal suerte con el ímpetu que llevaban. Ut utraque laborarent, que ambas quedaron maltratadas del encuentro; pero una principalmente , rota la proa , se abrió. Deprimvnt, las echan á fondo. Desiderata ett, ni una siquiera peligró. Effudit, se despobló t o da la ciudad. Tantus luctus excepit, fueron tantos los llantos. Eodem vestigio, sup. temporis , como si en aquel mismo momento, &c. Nihilo segnrúr. no por esto afioiaron en prevenir. Administraban , que cuidahan de las obras de la mano derecha. Reteptaculo, lugar de retirada. Quam humilem farvamque, que al

236 DE BELLO CIVILI referebant: iiinc, si qua major oppresserat vis , propugnabant: hinc ad repellendum, & prosequendum hostem procurrebant. ratebat haec quoquoversus pedes triginta, sed parietum crassitudo pedes quinqué. Postea vero, ut est rerum omnium magister usus, hominum adhi— bita solertiá, inventum e s t , magno esse usui posse, si hsec esset in altitudinem turris elata. Id hác ratíone perfectum est. Ubi turris altitudo perducta est ad contabulationetn, eam in parietes instruxerunt, ita ut capita tignorum extrema parietum structurá tegerenturj ne quid emineret, ubi ignis hostium inhaeresceret. Hanc insuper contignationem, quantum tectum plutei, ac vinearum passum est, laterculo adstruxerunt: supraque eum locum dúo tigna transversa injecerunt, non longé ab extremis parietibus , quibus suspenderent eam contignationem, quae turri tegumento esset futura, supraque ea tigna directo transversas trabes injecerunt, casque asseribus religaverunt. Has trabes, paúiló longiores, atqueeminent i o r e s , quáin extremi parietes e r a n t , efiecerunt, u t esset, ubi tegumenta praependere possent ad defendendos ictus acrepellendos, dum'ínter eam contignationem p a rietes extrnerentur, eamque contabulatipnem sumoam lateribus , lutoque constraverunt; ne quid ignis hostium principio hicieron baia y pequeña contra las repentinas acometidas. Referebant se huc , aquí se retiraban. Si major vis oppresserat, si venia mayor número de enemigos. Patebat, los lados d e ésta teuiau de ancho treinta píes, y su grueso era de cinco. Ut est rerum, la experiencia que acompañada de la sagacidad de los hombres , es maestra de todas las cosas, ensenó, &c. Contabuiationem, al primar piso. Eam, sup. contabulationem instruxerunt in parietes^ recibieron las puntas de los maderos dentro de la pared. Hanc, Orden: Adstruxerunt insuper hanc contignationem latercti'o, después de este maderage, levantaron la fábrica de ladrillo, cuanto se lo permitia la elevación del mantelete y cobertizo, fft). pjtrb^s sus— penderent, que habían de mantener el maderage, que había de cubrir la torre. Transversas directo, vigas atravesadas y derechas. Religaverunt que eas asseribus, y las ataron con abrazaderas. Ataue tminer.tiores quám, v de suerte que sobresaliesen fuera de las p a redes. Tegvmentj. parapetos para defender los tiros y rechazarlos. Eamque contabulationem summam, y aquel último piso lo allanaron con ladrillo y barro;.. (a) Vmea y pluteut, tenían el obras de los soldados, aunque _ mismo uso, que era cubrir las la -materia era distinta.

