assistent

Schrijf

ASSISTENT

✒

Schrijf

ASSISTENT

✒

Formuleer-, stijl- en spellingadviezen voor Fontysmedewerkers

Afdeling Marketing en Communicatie 2002

© 2002 Fontys Hogescholen, afdeling Marketing en Communicatie Concept en tekst: Jos Schilleman R e d a c t i e : We r k g ro e p S c h r i f t e l i j k e M e d i a m e t m e d e w e r k i n g v a n d i v e r s e F o n t y s c o l l e g a ’s Vo r m g e v i n g e n o p m a a k : a f d e l i n g M e d i a v o o r z i e n i n g e n , G r a f i s c h e P ro d u c t i e Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, h e t z i j e l e k t r o n i s c h , m e c h a n i s c h , d o o r f o t o k o p i e ë n , o p n a m e o f o p e n i g e a n d e r e m a n i e r, z o n d e r v o o r a f s c h r i f t e l i j k e t o e s t e m m i n g v a n d e u i t g e v e r. Vo o r z o v e r h e t m a k e n v a n k o p i e ë n u i t d e z e u i t g a v e i s t o e g e s t a a n o p g r o n d v a n a r t i k e l 1 6 b Auteurswet 1912 J0 , het Besluit van 20 juni 1974, St.b. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, St.b. 471, en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk v e r g o e d i n g t e v o l d o e n a a n d e S t i c h t i n g R e p r o r e c h t , p o s t b u s 8 8 2 , 1 1 8 0 AW A m s t e l v e e n . Vo o r het overnemen van één of meer gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording o r o t h e r w i s e , w i t h o u t t h e p r i o r w r i t t e n p e r m i s s i o n o f t h e p u b l i s h e r.

4

Schrijfassistent

Ten geleide Niet: Het is een feit dat burgers en het gemeentebestuur er gezamenlijk belang aan zouden moeten hechten dat helderheid een meer geapprecieerd element in hun relatie zou moeten worden, gezien het belang dat daaraan wordt gehecht in het kader van een algemeen gedemocratiseerd proces. (Deze zin staat bol van de bureaucratische stijlbloempjes. De gemeente Utrecht had de zin indertijd willen gebruiken op posters die ingezet werden bij een taalproject voor de eigen ambtenaren. Maar uiteindelijk is de zin van de posters afgehaald, omdat ‘niet iedereen begreep dat die zin als grapje was bedoeld’ ...) Wel: Burgers en gemeentebestuur moeten sterker streven naar helderheid in hun relatie, want dat komt ten goede aan de democratie. Een tekst die niet goed geformuleerd is, bereikt zijn doel niet. De lezer snapt niet wat er bedoeld wordt, denkt dat de schrijver niet goed heeft nagedacht en stopt met lezen. De formulering van uw tekst is uw visitekaartje. Iets wat slordig is geformuleerd, is ook vaak slordig bedacht. Daarom besteedt iedere goede schrijver welbewust aandacht aan de fase van het formuleren, waarin hij speciaal let op woordkeus, zinsbouw en stijl. Het schrijven van zakelijke teksten is een serieuze aangelegenheid. Maar ondanks alle ernst valt er gelukkig ook te lachen. De humor in dergelijke teksten is echter niet als zodanig bedoeld. Daarom moeten prachtige vondsten als ‘pro-actief reageren op nieuwe ontwikkelingen’, ‘wereldwijde globalisering’ en het ‘preventief voorkomen van problemen’ vervangen worden door minder kleurrijke, maar wel betere formuleringen. In het volgende overzicht ligt de nadruk op veelgemaakte fouten in de keuze van woorden en de bouw van zinnen. Het bevat ook de spellingregels volgens Spelling-1995. De inhoudsopgave en het register helpen u snel uw weg te vinden naar een bepaald onderwerp. Deze Schrijfassistent, samengesteld door de afdeling Marketing en Communicatie, is beknopt, maar ook ‘breed’. Beknopt, omdat enigszins vergelijkbare taalgidsen veel uitgebreider zijn, maar die zijn dan ook

Schrijfassistent

5

bedoeld voor professionele, fulltime tekstschrijvers. ‘Breed’ omdat binnen Fontys Hogescholen sprake is van een heterogeen publiek van medewerkers wat het opledingsniveau en de schriftelijke taalvaardigheid betreft. Dit boekje bevat dus hoofdlijnen, maar ook voor elk wat wils. De inhoud van verschillende paragrafen zal u waarschijnlijk bekend zijn. Maar van andere onderwerpen zult u denken: Hé, zit dat zo? Dat moet ik onthouden. In ieder geval is het overzicht bedoeld om uw geheugen op te frissen en zonodig aan te vullen, met als resultaat dat u uw schriftelijk taalgebruik nóg beter kunt verzorgen.

Drs. N.M. Verbraak Voorzitter Raad van Bestuur

6

Schrijfassistent

Inhoud Aanhalingstekens . . . . . . . . . . . . . . .9

Haakjes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37

Aanspreekvorm . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9

Hebben of zijn? . . . . . . . . . . . . . . . . . .38

Adviezen voor een goede schrijfstijl . .10

Heel veel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38

Afkortingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15

Hen of hun? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39

Alinea’s en witregels . . . . . . . . . . . . . . .16

Herhaling van woorden . . . . . . . . . . . .39

Als of dan? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16

Hoofdletters

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40

Apostrof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Inversie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 Banaliteiten (vulgarismen) . . . . . .18 Barbarismen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19

Jargon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43

Beeldspraak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 Bedrijvende en lijdende vorm . . . . . . .20

Komma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43

Beknopte bijzin . . . . . . . . . . . . . . . . . .22

Koppelteken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45

Blijkbaar of schijnbaar? . . . . . . . . . . . .22 Leenwoorden . . . . . . . . . . . . . . . . .48 Clichés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23

Leestekens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50

Contaminatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24

Lege woorden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50

Dat of wat? . . . . . . . . . . . . . . . . . .24

Meervoud van zelfstandige naam-

Destijds of indertijd? . . . . . . . . . . . . . .25

woorden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51

Die of welke? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26

Men . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52

Doordat of omdat? . . . . . . . . . . . . . . . .26

Modewoorden . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52

Dubbele punt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 Dubbelzinnigheid . . . . . . . . . . . . . . . . .26

Naamvalsvormen . . . . . . . . . . . . . .53 Namen van opleidingen en

Effectief schrijven . . . . . . . . . . . . .27

van vakken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54

E-mails . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 Enkelvoud en meervoud . . . . . . . . . . . .30

Officiële spelling . . . . . . . . . . . . . .54

Euro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30

Om . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 Omsluiting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56

Fontyswoorden . . . . . . . . . . . . . . .30

Onderwijstypen . . . . . . . . . . . . . . . . . .56 Ontkenning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56

Instituutsnamen . . . . . . . . . . . . . . .30

Opsommingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58

Gedachtestreepjes . . . . . . . . . . . . .33

Passe-partoutwoorden

Getallen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33

(stoplappen) . . . . . . . . . . . . . . . . . .58

Grammatica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34

Pleonasme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59

Schrijfassistent

7

Punt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60

Wat betreft . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84

Puntkomma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60

Werkwoord als zelfstandig naamwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84

Samentrekking . . . . . . . . . . . . . . . .60

Woorden aaneenschrijven . . . . . . . . . .84

Spel consequent . . . . . . . . . . . . . . . . . .62

Woorden afbreken . . . . . . . . . . . . . . . .86

Spellingcontrole pc . . . . . . . . . . . . . . . .63

Woordgeslacht . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87

Spelling(s)regels . . . . . . . . . . . . . . . . . .63

Woordspeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89

Spelling van de werkwoordsvormen . .64 Stijlfiguren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66

Zinsbouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89

Symmetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68

Zij of hij? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92

Tangconstructie . . . . . . . . . . . . . . .71

Redactiewerkzaamheden . . . . . . . .93

Tautologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72 Telefoonnummers . . . . . . . . . . . . . . . . .72

Zoekt u nog méér informatie? . . . .97

Titels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72 Trema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73

Register van trefwoorden . . . . . .100

Tussenletter in samenstellingen . . . . . .74 Uitroepteken . . . . . . . . . . . . . . . . .77 Vele of velen? . . . . . . . . . . . . . . . .77 Verkleinwoorden . . . . . . . . . . . . . . . . .78 Vervoeging Engelse werkwoorden . . . .79 Verwijswoorden . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 Verwijzing naar mannen en vrouwen .81 Verwijzing naar personen . . . . . . . . . .82 Verwijzing naar de titel van een tekst .83 Voegwoorden naast elkaar . . . . . . . . .83 Voorzetselfouten . . . . . . . . . . . . . . . . .83 Vraagteken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84

