Screening voor erfelijke ziekten vóór de zwangerschap en

Medische Publieksacademie UMCG Onderwerp Datum Sprekers

: Screening voor erfelijke ziekten vóór de zwangerschap en bij pasgeborenen : 12 oktober 2015 : Prof.dr. I.M. ( Irene) van Langen, Dr. T.G.J. (Terry) Derks

Stel je bent als echtpaar drager van dezelfde erfelijke aandoening en je kiest voor donorzaad of een donoreicel, worden de donoren ook getest of zij drager zijn van een ziekte? Ja, advies voor testen van de donor staat vermeld in de Nederlandse richtlijnen hierover. Tot nu toe ging het dan meestal over testen op 1 ziekte (die in de familie van een van het paar voorkomt). Nu zou de donor getest moeten worden op alle ziekten (theoretisch 1-7 ziekten) waarvan de vrouw drager is, voor zover ze in de test zitten. Dit betekent dus een tweede ‘parentest’, maar dan gericht op de zaad- of eiceldonor in combinatie met respectievelijk de vrouw of man van het paar. Kan er ook getest worden of een kind ADHD krijgt? ADHD valt onder de categorie aandoeningen die door heel veel genen tegelijkertijd worden bepaald. Het is technisch niet mogelijk om hierop te testen. Kan er ook getest worden op aanleg voor psychiatrische aandoeningen? Het is technisch nu niet mogelijk om op het dragerschap van psychiatrische aandoeningen te testen, omdat deze aanleg voor zover nu bekend door meerdere genen wordt bepaald. Komt iedereen in aanmerking om een dragerschapstest uit te laten voeren bij de afdeling Klinische Genetica? Mensen met een op voorhand verhoogd risico komen in aanmerking voor verwijzing (door de huisarts) naar de klinische genetica. Momenteel zijn dat met name paren die (achter)neef-(achter)nicht van elkaar zijn en die een kinderwens hebben, ook zonder dat er ziekten in hun familie voorkomen. Deze paren hebben een hogere kans op dragerschap voor dezelfde ziekten (enkele procenten hoger) omdat ze familie van elkaar zijn en ze dus meer kans hebben om samen drager te zijn voor de ziekteaanleg die in de familie voorkomt (maar vaak nog niet tot ziekte heeft geleid). Mensen die op voorhand een ‘normaal’ risico hebben kunnen voorlopig de test alleen doen als hun huisarts meedoet aan het wetenschappelijk onderzoek hiernaar. Zij krijgen dan binnenkort een brief hierover. Als dit onderzoek uitwijst dat mensen niet teveel belast worden door het aanbod van de test en het blijkt daarnaast dat het aanbod door de huisarts goed werkt, zal de test hopelijk wel voor iedereen beschikbaar komen, betaald door de zorgverzekering of door middel van bevolkingsonderzoek. Als je al weet dat je als paar drager bent en je wilt gebruik maken van PGD (pre-implantatie Genetische Diagnostiek); hoe lang duurt dit traject ? Het hangt van de soort aandoening af hoe lang het traject duurt. Meestal duurt een dergelijk traject 1 à 2 jaar. Mensen die hierover geïnformeerd willen worden, kunnen dit in Groningen laten doen (klinische genetica en voortplantingsgeneeskunde). De behandeling zal in het UMCG plaatsvinden, de PGD-test zelf wordt in het laboratorium van het academisch ziekenhuis in Maastricht gedaan. Hoe wordt men op de hoogte gesteld van de uitkomst van de dragerschapstest (als men meedoet aan het wetenschappelijk onderzoek hiernaar, dus de test via de huisarts laat doen)? Het duurt op dit moment maximaal acht weken voordat de uitslag bekend is. U krijgt de uitslag in een brief via uw huisarts. Als u beide drager bent van dezelfde ziekte, zal uw huisarts u verwijzen naar de Polikliniek Klinische Genetica van het UMCG. U krijgt hier nadere uitleg en een gesprek over de vervolgkeuzes. Wordt er ook een dragerschapstest uitgevoerd bij vrouwen die herhaalde miskramen krijgen? Nee, bij vrouwen die herhaalde miskramen krijgen wordt een chromosomentest uitgevoerd. Dit is niet hetzelfde onderzoek als een dragerschapstest, hoewel het ook om dragerschap gaat, maar dan van een chromosoomafwijking (en bij een van de twee van een paar), niet van een genafwijking, zoals bij deze dragerschapstest. Kan er ook getest worden op autisme?