L Í B E R ir. 237 coceré posset: centonesque insuper injeceruntj ne aut tela tormentis missa tabulationem perfringerent, aut saxa ex catapultis lateritium discuterent. Storeas autem ex funibus anchorariis tres in lougitudinem parietum turris, latas quatuor pedes, fecerunt: easque ex tribus partibus, quaé ad hostes vergebant, eminentibus trabibus circum turrim propendentes religaverunt, quod urjum genus t e gumenti alus locis erant e x p e r t i , nullo t e l o , ñeque t o r mento transjici posse. "Ubi vero ea pars t u r r i s , quae erat perfecta, tecta atque munita est ab omni ictu hqstium, plúteos ad alia opera adduxeruntj turris tectum per «e ipsum prehensionibus ex contignatione prima suspendere, ac tollerje coeperunt} ubi, quantum storearum demissio patiebatur, tantum elevaban!. Intra haec tegumenta a b d i t i , atque muniti,"parietes lateribus exstruebant: rur— susque alia prehensione ad aedificandum sibi locura expediebant. Ubi terapus alterius contabulationis videbatur, tígna item ut primo tecta extremis lateribus instruebant, • exque eá contignatione rursus summam cQntabulationem, storeasque elevabant. Ita t u t o , a c s i n e ullo vulnere ac p e riculo sex tabulata extruxerunt, fenestra*que, quibus ia "jocis visum e s t , ad tormenta mittenda in struendo re— flquerunt. Ubi e x . e a t u r r i , quae circum essent o p e lateritium, el enladrillado. Fecerunt auíem storeas tres , hicieron tres esteras de cables á la altura de la torre, las ataron colaa-ndo de los cuartones que^obresalian al rededor de la torre. {¿uod unum. genus tegvmenti, la cual manera de parapeto les enseñó la experiencia en otros sitios ser la única, &c. Adduxerunt, llevaron los manteletes para otras maniobras. Ex contignatione;, desde el primer piso. Prehensionibusycon garruchas. Suspendere, ac tollere, levantar y mantener el ú\timo techo. Quantum demissio storearum, cuanto lo permitían las esteras colantes. Alia prehensione, levantando otra vez. con la garrucha las esteras, ubi tempus , cuando habían de echar otro suelo, ponían como antes vigas que sobresalían de la extremidad de la pared, y cubiertas. Sex tabulata, hicieron seis altos. Reliqueruntque fenestros, é iban dejando troneras. In struendo, cuando edificaban. Ad tormenta mittenda, para arrojar tiros. Centones, felpudos. Es dificultoso dar el término propio; pero el sentido es, que sobre el t e jado echaban mantas belludas, borra , y cualquiera otra ma-

teria en que se embarazasen los tiros. Catapulta, máquina armada con nervios para arrojar piedras.

238 DE BELLO CIVILI ra tueri se ptosse confisi s u n t , musculum pedum sexaginta longum ex materia bipedali, quem á turri latericia ad hostium t u r r i m , murumque perduceret, faceré i n s t i tuerunt: cujus musculi haec erat forma. Duae primüm t r a bes in solo sequé longa, distantes inter se pedes quatuor, coUocantur, i nque eis columnella pedum in altitudinem quinqué defiguntur. Has inter se capreolis molli fastigio conjungunt, ubi tigna , quae musculi tegendi causa p o nan t , collocentur. Eó super tigna bipedalia injiciunt, eaque laminis, clavisque religant. Ad extremum musculi tectum, trabesque extremas, quadratas regulas quatuor patentes dígitos defigunt, quae lateres, qui super m ú sculo struantur, contineant. Ita fastigiato, atquet ordinatim structo, ut trabes erant in capreolis collocata;, l a t e ribus, lutoque musculus, ut ab igne, qui ex muro jaceretur tutus esset^contegitur: supra lateres coria inducuntur , ne canalibus aqua immissa lateres diluere posset. Coria autem , ne rursus igni ac lapidibus corrumpan— t u r , centonibus conteguntur. Hoc opus o m n e , tectum vineis, ad ipsain turrim perficiunt, subitóque, inopinantibus hostibus , machinatione navali , phalangis subjectis, ad turrim hostium admovent, ut aedificio jungatur. Quo malo perterriti súbito oppidani, saxa quám máxima pos— sunt, vectibus promovent, praecipitataque muro in m u sculum devolvunt. Ictum firmitas materiae sustinet; & quidquid incidít, fastigio musculi delabitur. Id ubi v i Columneüte (diminutivo de columna), pies derechos. Capreolit molli fastigio, con abrazaderas de hierro , á manera de arco ó bóveda. Religant laminis, los atan con planchas y clavos. Regulas quadra— tas, cuartones de cuatro dedos de ancho. Ita fastigiato, atque structo ordinatim, cubierto y techado asi por su orden, y con pendiente. Supra lateres, cubren los adobes con cueros para que el agua que iba por canales, no les deshiciese. Ne autem coria cor— rumpantur, y para que no se rozasen ó quemasen los cueros. Phalangis subjectis machinatione navali, poniendo debajo rodillos, coa que se votan las naves al agua, la arriman tanto á la torre de los enemigos , que estaba pegada al muro. Promovent vectibus saxa, mueven con palancas piedras las mas grandes que pueden. 'Devolvunt, las echan á rodar del muro abajo sobre el árgano. Faitigiot, se resbala en su cubierta... Musculum, máquina de guer— ra , que según Covarrubias , el dicciooario de la Academia, y el Padre Terreros, debe llamar-

se Árgano, casi arcado, por ser máquina de arcos, de que usaban cuando se sitiaba un lugar murado.