8

Schrijfassistent

Aanhalingstekens • Gebruik ‘enkele’ aanhalingstekens, zowel bij lange citaten als voor enkele woorden of zinsdelen. • Alleen bij een citaat in een citaat gebruikt u de “dubbele” aanhalingstekens: In de handleiding staat op bladzijde 3: ‘Zodra je de tekst “Afsluiten” ziet oplichten, moet je onmiddellijk stoppen!’ • Gebruik geen aanhalingstekens bij titels van boeken, kranten, tijdschriften, nota’s rapporten, projecten en dergelijke. Die titels cursiveert u: Raadpleeg Spelling(s)regels, bladzijde 33. Aanhalingstekens gebruikt u: 1 Bij het gebruik van de directe rede. Kijk goed waar de hoofdletters, de komma’s en de punt staan: Mieke zei: ‘Nu ga ik naar huis.’ ‘Nu ga ik naar huis’, zei Mieke. ‘Nu’, zei Mieke, ‘ga ik naar huis.’ Zei Mieke: ‘Nu ga ik naar huis’? ‘Zei Mieke dat niet?’, vroeg hij. 2 Als u een woord duidelijk uit wilt laten komen: Het woordje ‘dat’ in die zin moet met een hoofdletter. 3 Als u aan wilt geven dat een woord niet letterlijk opgevat moet worden: Ik heb niet veel vertrouwen in zijn ‘eerlijkheid’. Het is niet gebruikelijk om aanhalingstekens te gebruiken als u gedachten weergeeft: - De lezer dacht: Wat is dat toch een ingewikkeld verhaal! Aanspreekvorm In het algemeen gaat u bij de keuze van de aanspreekvorm uit van uw eigen inzicht. Als u weinig afstand tot de geadresseerde voelt, gebruikt u ‘jij’, bij meer afstand gebruikt u ‘u’. Er zijn geen voorschriften. Kies in opleidingsbrochures, studiegidsen en -teksten voor de je-vorm, omdat die voor (potentiële) studenten bedoeld zijn; die aanspreekvorm wordt door die doelgroep gewoonlijk ervaren als direct en persoonlijk.

Schrijfassistent

9

Adviezen voor een goede schrijfstijl Volg in de dagelijkse praktijk negen adviezen voor een goede schrijfstijl: 1 Kies de stijl die in de situatie het beste past. 2 Vermijd breedsprakigheid. 3 Maak uw zinnen niet te ingewikkeld. 4 Breng variatie aan in de zinsbouw. 5 Schrijf voortstuwend. 6 Verdeel uw tekst in alinea’s. 7 Gebruik voorbeelden. 8 Parafraseer veelvuldig. 9 Spring zuinig om met bijvoeglijke naamwoorden. Deze adviezen worden hierna toegelicht. 1

Kies de stijl die in de situatie het beste past

Denk na over de manier waarop u uw lezersgroep het beste kunt bereiken. Maakt u de tekst te moeilijk, dan kan de lezer er niets mee doen. Is de tekst te makkelijk, dan kan dat op de lezer ‘kinderlijk’ overkomen. Een aantal uitersten: Gemakkelijk Vaag Kort en krachtig Officieel Zakelijk

Ingewikkeld Duidelijk Uitgebreid Persoonlijk Emotioneel

Welke keuze u als schrijver maakt, heeft te maken met het doel van de tekst en met het lezerspubliek dat u wilt bereiken. •

10

Gemakkelijk of ingewikkeld U hebt uw rekening nog niet betaald. Wij maken u erop attent dat u de rekening nog niet voldaan hebt. Als u gemakkelijk wilt schrijven, maakt u gebruik van eenvoudige woorden en van korte zinnen die niet samengesteld zijn. Het is niet juist dat gemakkelijk altijd beter is dan ingewikkeld. De lezer moet niet het idee krijgen dat u denkt dat hij ‘onderontwikkeld’ is. In teksten die u schrijft voor vakgenoten, is het bijvoorbeeld niet bezwaarlijk om vaktermen te gebruiken. U kunt ervan uitgaan dat zij weten waarover u het hebt.

Schrijfassistent

•

Vaag of duidelijk Iedereen zal aan dit rookverbod moeten meewerken. Ook de heer De Bruin zal zijn pijp thuis moeten laten. Soms is het beter in een tekst wat vaag te zijn. Vooral als u vermoedt dat mensen zich persoonlijk gekwetst zouden kunnen voelen, kunt u beter een beetje vaag blijven. Bij het vastleggen van afspraken is het beter direct te zijn. Wie doet wat, waar en wanneer? De heer De Bruin zal elke dinsdag om tien uur zijn verslag met de directeur bespreken.

•

Kort en krachtig of uitgebreid Kort-en-krachtig taalgebruik is taal zonder omwegen. U beschrijft wat de bedoeling is, zonder er andere zaken bij te betrekken. Uitgebreid taalgebruik is taalgebruik waarbij u meer woorden en meer zinnen gebruikt om hetzelfde te zeggen. U gebruikt het als het nodig is om heel voorzichtig te zijn of om iets nauwkeurig uit te leggen. Bij uitgebreid taalgebruik hoort ook het herhalen in andere woorden en het geven van voorbeelden. Door iets op meer manieren uit te leggen, hebt u meer kans dat wat u wilt zeggen ook echt begrepen wordt. De beste opleiding is Podotherapie. Deze opleiding heeft de doelstelling van dit jaar ruimschoots gehaald. Het vergelijken van de opleidingen is een ingewikkelde zaak. Er kunnen allerlei oorzaken zijn waardoor doelstellingen niet gehaald worden. In het algemeen moeten we vaststellen dat we geen makkelijk jaar achter de rug hebben. Alleen Podotherapie heeft geen tegenslagen gehad en heeft daardoor de doelstelling kunnen halen.

•

Officieel of persoonlijk Officieel taalgebruik is taalgebruik met opsommingen, moeilijke woorden en vaak lange zinnen. U gebruikt dit soort taal als u officieel wilt overkomen bij de lezer. Als u een verzoekschrift schrijft aan de directie van een school, bijvoorbeeld. Let erop dat uw tekst niet op verschillende manieren kan worden uitgelegd. En overdrijf vooral ook niet! Wij delen u mede dat u niet voor een extra parkeerplaats in aanmerking komt. Het is gemeentebeleid om prioriteit te geven aan invaliden. Daarom is de vrijgekomen plaats aan iemand anders toegewezen. Wij hopen op uw begrip hiervoor. Je hebt een parkeerplaats aangevraagd. Bij de toewijzing van parkeerplaatsen geven we echter voorrang aan invaliden. Dat is de reden dat we je de plaats niet hebben kunnen geven. Wij hopen dat je dat begrijpt.

Schrijfassistent

11

•

Zakelijk of emotioneel U zou vreemd opkijken als u in een nota van het ministerie een zin zou tegenkomen als: Onze zeer begaafde minister heeft weer eens een geniaal plan bedacht. Een dergelijke subjectieve zin past helemaal niet in een dergelijke nota. U verwacht daarin zakelijk en neutraal taalgebruik: De minister heeft daarvoor het volgende plan bedacht. Neutraal taalgebruik is over het algemeen beter in zakelijke teksten. Toch kan het voorkomen dat een emotionele schrijfstijl nodig is. Bijvoorbeeld als u begrip wilt vragen bij iemand voor bepaalde klachten. De gevolgen van de foute ingreep zijn: • een scheef oog; • drie losse tanden; • een constante scherpe pijn in de kaak. Jullie hebben een ernstige fout gemaakt bij de operatie. De kwalen daarna zijn bijna net zo erg als die ervoor. Ik heb nu een scheef oog en dat is geen gezicht. Bij het eten heb ik last van drie tanden die loszitten, waardoor ik geen hap meer door mijn keel kan krijgen. Nachten lig ik wakker van de vlijmende pijn in mijn kaak.

2

Vermijd breedsprakigheid

Streef ernaar kort en duidelijk op te schrijven wat u wilt vertellen. Maak uw zinnen dus niet langer dan nodig is. Niet: Het was namelijk zo, dat de reden waarom de machine het begaf, was dat hij niet goed gesmeerd was, een omstandigheid die voorkomen had kunnen worden als men wat meer zorg en aandacht aan de smering had gegeven. Wel: De machine begaf het omdat men de smering had veronachtzaamd. 3

Maak uw zinnen niet te ingewikkeld

Sommige schrijvers proberen zoveel mogelijk informatie in één zin te krijgen. Daardoor kunnen te lange en onoverzichtelijke zinnen ontstaan. Vergelijk: Niet: Uit leesbaarheidsonderzoek is gebleken dat zinnen van meer dan twintig woorden de leesbaarheid kunnen bemoeilijken, wat niet betekent dat u geen zinnen mag formuleren van meer dan twintig woorden, want er zijn genoeg lange zinnen die ‘als een trein’ lopen, maar daartegenover staan ellenlange zinnen waar geen doorkomen aan is.