Nee, dragerschap (of aanleg) voor autisme zelf is niet te onderzoeken omdat dit meestal door meerdere genen veroorzaakt wordt. Er zijn echter wel erfelijke syndromen of aandoeningen hebben als één van de symptomen autisme hebben. Op deze afwijkingen is wel te testen. Moet de dragerschapstest opnieuw uitgevoerd worden indien er sprake is van een andere partner dan degene met wie ik de dragerschapstest heb laten doen, geldt de uitslag van de test dan nog? Ja, dan moet de dragerschapstest opnieuw worden gedaan, bij beide partners, dus bij u en uw nieuwe partner. De uitslag van de test met uw huidige partner geldt dan niet meer.

Met de hielprik wordt na de geboorte onderzoek gedaan naar behandelbare erfelijke aandoeningen, vooral stofwisselingsziekten. Eén van de factoren die het bemoeilijkt om aandoeningen zo spoedig mogelijk na de geboorte op te sporen is de organisatie rondom het tijdstip van de hielprik. Hoe zit dat ? Met het hielprikonderzoek op stofwisselingsziekten doen we eigenlijk een soort sporenonderzoek. Voor sommige stofwisselingsziekten hebben we na de geboorte 1 of enkele dagen geduld nodig, voordat deze sporen zichtbaar worden. Voor andere aandoeningen zijn deze sporen al vroeger aanwezig. In zeer zeldzame situaties gaat zo’n stofwisselingsziekte gepaard met het overlijden van de pasgeborene voordat de hielprik gedaan kon worden. Als de hielprik eerder zou kunnen worden uitgevoerd, bijvoorbeeld 24 uur na de bevalling, dan kunnen deze kinderen sneller opgespoord worden waardoor dit levens kan redden. Is er een bepaalde tijd na de bevalling waarbinnen een hielprik plaats zou moeten vinden ? Volgens het draaiboek neonatale screening van het RIVM geldt dat de hielprik afgenomen dient te worden 72-168 uur na de geboorte. Met deze leeftijd van de pasgeborenen is rekening gehouden tijdens het vaststellen van de markers waarop gescreend wordt (de zogenaamde ‘sporen’), de referentiewaarden en afkapgrenzen. Uit ervaring van onze eigen afdeling (afdeling metabole ziekten, Beatrix Kinderziekenhuis, UMCG) weten wij, dat voor enkele (soms) ernstige aandoeningen (zoals MCADD) een snellere diagnose dmv analyse van navelstrengbloed mogelijk is. Jaarlijks kan bij circa 350-450 pasgeborenen geen hielprik worden afgenomen omdat zij overleden zijn voordat de hielprik verricht kon worden. In zeldzame gevallen komt de diagnose te laat, hoe groot die groep van pasgeborenen is weten wij niet. In de hielprik wordt momenteel getest op 14 metabole ziekten. Welke ziekten zijn dat en wie bepaald dat er specifiek op deze ziekten wordt getest ? De aandoeningen waarop momenteel wordt gescreend staan vermeld in het draaiboek neonatale screening. In april 2015 heeft een speciale commissie van de Gezondheidsraad in een rapport aan de minister van VWS geadviseerd de hielprik uit te breiden met 14 extra metabole ziekten. Bij de implementatie van dit advies van de Gezondheidsraad zal waarschijnlijk ook de organisatie van de hielprik nader worden bekeken. Enerzijds omdat nog niet duidelijk is op welke sporen van de diverse metabole ziekten onderzocht moet worden, anderzijds omdat enkele (van de extra aandoeningen) zich voor het moment van de hielprik kunnen openbaren bij pasgeborenen. In hoeverre is de dragerschapstest betrouwbaar? De uitslag is zeer betrouwbaar, dat wil zeggen als er een goede uitslag komt, is de kans heel erg klein geworden dat bij dat paar later alsnog een kind met een ziekte uit de test geboren wordt. De test wordt gedaan in het laboratorium voor DNA-diagnostiek van het UMCG. Dit is een gecertificeerd laboratorium waar alle DNA-diagnostiek uit de regio plaatsvindt. Waarom wordt er gesproken over het testen op paren? Er zijn toch ook lesbische paren en bewust alleenstaanden met kinderwens ? Ja, dat staat natuurlijk iedereen vrij. Maar zelfs al wil je als alleenstaande vrouw of als lesbienne zwanger worden dan zal dat moeten met zaad van een man (donor) en dan zul je ook moeten weten of deze drager is van dezelfde ziektes als waarvan jij drager bent. Het gaat niet om de combinatie of geaardheid van partners maar om de combinatie van de eicel en de zaadcel.