L Í B E R

ir.

239

d e n t , mutant consilium , cupas taedá ac pice refertas i n cendunt, easque de muro in musculum devolvunt. Invo— hita? labuntur , delapsae ab lateribus, louguriis furcisque ab opere removentur. Interina sub músculo milites vectibus Ínfima saxa turris hostium, quibus fundamenta con— tinebantur , convellunt. Musculus ex turri lateritia á n o stris telis, tormentisque defenditur: hostesque ex muro, ac turribus submoventur. Non datur libera muri defen— dendi facultas. Compluribus jara lapidibus ex e a , quse suberat, turri subductis, repentina ruina pars ejus turris concidit: pars reliqua consequens procumbebat. IV. Tura hostes, turris repentina ruina commoti, inopinato malo turbati, deorum irá perculsi, urbis d i r e ptione p e r t e r r i t i , inermes cum infulis sese porta foras universi proripiunt, ad legatos, atque exercitum suppli— ees manus tendunt. Quá nova re oblata, omnis administrado belü consistit: militesque aversi á proelio ad s t u dium audiendi, & cognoscendi feruntur. Ubi hostes ad legatos, exercitumque pervenerunt, universi se ad pedes projiciunt: orant, ut adventus Caesaris exspectetur, c a ptam suam urbem videre , opera perfecta, turrim subrutara} itaque á defensione desistere: nullam exoriri m o rara posse, quominus cüm venisset, si imperata non f a cerent, ad nutum é vestigio diriperentur. Docent, si omnino turris concidisset, non posse milites contineri, quin spe praedae in urbem irrumperent, urberaque delerent. Haec, atque ejusdem generis complura, ut ab hominibus doctis, magna cum misericordia, fletuque pronuncianturv Quibus rebus commoti legati, milites ex opere deducunt, oppugnatione desistunt, operibus custodias relinquunt. Cupos, barriles llenos de teas y pez. Longuriis furcisque, y coü pértigas y horquillas las apartan de los lados. Hostesque, y hacen retirar al enemigo de la muralla y torres. iV¡>» datur, sin dejarles facultad para defenderla. Compluribus, habiendo arrancado muchas piedras del cimiento de la torre , se desplorad de repente un lienzo de ella , y lo restante quedaba amenazando ruina. IV. Perculii, intimidados de estar los Dioses enojados. Cum í«fulis, coronadas sus cabezas de vendas. Proripiunt, salen de la ciudad. Omnis administratio, cesd todo el aparato del bloqueo. Ad studium, acuden con el deseo de oír y saber lo que pasaba. Ut ab hominibus doctis, como gente que era instruida. Magna cum, causando compasión y lágrimas...