12

Schrijfassistent

Wel: Uit leesbaarheidsonderzoek is gebleken dat zinnen van meer dan twintig woorden de leesbaarheid kunnen bemoeilijken. Dit betekent niet dat u geen zinnen mag formuleren van meer dan twintig woorden, want er zijn genoeg lange zinnen die ‘als een trein’ lopen. Maar daartegenover staan ellenlange zinnen waar geen doorkomen aan is. Het is daarom goed om van geval tot geval even te kijken of het wel nodig is een zin steeds maar weer uit te breiden met nog een bijzin. Een algemeen advies: beperk u tot zinnen die maximaal uit twee hoofdzinnen of uit een hoofdzin en een bijzin bestaan. > Zie ook bij Zinsbouw 4

Breng variatie aan in de zinsbouw

Door zinnen met elkaar te verbinden en door de woordvolgorde van sommige zinnen te veranderen, krijgt u een beter leesbare tekst. Niet: De kopieermachine gaat steeds kapot. Ze maakt dan rare geluiden. Ze is niet te repareren. We hebben het vaak geprobeerd. De productie lijdt er natuurlijk sterk onder. Wel: De kopieermachine gaat steeds kapot en dan maakt ze rare geluiden. We hebben al vaak geprobeerd ze te repareren, maar dat lukt niet. Natuurlijk lijdt de productie er sterk onder. 5

Schrijf voortstuwend

Dezelfde ‘richting’ in een zin handhaven, maakt het lezen van die zin gemakkelijker. Woorden als want, daarom, bijgevolg, dus, doordat stuwen uw ideeën voorwaarts. Woorden als ‘echter’, ‘maar’, ‘althans’, ‘mits’ en ‘hoewel’ werken in tegengestelde richting en duwen ze weer terug. In één zin enkele keren van richting veranderen is in een zakelijke verhandeling niet aan te bevelen. Vermijd dus heen-en-weer-schrijverij en schrijf voortstuwend. Niet: De werkzaamheden werden gedurende enige tijd onderbroken, maar wij wisten dat ons vermogen beperkt was, want wij hadden deze storing voorzien, maar het werk heeft slechts twaalf uur stilgelegen. Wel: Het werk werd enige tijd onderbroken. Het lag slechts twaalf uur stil, doordat wij deze storing voorzien hadden, want we wisten dat ons vermogen beperkt was.

Schrijfassistent

13

6

Verdeel uw tekst in alinea’s

Zet niet al uw zinnen achter elkaar, maar verdeel uw tekst in alinea’s. Een alinea is een aantal zinnen dat handelt over hetzelfde deelonderwerp van uw tekst. Uw alinea-indeling volgt in beginsel de logische indeling van uw tekst: in elke alinea werkt u een deelonderwerp uit van uw betoog, bericht of verhaal. Daarnaast heeft een alinea een belangrijke grafische functie, want een goede alinea-indeling leidt tot een prettig tekstbeeld, dat de leesbaarheid bevordert. Nog enkele adviezen: • Een pakkend begin van elke alinea houdt de aandacht van de lezer gevangen. • In gedrukte of getypte vorm mogen alinea’s niet langer zijn dan ze breed zijn. Dat komt overeen met ongeveer zes à acht schermregels van zestig aanslagen per regel, afhankelijk van de kolombreedte. • Vermijd een opeenvolging van uitsluitend korte alinea’s of uitsluitend lange alinea’s (‘metselwerk’). Afwisseling geeft het beste resultaat. • U kunt de leesbaarheid van uw tekst verhogen door die in stukken te verdelen en elk stuk een tussenkopje te geven. • Bovendien kunt u binnen een paragraaf groepjes alinea’s die inhoudelijk bij elkaar horen, van elkaar scheiden door een witregel. 7

Gebruik voorbeelden

Gebruik in uw tekst zo veel mogelijk voorbeelden uit de praktijk. En zelfs hoe meer, hoe liever. Uw lezer kan zich dan beter voorstellen waar het over gaat. Hoe concreter, hoe beter, ook in zakelijke teksten. 8

Parafraseer veelvuldig

Parafraseren betekent dat u in andere woorden hetzelfde nog een keer uitlegt. Dat is zeker bij een ingewikkeld onderwerp gewenst. • Bij parafraseren zeg je het opnieuw, maar anders. Vooral als iets ingewikkeld is, moet je het nog eens op een andere manier vertellen. Veronderstel niet alles bekend bij uw lezers. Vaak is een korte samenvatting van het voorafgaande nodig. 9

Spring zuinig om met bijvoeglijke naamwoorden

Sommige schrijvers stouwen hun zinnen vol met zogenaamde kleurrijke bijvoeglijke naamwoorden (adjectieven). U kunt beter zuinig omspringen met bijvoeglijke naamwoorden en ze alleen gebruiken als u daarmee belangrijke informatie toevoegt. 14

Schrijfassistent

Voorbeelden van bijvoeglijke naamwoorden die geen of weinig informatie toevoegen en daardoor nogal cliché-achtig zijn: - een belangrijk element - een veelgeplaagde commissie - het huidige kabinet - de vermaarde politicus - de bekende acteur - een historische gebeurtenis - een uniek schouwspel - een dramatische voorstelling > Zie ook bij Effectief schrijven Afkortingen Gebruik bij voorkeur geen afkortingen, maar schrijf liever de woorden voluit. Uw tekst wordt er een stuk duidelijker door. Niet: bijv., nl., jl., c.q., enz., tel., e.d. Wel: bijvoorbeeld, namelijk, jongstleden, casu quo, enzovoort, telefoon, en dergelijke Gebruik in ieder geval geen merkwaardige afkortingen als ‘dhr.’, ‘mvr.’ of ‘mw’. Vermijd standaardafkortingen als ‘t.a.v.’, ‘m.b.t.’ en ‘n.a.v.’ niet alleen omdat het clichés zijn. Dergelijke afkortingen halen het tempo uit uw tekst. Het is beter ze te vervangen door één ander voorzetsel: - Niet: Het beleid t.a.v. de kwaliteitszorg. Wel: Het beleid voor de kwaliteitszorg. - Niet: De maatregelen m.b.t. het verminderen van het aantal negatief bindende studieadviezen. Wel: De maatregelen om het aantal negatief bindende studieadviezen te verminderen. - Niet: De reactie n.a.v. de studiedag. Wel: De reactie op de studiedag. Bovendien hebt u dergelijke lange afkortingen helemaal niet nodig, omdat u kunt kiezen voor een eenvoudigere, directere en dus betere manier om hetzelfde te zeggen. Niet: M.b.t. het verstrekken van de lening d.m.v. een doorlopend krediet t.b.v. de aanschaf van een nieuwe Ferrari, moeten wij u helaas teleurstellen. Als u t.z.t. meer zult verdienen dan uw huidige zakgeld, zijn wij bereid uw verzoek opnieuw te behandelen. Wel: Wij kunnen u geen doorlopend krediet voor de aanschaf van een nieuwe Ferrari verstrekken. Als u later meer zult verdienen dan uw huidige zakgeld, zijn wij bereid uw verzoek opnieuw in behandeling te nemen. Namen van Fontysopleidingen kort u niet af bij externe communicatie. > Zie ook bij Fontyswoorden Schrijfassistent

15

Alinea’s en witregels • De gedachtegang in teksten deelt u in met behulp van alinea’s, de hoofdbouwstenen van een tekst. Alinea’s zijn groepjes zinnen die bij elkaar horen omdat ze een deel van de hoofdgedachte van een tekst behandelen. • Laat een alinea op een nieuwe regel beginnen en spring daarbij niet in. • Als u groepjes alinea’s van elkaar wilt onderscheiden, bijvoorbeeld omdat in de gedachtegang een geheel nieuw deelonderwerp begint, kunt u een witregel inlassen om de overgang aan te geven. Als of dan? Over het gebruik van ‘als’ of ‘dan’ wordt ingewikkelder gedaan dan nodig is. In de spreektaal mogen ze door elkaar gebruikt worden. In verzorgde schrijftaal gebruikt u ‘dan’: • als u een verschil wilt uitdrukken met behulp van de vergrotende trap en bij het woord ‘ander(s)’. Hij is kleiner dan ik. Zij is anders dan ik. • na ‘niemand’, ‘niet(s)’, ‘geen’, ‘nooit’, ‘nergens’ enzovoort, waarachter u het woord ‘ander(s)’ kunt denken: En ja hoor, daar verscheen niemand (anders) dan de baas zelf. We hebben niets (anders) dan pech met die grasmaaier gehad. In alle andere gevallen gebruikt u ‘als’. - Je bent even dik als je broer. - Op de tweede open dag hebben we niet zoveel bezoekers gezien als op de eerste. Apostrof U gebruikt een apostrof: 1 Bij het meervoud van zelfstandige naamwoorden: woorden die eindigen op -a, -e (= lange /ee/), -i, -o, -u of -y krijgen in het meervoud -’s om uitspraakproblemen te voorkomen: collega’s, ave’s, taxi’s, auto’s, paraplu’s, baby’s

16

Schrijfassistent

Let op: abonnees (geen -e, maar -ee in het enkelvoud) cafés (geen -e, maar -é in het enkelvoud) essays (geen -y, maar -ay in het enkelvoud) 2 Bij verkleinwoorden; als het grondwoord eindigt op -y, krijgt u -’tje: baby/baby’tje; 3 Om aan te geven dat er letters zijn weggelaten: m’n, d’r, ‘r was ‘ns. Let op het correcte gebruik van hoofdletters! des wordt ‘s, bijvoorbeeld in: ‘s Morgens arriveerde ik in ‘s-Gravenhage; het wordt ‘t, bijvoorbeeld in: ‘t Regent pijpenstelen in ‘t hele dorp; 4 Bij naamvalsvormen (-s als tweede-naamvalsuitgang): a Als een woord op een klinker eindigt, schrijft u de -s aan het woord vast als dat geen uitspraakproblemen geeft: Pietjes bromfiets Marietjes tas Bij dreigende uitspraakproblemen schrijft u ‘s: Opa’s voetbalschoenen Margo’s racket oma’s huis Antigone’s broer Leo’s auto b

Als van een woord als laatste medeklinker een -x of een -s is, gebruikt u bij de tweede naamval alléén een apostrof: Felix’ cassettes Francis’ T-shirt

c

Om de bedrijfsnaam te beschermen, gebruikt de zakenwereld meestal ‘s, ook al is er geen uitspraakprobleem: Van Houten’s chocoladevlokken Verkade’s producten