Hebben mensen met een aandoening in de familie niet meer rechten op screening dan mensen zonder aandoeningen in de familie ? Ja, momenteel is het zo dat mensen waarbij aandoeningen in de familie voorkomen of die zelf een (mogelijk erfelijke) aandoening hebben en die willen weten of dat erfelijk is en het belangrijk vinden om dat te weten in verband met toekomstige kinderen, in aanmerking komt voor het laten uitvoeren van erfelijkheidsonderzoek bij de afdeling Klinische Genetica. Zij kunnen hiervoor verwezen worden door hun huisarts of medisch specialist. Als de vrouwen van deze paren patiënt zijn van een huisarts die meedoet met het wetenschappelijk onderzoek naar de dragerschapstest, zullen ook zij hiervoor worden uitgenodigd en kunnen zij deze test doen, dus los van de verwijzing naar de klinische genetica. Momenteel wordt er in het Noorden het LifeLines onderzoek uitgevoerd. Wordt er bij deze personen ook gescreend op ernstige aandoeningen ? Ja, binnen dit onderzoek wordt bij alle deelnemers bloed afgenomen en bij een deel van deze groep is inmiddels ook genetisch onderzoek gedaan. Het meedelen van deze genetische informatie aan proefpersonen is momenteel echter niet mogelijk, omdat in het ‘informed consentformulier’ voor deelnemers destijds is vastgelegd dat dit niet zal gebeuren. Je mag deelnemers aan Lifelines dus op dit moment niet vertellen dat ze iets in hun genen hebben, ook al zou je dat weten en zelfs niet als dit zaken zijn die ernstig zijn en waarvoor preventie mogelijk is. Zaken zoals een verhoogd cholesterol of een verlaagde schildklierfunctie mogen wel medegedeeld worden aan proefpersonen. Tegenwoordig schuiven de meningen over deze uitzondering voor genetische informatie, dus het zou goed kunnen dat het in de toekomst wel mogelijk wordt hierover mededelingen te doen, als een deelnemer dit zou wensen.

Door welke instantie worden de dragerschapstesten in België aangeboden ? In België en in geen enkel Europees land wordt het door een instantie aangeboden. Het zijn tests die op een commerciële manier worden aangeboden. In Engeland loopt nu wel een ander soort wetenschappelijk (en deels diagnostisch) landelijk onderzoek (100.000 genomes project) waarbij mensen desgewenst informatie krijgen over dragerschap van enkele ziekten (minder dan 10) als zij DNA laten onderzoeken omdat zij een kind met een mogelijk erfelijke aandoening hebben. Verloskundigen bieden tegenwoordig preconceptie consulten aan. Kan de preconceptiescreening (dragerschapstest) in de toekomst ook door verloskundigen worden gedaan ? Er is onderzoek gedaan naar wat mensen prefereren door wie deze zorg wordt aangeboden. De uitkomsten van deze onderzoeken laten zien dat mensen prefereren dat deze zorg door de eigen huisarts wordt aangeboden, zij willen niet naar de verloskundige hiervoor. Ook de huisarts kent ‘het preconceptieconsult’, in dat kader wordt de dragerschapstest aangeboden. Wat is de meerwaarde van een dragerschapstest (onderzoek voor een zwangerschap) ten opzicht van prenatale diagnostiek (onderzoek tijdens de zwangerschap) als je niet tegen abortus bent? Dat hangt van de prenatale diagnostiek af. De vormen die je op dit moment hebt zijn de vlokkentest en de vruchtwaterpunctie en die hebben allebei een risico van ongeveer een half procent op een miskraam van een gezond kind. Dat wil zeggen: 1 op de 200 kinderen die in principe gezond zijn, zullen overlijden als gevolg van het uitvoeren van een dergelijke invasieve test. Op het moment dat je de test via een bloedtest kan afnemen bij de moeder en dit een nagenoeg zekere uitslag geeft, dan zou je kunnen zeggen dat dit risico vervalt. Dan blijven als opties over het uitdragen van de zwangerschap of abortus. Als je alleen de uitkomst wilt weten van het onderzoek en er verder niets met de uitslag mee wilt doen dan maakt het inderdaad niet uit of je onderzoek voor of tijdens de zwangerschap doet. Dan nog kun je beter de dragerschapstest (bij beide partners) doen tijdens de zwangerschap dan prenatale diagnostiek bij de moeder, omdat je dan voor een volgende zwangerschap ook weet wat de risico’s zijn. Is het mogelijk om al eerder te testen op ernstige aandoeningen ? Bijvoorbeeld tijdens of aan het eind van een zwangerschap ? Nee, in de eerste dagen na de bevalling verandert de stofwisseling van de baby en komt bijvoorbeeld de spijsvertering op gang. Door al deze veranderingen in het lichaam van de pasgebore komen bepaalde

aandoeningen pas na de geboorte aan het licht terwijl je dit tijdens de zwangerschap nog niet zou kunnen aantonen. Je zou wel voorafgaand in de zwangerschap (of in een bloedtest in de zwangerschap) kunnen nagaan of er sprake is van (een risico op) een ziekte uit de hielprik, zodat de timing goed bepaald kan worden (omdat op sommige ziekten sneller getest moet worden dan nu bij de hielprik, om nare complicaties, tot overlijden aan toe, te voorkomen).