140 DE SELLO CIVÍLI Induciarum quodam genere misericordia facto, adventuf Cacsaris exspectatur. Nullum ex muro, nullum á nostrÍ9 mittitur telnm. Ut re confectá, omnes curam & diligen— tiam remittunt. Caesar enim per literas Trebonio ma— gnopere mandaverat, ne per vim oppidum expugnan pateretur^ ne gravius permoti milites, & defeccionis odio, & contemtione s u i , & diutiuo labore, omnes púberes imerficerent, quod se facturos minabantur: aegréqúe tune sunt retenti , quin oppidum irrumperent: graviterque eam rem tulerunt, quód stetisse per Trebonium, quo— minus oppido potirentHr, videbatur. At bostes sine fide tempus atque occassionem fraudis, acdoli quaerunt: interjectisque aliquot diebus, nostris languentibus, atque animo remissis, súbito meridiano tempore, cura alius disces— sisset, alius ex diutino labore in ipsis operibus quieti se dedisset, arma vero omnia reposita, contectaque essent , portis se foras erumpunt , secundo magnoque vento ignem operibus inferunt. Hunc sic distulit ventus, uti uno tempore agger, plutei, testudo, t u r r i s , t o r m é n taque flámmara conciperent, & priiis haec omnia consu— rnerentur , quára , quemadmodum accidisset, animad— verti posset. Nostri repentina fortuna p e r m o t i , arma, quae possunt, arripiunt. Alii ex castris sese incitant. F i t in hostes ímpetus; sed é muro sagíttis, tormentisque fu— gierites persequi prohibentur. lili sub murum se reci— piunt; ibique musculum, turrimque lateritiam liberé in— cendunt. lta multorum mensium labor , hostiutn perfidia, & vi tempestatis, puncto temporis interiit. Tentave— runt hoc idem Massilienses postero d i e , eamdem nacti tempestatem; majori cum fiducia ad alteram turrim, Quodam genere induciarum, habiendo hecho por compasión cierto género de treguas. Üt re confectá, como eo negocio acabado , t o dos aflojan en el cuidado de pelear. Ne milites permoti gravius, no fuese que exasperados los soldados por el odio de la rebelión, y desprecio de sus personas. Omnes púberes, á los mancebos. Reten— fique sunt xgre, y con dificultad se les pudo contener , que por entonces no asaltasen la p'aza. Tulerunt, y llevaron esto muy á roa^l, pensando, había consistido en Trebonio, &c. Sine fice, faltando al tratado, buscan ocasión de poner en ejecución sus enpafios y traiciones. Nostris languentibus, habiendo 1o¿Duestros e n t i biado y aflojado. Erumpunt, salen de tropel. Vento secundo, magnoque, valiéndose del viento que arreciaba, y era favorable. Ventut distulit sic hunc , el fuego se extendió tanto con el viento. Fortuna repentina, con el repentino accidente...

LÍBER Xa 24I aggeremque eruptione pugnaverunt, multumque ignem intulerunt. Sed ut superioris temporis contentionem no— *tri omnem remiserant; ita proximi diei casu admoníti, omnia ad defensionem paraverant. Itaque, multis ínter— fectis, reliquos infecta re in oppidum repulerunt. T r e b o «ius e a , quae sunt amissa, multó majore studio militum administrare , & reficere instituit. Nam ubi tantos suoí labores , & apparatus - malé cecidisse viderunt, induciis— que per scelus violatis, suam virtutem irrisui fore per— doluerunt, quód , unde agger crimino comportan* posset, xilhil erat reliquum, ómnibus arboribus longé latéque in finibus Massiiiensium exCisis- 8í convectis , aggerem novi generis, atque inaudituna ex láteritiis duóbus muris , se— num pedum crassirudine, atque eorum muforum confignationeni faceré instituerunr , aeqna feré latitudihe , atque ille congestus ex materia fuera? aggér. Ubi autem spa-*fium ínter muros, aut imbecillitás mater3ae« postulare vi— d e r e t u r , pilae interponuntur, transversar""íi tigna injíciuntor, quae firmamento esse possint; & quidiqínd'est contignatum, cratibus constá-nitur, cratesque Inió' íntegdn>tur. Sub tecto miles dextera ac sinistra muro ter?us , ad— versus plutei objectu , operi quaecumque usui' ¿rfnt, sine periculo supportat. Celeríter -res admínistrnur : di iA turni laboris detrimentum solertiá , & virtúte m tum breví reconcínnatur. Porta?, quibus 'loéis • ernptionis causa in muro relinquuntur. (Jr/od i r í ' h o ^ viderunt; e a , quae d i u , longcque spatid refíc'i roo pe sperassent, paucorum dierum opera , & labo»e Jta r Vi rerr.trerar.t. asi como h a V a o ado en e" tenar fectá, fin a n e hubiese b e c h p cosa al puna. A; v r e p a r a r con m a v o r conato' de Tos soldados. " : "habían sido m a i c e r a d a s , t a n t a s D^t i e r o n ¡en el a l m a , q u é se ¡hubiese! fagina. Ageerem rcr>i eeneiir. una t r i n c h e r a d Jitque eonif"• V e c b a r ' e s un 5uj?!
View more...

Comments

Copyright � 2017 NANOPDF Inc.
SUPPORT NANOPDF