Schrijfassistent

17

5 Bij het meervoud van letterwoorden en bij afleidingen van afkortingen gebruikt u geen koppelteken, maar een apostrof (maar de regels zijn niet erg consequent ...): een A4’tje een 65+’er (maar het is 65+-regeling, want dat is geen afleiding, maar een samenstelling) een cd’tje (en het is dus cd-speler, want dat is ook geen afleiding, maar een samenstelling) NV’s drie mbo’s vier s’en vijf p’s een hbo’er twee SS’ers drie VVD’ers Banaliteiten (vulgarismen) - Mijn collega’s kregen een punthoofd van die stomme antwoorden van u! - Mevrouw, dat tentamen van u was dus duidelijk naadje pet! - Als u dat nog eens presteert, dan bent u nog niet jarig! - Kortom, u bekijkt het verder maar! Dat zult u een voorzitter van een examencommissie niet horen zeggen tegen een studente, want deze woorden passen absoluut niet in de context van een dergelijke situatie. Het is belangrijk dat u gevoel hebt voor de sfeer, waarin een woord wel of niet thuishoort. Woorden die in een bepaalde context niet thuishoren, heten banaliteiten of vulgarismen. U kunt bijvoorbeeld in het dagelijkse taalgebruik best uitdrukkingen gebruiken als: - dan ben je nergens meer, ik kreeg er wat van, dat komt in de beste families voor, dan ben je verkocht, ik had het niet meer. Maar in verzorgd taalgebruik, bijvoorbeeld in zakelijke brieven, zijn dergelijke banaliteiten niet op zijn plaats. - Niet: Hij had beterschap beloofd, maar in de praktijk kwam er geen steek van terecht. Wel: Hij had beterschap beloofd, maar in de praktijk kwam er niets van terecht. - Niet: Wij moeten concluderen dat u er bij de calculatie van dit project met de pet naar heeft gegooid. Wel: Wij moeten concluderen dat u de calculatie niet naar behoren heeft uitgevoerd.

18

Schrijfassistent

Barbarismen Barbarismen zijn woorden en zinsconstructies die op een verkeerde manier vernederlandst zijn. Het zijn meestal woorden die op een Duitse, Engelse of Franse manier geschreven worden. Al naar gelang het land van herkomst spreekt men van anglicismen (uit het Engels), gallicismen (uit het Frans) en germanismen (uit het Duits). - Niet: Als regel komen we niet op feestjes. (Dit komt uit het Engels: As a rule.) Wel: In de regel komen we niet op feestjes. - Niet: Dat willen we graag nog eens extra onderlijnen. (Een klakkeloze vertaling van het Franse souslignier.) Wel: Dat willen we graag nog eens extra onderstrepen. - Niet: Ze was begeesterd. (Begeesterd is de verkeerde vertaling van het Duitse woord begeistert.) Wel: Ze was enthousiast. Andere barbarismen: Anglicisme:

Nederlands:

-

vroeg of laat min of meer dat is vrijwel (bijna, nagenoeg) uitgesloten

vroeger of later meer of minder dat is praktisch uitgesloten

Gallicisme:

Nederlands:

-

iets verkopen voor een hoge prijs dat is niet mijn schuld het waardevolste ... duur zijn, veel kosten

iets verkopen aan een hoge prijs dat is niet mijn fout het meest waardevolle ... duur kosten

Germanisme:

Nederlands:

-

Eerstens en tweedens billijke prijzen

-

een geëigend middel hoogzomer bemerkingen maken het handelt zich om ... middels

op de eerste en de tweede plaats (als u bedoelt) lage prijzen (want Ned. billijk = rechtvaardig, redelijk) een geschikt middel midzomer opmerkingen maken het gaat om ... door (middel van)

Schrijfassistent

19

Een andere vorm van barbarisme vindt u in het op een foute manier los, of juist aan elkaar schrijven van woorden. Uit het Duits nemen we in het Nederlands de gewoonte over het bijvoeglijk en het zelfstandig naamwoord aan elkaar te schrijven: Niet: kleinmeubelen, normaalfilm, maagbezwaren. Wel: kleine meubelen, normale film, maagklachten. Uit het Engels komt de gewoonte om samengestelde woorden juist weer los te schrijven: Niet: informatica adviseur, docenten vergadering. Wel: informatica-adviseur, docentenvergadering. Uit het Engels komt ook de gewoonte om de onvoltooid verleden tijd te gebruiken als de voltooid tegenwoordige tijd op zijn plaats is: Niet: Was jij al eens in Leeuwarden? Wel: Ben jij al eens in Leeuwarden geweest? De Nederlandse taal leeft en ondergaat voortdurend veranderingen. Sommige barbarismen zijn daardoor discutabel, omdat ze door veelvuldig gebruik in de loop van de tijd ‘burgerrecht’ gekregen hebben. Dat geldt bijvoorbeeld voor als regel en voor onderlijnen. Beeldspraak Werkelijkheid - de voorkant van een schoen - een grote, sterke kerel

Beeldspraak de neus van een schoen een boom van een kerel

Bij beeldspraak gebruikt u een beeld om een bepaalde werkelijkheid fraaier, helderder en daardoor aansprekelijker voor te stellen. Ook hier geldt: overdrijf niet. - Dit nieuwe kopieerapparaat is zo vaak stuk dat onze kantoorgang regelmatig in het filenieuws op de radio wordt genoemd. - Een goede schrijver gebruikt zijn pen als een kaasschaaf. Hij blijft dingen weghalen tot er alleen staat wat er moet staan. Schrijven is schaven. Bedrijvende en lijdende vorm Bedrijvende, actieve vorm: - Hij heeft een onderzoek ingesteld. - De eigenaar verhuurt de tweede ruimte alleen voor bruiloften en partijen.

20

Schrijfassistent

Lijdende, passieve vorm: - Er is door hem een onderzoek ingesteld. - De tweede ruimte wordt door de eigenaar alleen verhuurd voor bruiloften en partijen. Veel mensen veroordelen ten onrechte het gebruik van lijdende zinnen. Maar u kunt dergelijke zinnen zonder bezwaar hanteren, want door het gebruik van de lijdende vorm legt u de nadruk op andere zinsdelen dan u doet bij de bedrijvende vorm. Dat blijkt uit de voorbeelden. Maar ook bij de lijdende vorm geldt dat u moet oppassen dat u die niet te veelvuldig en vlak na elkaar gebruikt. Een zin in de lijdende vorm noemt men namelijk niet voor niets ook wel een passieve zin... Een opstapeling van lijdende zinnen in uw tekst leidt ertoe dat uw tekst passief en stijfjes overkomt, of ‘ambtenaarachtig’ en ‘bureaucratisch’. Men spreekt in dergelijke gevallen ook wel van de ziekte ‘passivitis’. Niet: De route die door uw PR-medewerker verstrekt was, hebben we niet gevolgd, want de weg werd ons gelukkig gewezen door een van uw studenten die met ons meegereden is. Daardoor is nodeloos tijdverlies vermeden. Eenmaal ter plaatse werd de door u vermelde collegezaal snel gevonden. De boeiende inhoud van het referaat dat gehouden werd door uw collega De Vos, zal door ons aan onze directie voorgelegd worden ter overdenking. Wel: De routebeschrijving die we van uw PR-medewerker ontvangen hadden, hebben we niet gevolgd, omdat een van uw studenten is meegereden en ons de weg heeft gewezen. Dat voorkwam tijdverlies. De collegezaal hadden we vervolgens snel gevonden. De boeiende inhoud van het referaat van uw collega De Vos zullen wij ter overdenking aan onze directie voorleggen. Lijdende vormen komen in ieder geval nogal formeel over in gevallen als: - Aan mensen met een hoed wordt verzocht deze af te zetten. - Honden worden geacht aan een lijn te zitten. - Door de politieambtenaren wordt nu niet gestaakt. - De winkeldievegge werd door mij op heterdaad betrapt. De bedrijvende vorm is veel directer en actiever. Gebruik die zo veel mogelijk. - Als u een hoed draagt, wilt u die dan afzetten? - Honden aan de lijn alstublieft. - De politieambtenaren staken nu niet. - De winkeldievegge heb ik op heterdaad betrapt. Schrijfassistent

21

Niet: De passagiers worden verzocht de ramen gesloten te houden. Wel: De passagiers wordt verzocht de ramen gesloten te houden. Lijdende zinnen van dit type leveren nogal eens problemen op omdat ‘De passagiers’ als onderwerp beschouwd wordt. En omdat het onderwerp in het meervoud staat, wordt ook de persoonsvorm in het meervoud geplaatst. Maar ‘De passagiers’ is geen onderwerp, maar meewerkend voorwerp. De persoonsvorm moet in die gevallen in het enkelvoud staan. Beknopte bijzin Een beknopte bijzin is een bijzin zonder onderwerp: - Zonder op de prijs te letten, kocht Henk een nieuwe auto. - We vinden het prettig u van dienst te zijn. Het onderwerp van de beknopte bijzin moet hetzelfde zijn als dat van de hoofdzin. - Niet: Ingesloten in de envelop, stuur ik u een kopie van mijn diploma. (De hoofdzin is: ‘stuur ik u een kopie van mijn diploma’. In deze zin is ‘ik’ het onderwerp. ‘Ik’ moet dus óók het onderwerp in de beknopte bijzin zijn, maar dat is niet het geval in de voorbeeldzin. Het gevolg is een onbedoeld komisch resultaat.) Wel: Een kopie van mijn diploma heb ik als bijlage toegevoegd. - Niet: Onder het zingen van het volkslied steeg de vorstin uit de koets. Wel: De vorstin steeg uit de koets, terwijl het volklied gezongen werd. - Niet: Fanatiek schreeuwend reed de trein met supporters langzaam weg. Wel: De trein met de fanatiek schreeuwende supporters reed langzaam weg. Blijkbaar of schijnbaar? Blijkbaar: het is gebleken dat het zo is; het staat dus vast. Schijnbaar: het lijkt erop dat het zo is; het is dus nog niet zeker. - Tijdens haar vakantie is ze schijnbaar ernstig ziek geweest. - Dat kleine, ronde mannetje schijnt beresterk te zijn. - Hij is blijkbaar vergeten dat de deadline gesteld was op 31 januari. - De bestelbus heeft blijkbaar een fikse aanrijding achter de rug.

22

Schrijfassistent

Clichés Clichés zijn versleten woorden en uitdrukkingen. Ze zijn al zo vaak gebruikt dat ze weinig of geen zeggingskracht meer hebben. U kunt ze daarom maar beter vermijden. Voorbeelden: - de hamvraag - de pijnpunten - de weergoden - het financiële plaatje - een computergigant - de elektronicareus - de deur die voortdurend op een kier gezet wordt - de telefoon die altijd roodgloeiend staat iets wat op de rails gezet moet worden - de vrouw die voortdurend het voortouw neemt Clichés zijn kenmerkend voor het zogenaamde ambtelijk taalgebruik en komen vooral in formele brieven veel voor: - vooralsnog, goedkeuring verlenen, inzake, derhalve, edoch, laatstelijk, desbetreffend, zulks. - Het is me een waar genoegen. - Dit cadeau voorziet in een lang gevoelde behoefte. - Zoals bekend (of, nog erger: zoals bekend mag worden verondersteld). Bovendien zijn dergelijke, ambtelijke clichés voor veel lezers nogal moeilijk te begrijpen. Vermijd ze daarom liever en kies ‘gewone’ woorden. Dat is zeker zo duidelijk. Niet: Vooralsnog kunnen wij u geen goedkeuring verlenen, inzake de onlangs door u aangevraagde vergunning. Derhalve verzoeken wij u vriendelijk edoch zeer beslist, de laatstelijk door onze ambtenaren geconstateerde werkzaamheden op het desbetreffende perceel, met onmiddellijke ingang te stoppen. Zulks om sancties van onze kant te voorkomen. Wel: Wij kunnen uw aanvraag voor een vergunning niet goedkeuren. Daarom verzoeken wij u de door ons geconstateerde werkzaamheden op het betrokken perceel onmiddellijk te stoppen. Dit om sancties te voorkomen.

Schrijfassistent

23

Contaminatie Een contaminatie is een fout die u maakt als u twee formuleringen die hetzelfde betekenen, naast elkaar gebruikt of samenvoegt: - Niet: Die auto kost ontzettend duur (= kost veel + is duur) - Niet: Volgens mijn mening is dat onmogelijk (= volgens mij + mijn mening is) - Niet: Behoort tot een van de besten (= is een van de besten + behoort tot de besten) - Niet: Hij is op de hoogte met ... (= op de hoogte van + bekend met) - Niet: Een klus tot later uitstellen. (= later doen + uitstellen) Een contaminatie is ook een ongeoorloofde versmelting van woorden. Men noemt een contaminatie dan ook wel een cocktailwoord of cocktail-uitdrukking. Nog enkele voorbeelden: - Niet: plotsklaps (= plotseling + eensklaps) - Niet: aanrecommanderen (= aanbevelen + recommanderen) - Niet: optelefoneren (= opbellen + telefoneren) - Niet: zich irriteren aan (= zich ergeren aan + zich geïrriteerd voelen door) - Niet: zich beseffen (= zich realiseren + beseffen) Dat of wat? In het dagelijkse taalgebruik vervaagt het verschil tussen ‘dat’ en ‘wat’ in zinnen als: - Er is niets dat/wat mij daarvan kan weerhouden. - Het tijdschrift dat/wat ik nu aan het lezen ben, is van Anneliek. Maar in verzorgde teksten is het zinvol dit verschil te handhaven. Want er kan verschil in betekenis zijn. Vergelijk: - Dat bos was het mooiste dat ik ooit gezien heb. (= bepaald, ik heb nog nooit zo’n mooi bos gezien.) - Dat bos was het mooiste wat ik ooit gezien heb. (= onbepaald, ik heb nog nooit iets mooiers gezien.) ‘Dat’ verwijst altijd naar iets bepaalds, een zelfstandig naamwoord of groep woorden met als kern een zelfstandig naamwoord.

24

Schrijfassistent

-

Het tijdschrift dat ik nu aan het lezen ben, is van Anneliek. Het meisje, dat ik in Groningen ontmoet heb, is secretaresse bij Van Lanschot. Ik heb ons oude kookboek, dat finaal uit de kaft lag, opnieuw laten inbinden.

‘Wat’ gebruikt u in vijf gevallen: 1 ‘Wat’ verwijst naar na een onbepaald telwoord, zoals ‘iets’, ‘niets’, ‘weinig’ en ‘alles’: Er is niets wat mij daarvan kan weerhouden. Dat is het enige wat ik voor je kan regelen. Het minste wat ik kan doen, is zorgen voor gezinshulp. Er is maar weinig wat aan zijn aandacht ontsnapt. 2 ‘Wat’ verwijst naar een hele zin: Hij besloot te vertrekken, wat we niet verwacht hadden. Het cadeautje beviel haar niet, wat hij erg vervelend vond. 3 ‘Wat’ verwijst naar ‘dat’ of ‘datgene’: Dat is nou precies wat me absoluut niet bevalt. Dat wat je ziet, is gezichtsbedrog. Datgene wat klaar is, kan in de mand. 4 Als het antecedent ontbreekt, gebruikt u ‘wat’ als verwijswoord (een antecedent is het woord waarnaar een verwijswoord verwijst; taalkundigen spreken hier van een ‘betrekkelijk voornaamwoord met ingesloten antecedent’): Wat (= Dat wat) je ziet, is gezichtsbedrog Het geld dat stom is, maakt recht wat (= datgene wat) krom is. Wat (= datgene wat) klaar is, kan in de mand. 5 Als het antecedent een overtreffende trap is en er geen zelfstandig naamwoord achter staat: Het eerste wat me te binnen schiet, is ... Destijds of indertijd? Destijds: een duidelijk aangegeven tijd in het verleden (= in die tijd). Indertijd: een niet duidelijk aangegeven tijd in het verleden ( = vroeger). - Dat graf stamt uit de Bronstijd. Indertijd begroef men de overledenen in koepelgraven. - Hij studeerde hier in 1987. Destijds was hij een goede student.

Schrijfassistent

25

Die of welke? Als u met het verwijswoord ‘welke’ naar een zelfstandig naamwoord verwijst, dan is dat fout, want het moet ‘die’ zijn. Niet: Ik heb de concepten welke herschreven moeten worden, vanmiddag afgegeven. Wel: Ik heb de concepten die herschreven moeten worden, vanmiddag afgegeven. Doordat of omdat? Met ‘omdat’ drukt u een reden uit en met ‘doordat’ een oorzaak. Reden: de beslissing is genomen na het afwegen van het vóór en tegen. Oorzaak:er is sprake van een noodzakelijk en automatisch gevolg. - We gaan met de bus omdat het sneeuwt. - Ik ben niet naar dat feestje gegaan, omdat ik de volgende dag een tentamen had. - Het kantoor werd drie dagen gesloten, omdat de directeur overleden was. - De ziekenwagen liet lang op zich wachten doordat hij van ver moest komen. - De inhoud van de vrieskist is ontdooid doordat het deksel vannacht open is blijven staan. - De bus slipte, doordat de chauffeur te hard de hoek om wilde. Dubbele punt Een dubbele punt kondigt iets aan. De dubbele punt gebruikt u: 1 voor een opsomming: Hij dronk van alles door elkaar: cola, ranja, koffie en thee. 2 voor een letterlijke aanhaling: Ze zei: ‘Ik vergis me toch niet weer?’ 3 als er een verklaring of uitleg volgt: Ik kom niet: ik heb het nu veel te druk. Dubbelzinnigheid Zinnen kunnen verkeerd opgevat worden door het gebruik van verkeerde woorden of door het op de verkeerde plaats gebruiken van woorden. Dat is met name een probleem in zakelijke teksten, waarin verkeerd begrepen zinnen ernstige gevolgen kunnen hebben. - Niet: Als u met oud en nieuw vrij wilt zijn, moet u het formulier hierna invullen. Wel: Als u met oud en nieuw vrij wilt zijn, moet u het formulier invullen dat u op de volgende bladzijde vindt. - Niet: Wij zijn voornemens u 18 januari uit te nodigen voor de opening van onze zaak. Wel: Wij nodigen u uit voor de opening van onze zaak op 18 januari. - Niet: De afdelingschef heeft Henk met zijn hand in de kassa betrapt. Wel: Henk zat met zijn hand in de kassa. De afdelingschef heeft hem betrapt. Wel: De afdelingschef zat met zijn hand in de kassa. Henk heeft hem betrapt. 26

Schrijfassistent

- Ze verzocht mij nog eens langs te komen. Deze zin is dubbelzinnig (vakterm: ambigu), want hij kan verschillende betekenissen hebben. Dat blijkt uit de plaats van het woordje ‘om’: - Ze verzocht mij om nog eens langs te komen. - Ze verzocht mij nog om eens langs te komen. - Ze verzocht mij nog eens om langs te komen. Een apart probleem vormen ontkenningen in een zin. Probeer meer dan één ontkenning in een zin te vermijden, dan voorkomt u raadspelletjes bij uw lezers. Niet: Ik denk niet, dat de voorzitter het niet zal waarderen als u dat gevoelige agendapunt niet voorstelt. Wel: Ik denk dat de voorzitter het zal waarderen als u dat gevoelige agendapunt niet voorstelt. Vanzelfsprekend vermijd u dubbele ontkenningen van het type: - Die opleiding heeft nooit geen geld voor studentactiviteiten. Effectief schrijven Goed formuleren is niet alleen maar een kwestie van fouten vermijden. De manier waarop u iets onder woorden brengt, is bepalend voor het succes van uw tekst. Een goede schrijfstijl voldoet aan vier eisen van effectiviteit: correctheid, duidelijkheid, aantrekkelijkheid en gepastheid. Correctheid

- Niet: We zijn van plan om u op 5 maart uit te nodigen voor een werkbespreking. (In deze zin staat onzin, want niemand weet wat hij in de toekomst van plan is. Bedoeld wordt iemand uit te nodigen voor een werkbespreking op 5 maart.) Wel: We nodigen u uit voor een werkbespreking op 5 maart. - Niet: Werktuigbouwkunde organiseert op 5 mei een open dag. (Het woord ‘organiseert’ heeft betrekking op het voorafgaande proces van voorbereidingen.) Wel: Werktuigbouwkunde heeft een open dag op 5 mei. Duidelijkheid

Niet: Vermits wij het verkrijgen van inzicht in het geheel van marktmogelijkheden in de betrokken regio’s van groot belang achten, hopen we dat u niet zult aarzelen deze uitnodiging voor 5 maart niet af te slaan. Deze zin is wel correct, maar bepaald niet duidelijk! Schrijfassistent

27

Aantrekkelijkheid

Niet: In de betrokken regio’s bestaan marktmogelijkheden. We willen daarin graag inzicht krijgen. Dat achten we zelfs van groot belang. We hopen daarom dat u de uitnodiging voor 5 maart niet zult afslaan. Deze zinnen zijn correct en duidelijk, maar niet aantrekkelijk. Ze klinken houterig en stroef. Gepastheid

Niet: Het is voor Fontys Hogescholen heel belangrijk op de hoogte te zijn van de marktmogelijkheden in de betrokken regio’s. U heeft dat inzicht wel en daarom lijkt het ons niet meer dan logisch dat u op onze uitnodiging voor 5 maart ingaat. Deze zinnen zijn correct, duidelijk en aantrekkelijk geformuleerd. Maar de genodigde zal de formulering beslist onbeschoft vinden. Een herformulering is op zijn plaats: Wel: Het is voor Fontys Hogescholen heel belangrijk op de hoogte te zijn van de marktmogelijkheden in de betrokken regio’s. Gezien uw deskundigheid op dat terrein hopen we dat u in de gelegenheid bent in te gaan op onze uitnodiging voor 5 maart. E-mails E-mails schrijven gebeurt meestal snel en onder tijdsdruk. Omdat veel mensen niet de tijd nemen hun e-mailberichten na te lezen voordat ze op de verzendknop drukken, komen fouten veelvuldig voor. Bij interne e-mails is dat niet zo’n probleem, want die hebben vaak een ongedwongen ons-kent-onskarakter. Maar met een externe e-mail representeert u zich naar buiten.. Externe e-mails eisen daardoor meer zorg dan interne e-mails. Het is goed om binnen het team waarbinnen u werkt afspraken te maken over: • het lettertype (bij voorkeur Arial 10); • de adresgegevens die u onder uw e-mail vermeldt (via de instelbare Autohandtekenng, bij voorkeur uw naam, Fontys Hogescholen, de afdeling, uw telefoonnummer en uw e-mailadres). Tips voor e-mails: • Beantwoord een e-mail altijd. • Houd uw zinnen kort en helder. • Verdeel een wat langere e-mail in alinea’s, die van elkaar gescheiden zijn door witregels.

28

Schrijfassistent

•

•

•

Maak uw e-mailbericht overzichtelijk door het gebruik van opsommingstekens en het gebruik van vetgedrukte tekst bij hoofdelementen in uw berichten. Wees voorzichtig met ‘populair’ taalgebruik, vooral als u niet zeker weet naar wie u uw e-mail stuurt. (Of u ‘u’ of ‘jij’ kiest, hangt af van de doelgroep.) Lees uw e-mailberichten altijd even na voordat u het verzendt. (Omdat het zo’n snel medium is, worden er vaak ‘domme’ fouten gemaakt.)

Voorbeeld van een helder e-mailbericht:

Van: Verzonden: Aan: Onderwerp:

J.D. Minderaa woensdag 6 februari 2002 [email protected] advertenties

Dag Ellen, Bijgaand de opgemaakte advertenties voor KPC Groep in pdf-formaat. Daarbij heb ik drie vragen: • Is de opstelling wat jou betreft akkoord? • Geldt dat ook voor de tekst? • Klopt het dat de advertenties in zwart worden uitgevoerd met steunkleur groen? Graag even een telefoontje naar mijn 06’je. Hartelijke groet, Jan Minderaa Fontys Hogescholen Afdeling Marketing en Communicatie Telefoon 0877 874 999 Mobiel 06 - 53 99 85 56 e-mail: [email protected]

Schrijfassistent

29

Enkelvoud en meervoud Het verwijswoord heeft hetzelfde getal (enkelvoud of meervoud) als het woord waarnaar het verwijst. Is dat woord meervoud, dan is het verwijswoord ook meervoud. Is het woord enkelvoud, dan is het verwijswoord ook enkelvoud. (Men noemt dit getalscongruentie.) Niet: De directie onderhandelde met de vakbond, maar ze wilden geen hoger loon geven. Wel: De directie onderhandelde met de vakbond, maar ze wilde geen hoger loon geven. Euro Het symbool voor de euro is e, de ISO-code is EUR, maar de schrijfwijze in lopende teksten is voluit ‘euro’, dus met vier onderkast (kleine) letters. - e 300,of 300,- euro - e 10,85 of 10,85 euro - e 5,50 of 5,50 euro - Kun je me even vijf en een halve euro lenen voor de kantine? Fontyswoorden • Samenstellingen met ‘Fontys’ schrijft u aan elkaar: Fontysafspraak, Fontysbreed, Fontyskrant, Fontyslocatie, Fontysnetwerk, Fontysopleiding • Alleen als het woord aan elkaar geschreven slecht leesbaar wordt of misverstand kan wekken, gebruikt u een koppelteken; vergelijk Fontysimago met Fontys-imago. Dit is een persoonlijke kwestie; er zijn geen vaste regels. • Fontys Hogescholen schrijft u voluit. • Eigennamen met ‘Fontys’ erin schrijft u zoals die eigennamen vastgesteld zijn: Fontys Informatietelefoon, Fontys Emancipatiecommissie, FontysOnline Instituutsnamen Bij externe communicatie noteert u de namen van de 36 Fontysinstituten steeds volledig volgens de hierna aangegeven schrijfwijze: 01 02 03 04 05 06

30

Fontys Fontys Fontys Fontys Fontys Fontys

Paramedische Hogeschool Hogeschool Verpleegkunde Hogeschool Personeel en Arbeid Hogeschool Sociaal Pedagogische Hulpverlening Hogeschool Sociaal Werk Hogeschool Pedagogiek

Schrijfassistent

07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22

23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36

Fontys Lerarenopleiding Tilburg Fontys Lerarenopleiding Sittard Fontys Pedagogisch Technische Hogeschool in Eindhoven Fontys Pedagogisch Technische Hogeschool in Zwolle Fontys Pedagogisch Technische Hogeschool in Amsterdam/Rotterdam Fontys Sporthogeschool Fontys Opleidingscentrum Speciale Onderwijszorg Fontys Opleidingscentrum Schoolmanagement Fontys PABO ‘s-Hertogenbosch Fontys PABO Limburg Fontys PABO Tilburg Fontys PABO Eindhoven Fontys Hogeschool Theologie Levensbeschouwing Fontys Hogeschool Communicatie Fontys Hogeschool Journalistiek Fontys Economische Hogeschool Tilburg (tot 22 mei 2002: Fontys Hogeschool Marketing, Sport en Communicatie) Fontys Hogeschool Financieel Management Fontys Hogeschool Management, Economie en Recht Fontys Bedrijfshogeschool Fontys Hogeschool Marketing Management Fontys Internationale Hogeschool Economie Fontys Hogeschool Bedrijfskunde en Logistiek Fontys Hogeschool Informatica Fontys Hogeschool Elektrotechniek (zonder ‘Eindhoven’) Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen Fontys Hogeschool Bedrijfskader Fontys Hogeschool Werktuigbouwkunde Fontys Hogeschool voor de Kunsten Fontys Rockacademie Fontys Hogeschool Techniek Venlo

Intern kunnen de lange instituutsnamen natuurlijk naar wens ingekort worden, zoals FPTH-E (instituut 9) en FIHE (instituut 27).

Schrijfassistent

31

Veel gebruikte woorden binnen Fontys

(inclusief woorden die vaak fout worden gespeld) -

32

accommodatie ad-hocbeslissing all round (zij is all round, in tegenstelling tot: zij is een all-roundmedewerker) almaar basisonderwijs (zonder hoofdletter) beroepsonderwijs en volwasseneneducatie (bve, zonder hoofdletters) cd, cd’s cd-rom, cd-rom’s didactiek diskette distantiëren (zich d. van) e-mail (zonder hoofdletter; email is een term uit de kunstnijverheid) faliekant Fontys Hogescholen Fontys Informatietelefoon FontysOnline fulltime gecommitteerde gerechtelijk Groepsraad (m.) havo hbo hbo’er hbo-opleiding in-company, in-companytraining in-service, in-serviceopleiding Inspectie Hoger Onderwijs (of alleen Inspectie) internet (zonder hoofdletter) intranet (zonder hoofdletter) liniaal mbo’er Ministerie van OCenW module (m.), twee modules moduul (m.), twee modulen (de meervoudsvorm hangt dus af van uw keuze voor module of moduul) niveau, niveaus

Schrijfassistent

-

nochtans onmiddellijk pabo (maar Fontys PABO Limburg) parttime, parttimebasis, parttimer piramide post-hbo post-hbo-cursus primair onderwijs (zonder hoofdletters) procédé Raad van Bestuur (in interne teksten afgekort tot RvB) rechterlijk retorisch ROC (Regionaal Opleidingencentrum) stagiair (m.), stagiaire (v.) Studenten-servicebalie tezamen (maar ‘samen’ is net zo goed) Tweede fase (voortgezet onderwijs) tweede- of eerstegraadsopleiding (maar eerstegraads lerarenopleiding voor de leesbaarheid) vmbo voice-mail vwo voortgezet onderwijs (zonder hoofdletters)

Gedachtestreepjes Gebruik voor en na een gedachtestreepje een spatie: - Hij zal - en dat is heel begrijpelijk - de adviesnota niet op tijd klaar kunnen hebben. Getallen In ‘gewone, lopende’ tekst geeft u alleen in woorden weer: • de hele getallen beneden de twintig (getallen zonder cijfer achter de komma); • de tientallen tot honderd; • de honderdtallen tot duizend; • de getallen duizend, honderdduizend, miljoen en miljard. -

negenpuntsschaal, halfnegen, een negende, de negende groep, negentien, 20, de 29ste groep, negentig, 93, negenhonderd, negentienduizend, 29.000, negenhonderduizend, negen miljoen, 20.000.000, negen miljard, drie euro

Schrijfassistent

33

In zakelijke en exacte mededelingen schrijven we getallen altijd in cijfers. - 20.30 uur, 1/9, groep 9, 9 studiepunten, f 3,- of: 3 euro Grammatica U heeft enige grammaticakennis nodig om de regels voor de werkwoordspelling correct te kunnen toepassen. Als u bijvoorbeeld het verschil tussen een persoonsvorm, een voltooid deelwoord en een bijvoeglijk naamwoord niet kent, dan leveren de volgende zinnen problemen op: • Sherlock Holmes ontrafelt dat probleem binnen een dag. • Watson zou dat probleem pas na veertien dagen ontrafeld hebben. • Hij vergrootte de opname om meer details te kunnen onderscheiden. • De vergrote opname was helaas nogal grofkorrelig. Hierna vindt u een overzichtje van enkele grammaticale begrippen die u moet kennen om werkwoordsvormen correct te kunnen spellen. Hoewel we denken dat de meesten van u die begrippen wel kennen, nemen we het toch maar op. Je kunt nooit weten! Persoonsvorm

De persoonsvorm is een werkwoord dat in een zin de tijd van handeling of de situatie aangeeft: - De student zit nu zwaar te tobben. U kunt de persoonsvorm op drie manieren vinden: 1 Als u de zin door verschuiving vragend maakt, komt de persoonsvorm voorop te staan: Zit de student nu zwaar te tobben? 2 Als u de zin van tijd verandert, dan is de persoonsvorm het enige werkwoord dat van vorm verandert: De student zat hier zwaar te tobben. 3 Als u de zin van getal (enkelvoud/meervoud) verandert, dan is de persoonsvorm eveneens het enige werkwoord dat van vorm verandert: Zitten de studenten nu zwaar te tobben? In veel zinnen komt meer dan één persoonsvorm voor. Men noemt die zinnen daarom samengestelde zinnen. In een samengestelde zin kunt u de hoofdpersoonsvorm vinden met behulp van regel 1 + 2 + 3, maar de persoonsvormen van de bijzinnen alleen met behulp van de regels 2 + 3!

34

Schrijfassistent

-

Als hij moet ontleden, zit de student soms zwaar te tobben. Regel 1: Zit de student soms zwaar te tobben als hij moet ontleden? Regel 2: Als hij moest ontleden, zat de student soms zwaar te tobben. Regel 3: Als ze moeten ontleden, zitten de studenten soms zwaar te tobben.

Onbepaalde wijs (infinitief)

De onbepaalde wijs (of infinitief) is de onvervoegde, ‘hele’ vorm van het werkwoord. Een onbepaalde wijs verandert in een zin niet als u wisselt van bijvoorbeeld tegenwoordige naar verleden tijd of van enkelvoud naar meervoud. - Dat wil ik voor geen goud missen / Dat wilde ik voor geen goud missen. - Dat zou ik hem wel eens hebben willen zien doen / Dat zouden wij hem wel eens hebben willen zien doen. Voltooid deelwoord

Het voltooid deelwoord is een vervoegde vorm van het werkwoord die net als de onbepaalde wijs in een zin niet kan veranderen (in tegenstelling tot de persoonsvorm): - Het varkentje wordt gewassen / Het varkentje werd gewassen / De varkentjes werden gewassen. Een voltooid deelwoord begint meestal met ‘ge-’. Het is altijd verbonden met een vorm van het hulpwerkwoord ‘hebben’, ‘zijn’ of ‘worden’. - Daar is stevig over nagedacht! - De slachtoffers worden geëerd met een sober monument. - Die mineurstemming is ontstaan na de laatste uitbarsting van de directeur. - De docent heeft eindelijk ons tentamen nagekeken. Onvoltooid deelwoord (tegenwoordig deelwoord)

Een onvoltooid deelwoord (of tegenwoordig deelwoord, dat is hetzelfde) geeft een eigenschap aan van het onderwerp in een zin. - Fluitend fietste hij naar het instituut. - Nadenkend fronste ze de wenkbrauwen. Onderwerp

Het onderwerp is het zinsdeel dat uitvoert wat in het gezegde wordt uitgedrukt, bijvoorbeeld wie of wat de handeling verricht. - De Groepsraad neemt een drastische beslissing. - Marian heeft een negatief studieadvies gegeven. - Ik ben door Kees een heel stuk verder gekomen.

Schrijfassistent

35

U kunt het onderwerp op twee manieren vinden: 1 Als u de zin vragend maakt, komt het onderwerp meestal direct na de persoonsvorm: Direct slaat de student kwaad zijn studieboek dicht. Slaat de student direct kwaad zijn studieboek dicht? 2 Als u de persoonsvorm van getal (enkelvoud/meervoud) verandert, moet ook het onderwerp van getal veranderen (dit is de getalsproef): Direct slaat de student kwaad zijn studieboek dicht. Direct slaan de studenten kwaad hun studieboek dicht. Zelfstandig naamwoord

Voor een zelfstandig naamwoord kunt u de, het of een zetten. Een zelfstandig naamwoord kunt u ook altijd in het meervoud zetten. - De uitgever van deze taalgids is gevestigd in Eindhoven. - Ze waste haar haar grondig. (Het tweede haar is een zelfstandig naamwoord; het eerste haar is een bezittelijk voornaamwoord.) Bijvoeglijk naamwoord

Een bijvoeglijk naamwoord zegt iets van een zelfstandig naamwoord. - Dat is een foeilelijk gebouw. Persoon, getal en tijd

Voorbeeld van de vervoeging van twee werkwoorden: getal

persoon

enkelvoud

1e 2e 3e 1e 2e 3e

meervoud

36

persoon persoon persoon persoon persoon persoon

tegenwoordige tijd ik jij,je,u,gij hij,zij,het,men wij jullie zij,ze

haal haalt (haal jij?) haalt halen halen halen

laad laadt (laad jij?) laadt laden laden laden

Schrijfassistent

getal

persoon

enkelvoud

1e 2e 3e 1e 2e 3e

meervoud

persoon persoon persoon persoon persoon persoon

verleden tijd ik jij,je,u,gij hij,zij,het,men wij jullie zij,ze

haalde haalde haalde haalden haalden haalden

laadde laadde laadde laadden laadden laadden

Stam van een werkwoord

De stam van een werkwoord is de uitspraak min -e(n). Hele werkwoord - halen - laden - staan - wuiven

stam haal laad sta wuiv

-

plonz

plonzen

(maar u spelt natuurlijk: ik wuif, wij wuiven) (maar u spelt natuurlijk: ik plons, wij plonzen)

Haakjes Haakjes gebruikt u: 1 Bij een verklarende toevoeging: Bij interpunctie (het gebruik van leestekens) moet u op de kleintjes letten. 2 Bij een verwijzing: Die parasiet komt in drie vormen voor (zie paragraaf 5.2). 3 Bij een keuzemogelijkheid: Gevraagd: verkoopster (verkoper). Vaak wordt in dergelijke gevallen een schuine streep gebruikt: - verkoopster/verkoper - verkoper m/v

Schrijfassistent

37

4 Als u een deel uit een geciteerde zin weglaat (tussen haakjes schrijft u dan drie puntjes): In de zin ‘Indien u (...) uit de wereld’ vindt u de oplossing van het vraagstuk. Vermijd lelijk en moeilijk leesbaar gebruik van haakjes, zoals in: - docent(e) of lera(a)r(e)s. Beter is: - docent (docente) of: docent/docente of: docent m/v. Hebben of zijn? In het algemeen weet u of u een werkwoord vervoegt met ‘hebben’ of met ‘zijn’. Maar dat geldt misschien niet voor werkwoorden die, afhankelijk van de situatie, zowel met ‘hebben’ als met ‘zijn’ vervoegd kunnen worden. Volledig sluitende regels zijn niet te geven. In het algemeen geldt: • dat u ‘zijn’ gebruikt als er sprake is van een toestand of situatie waarop u het accent wilt leggen, • en ‘hebben’ als er sprake is van een handeling. Maar dat verschil is niet altijd even helder. - Ik ben de naam van die rivier vergeten. (toestand) Ik heb mijn aantekeningenmap vergeten. (handeling) - Gisteren ben ik gevolgd door een vrouw in een paars-achtige regenjas. (toestand) Ik heb de vorige week zijn wandelgangen nauwlettend gevolgd. (handeling) Volgens dezelfde regel geldt: Niet: Ik ben er niet toe kunnen komen dat werkstuk weg te doen. Wel: Ik heb er niet toe kunnen komen dat werkstuk weg te doen.

(handeling)

Handelingswerkwoorden, zoals ‘klimmen’, ‘wandelen’, ‘fietsen’, ‘rijden’ en ‘lopen’, vervoegt u met ‘hebben’ als u de nadruk wilt leggen op de handeling, en met ‘zijn’ als u het accent wilt leggen op de plaats waarnaar men zich heeft begeven. - Ze heeft de hele afstand gefietst. (nadruk op handeling) - Gisteren is ze naar Hengelo gefietst. (nadruk op de plaats) Heel veel Versterkende woorden als buitengewoon fraai, heel goed, erg mooi, uiterst aantrekkelijk en zeer veel voegen zelden iets toe aan uw mededeling. U kunt ze beter schrappen.

38

Schrijfassistent

Hen of hun? Niemand zal een fout maken bij het woord ‘hun’ als dat een bezittelijk voornaamwoord is: - Dat is hun huis. Maar dat wordt anders als het gaat om ‘hun’ of ‘hen’, wanneer die woorden gebruikt worden als persoonlijk voornaamwoord: - Dat huis is van hun/hen (?) - Ik heb dat hun/hen gegeven (?) In het dagelijkse taalgebruik worden ‘hun’ en ‘hen’ door elkaar gebruikt. Maar er zijn veel mensen die het bestaande verschil willen handhaven in verzorgd taalgebruik. De regels zijn simpel: 1 U mag ‘hun’ alléén gebruiken als dat in de zin een meewerkend voorwerp is zónder voorzetsel ‘aan’ of ‘voor’: De politie heeft hun het verder rijden verboden. Ik ga hun dat nu vertellen. 2 In alle andere gevallen gebruikt u ‘hen’. Ik ga dat nu aan hen vertellen. Zij zal hen wel even met de auto wegbrengen. 3 In twijfelgevallen gebruikt u het woordje ‘ze’, zeker in het dagelijkse taalgebruik. De politie heeft ze het verder rijden verboden. Hij gaf ze een koekje van eigen deeg. Helemaal fout is het gebruik van het woordje ‘hun’ als onderwerp. Toch hoort u dat in spreektaal heel vaak. Niet: Hun hebben het gedaan! Wel: Zij hebben het gedaan! Herhaling van woorden Voortdurende herhaling van woorden is storend. U kunt ze beter vervangen door verwijswoorden, door omschrijvingen van het woord of door synoniemen. Tekstverwerkers hebben daarvoor soms een handige synoniemenlijst.

Schrijfassistent

39

- Niet: Als je op de rode knop van het kopieerapparaat drukt, stopt het kopieerapparaat onmiddellijk. Het kopieerapparaat onthoudt dan wel hoeveel kopieën het kopieerapparaat nog moet maken. Het kopieerapparaat kan weer verder gaan waar het kopieerapparaat is gebleven zodra de storing aan het kopieerapparaat is opgeheven. Wel: Als je op de rode knop van het kopieerapparaat drukt, stopt het onmiddellijk. Het onthoudt dan wel hoeveel kopieën nog gemaakt moeten worden. Je kunt weer verder gaan, zodra de storing is opgeheven. - Niet: Uit de aard der zaak is de secretaresse een verlengstuk van haar baas. Ze neemt veel van hem over. Dat moet wel de aard van het beestje zijn. Als de aard van de baas is dat hij alles wil controleren, zal de secretaresse haar aard niet snel vinden. Wel: De secretaresse is een verlengstuk van haar baas. Ze neemt veel van hem over. De baas moet wel zaken aan haar kunnen overdragen. Als hij alles wil controleren, zal de secretaresse haar werk niet leuk vinden. Hoofdletters Hoofdletters schrijft u: 1 Aan het begin van een zin of letterlijke aanhaling: Hij vroeg: ‘Ga je mee?’ In zinnen die beginnen met ‘s, ‘t, en ‘n, schrijft u het tweede woord met een hoofdletter: ‘s Morgens vroeg moet je bij haar niet aankomen. 2 Aan het begin van eigennamen, feestdagen en woorden die van eigennamen zijn afgeleid: Karel, het Brabants dialect, Hoenderlo, Nijhoffstraat, Amrobank, de Middeleeuwen (maar als bijvoeglijk naamwoord middeleeuws), de Tweede Wereldoorlog, Kerstmis (maar samenstellingen met een kleine letter, dus: kerstnacht), Pasen (maar paasavond), Hemelvaart (maar hemelvaartsdag), Franstalig, de Duitse taal, Nederlands, de Engelse literatuur, Zuid-Amerika, Noord-Brabant, Noord-Brabants, Zuid-Nederlandse lerarenopleidingen, Zeeuws-Vlaams, anti-Amerikaans, Saturnus, Mazda 626, een Fokker Friendship, Philips, Akzo. In het Duits en Frans worden de namen van de taal zónder hoofdletter gebruikt: Ich will einmal deutsch mit ihm reden (Ik zal hem eens zeggen waar het op staat). Je voudrais parler français avec lui (Ik zou hem wel eens precies willen zeggen waar het op staat).

40

Schrijfassistent

Let op en vergelijk: Jan van Galen - drs. J. van Galen - meneer Van Galen - collega Van Galen Trees de Bruin - mevrouw T. de Bruin - mevrouw De Bruin - professor De Bruin De namen van de weekdagen, maanden, jaargetijden en de windstreken schrijft u met een kleine letter: maandag, oktober, herfst, het zuiden Dat geldt ook voor maten, gewichten en munten: km, kg, euro Ook woorden waarin de naam van een uitvinder of ontdekker voorkomt als eerste deel, schrijft u met een kleine letter: röntgenstralen, wankelmotor, brailleschrift Soortnamen en stromingen schrijft u eveneens met een kleine letter: mohammedaan, jood, protestant, impressionisme, romantiek, katholicisme Dat geldt ook voor eigennamen die soortnamen geworden zijn: cognac, champagne, sint-bernardshond, adamsappel, een havanna, een achillespees, een fröbelschool 3 In titels van schilderijen, boeken en dergelijke: De ‘Nachtwacht’ van Rembrandt De spannende thriller The Godfather van Mario Puzo (Titels van boeken en rapporten plaatst u niet tussen aanhalingstekens, maar cursiveert u.) 4 Bij veel traditionele afkortingen: KRO, de RAI, NS, V&D, KPN Veelgebruikte afkortingen worden tegenwoordig steeds vaker zonder hoofdletters geschreven: tv, bh, mavo, havo, vwo, mbo, hbo, cd, cd-rom Dat geldt ook voor titels (behalve als ze aan het begin van een zin voorkomen): drs., dr., ds., ir., mr.

Schrijfassistent

41

5 Als u de Allerhoogste aanduidt: In dat geval straft God onmiddellijk. Het woord Jahweh is een vocalisatie van de Hebreeuwse naam van God (jhwh). In alle andere gevallen schrijft u ‘god’: De griekse goden. Ze ziet eruit als een jonge godin. Inversie De meest voorkomende grammaticale zinsvolgorde is: onderwerp - persoonsvorm - overige zinsdelen. Men spreekt daarbij van de gewone woordvolgorde: - Ze richten morgen het kantoor opnieuw in. - We hebben morgen een vrije dag. Een veel voorkomende grammaticale zinsvolgorde heet inversie (= omgekeerde woordvolgorde): zinsdeel - persoonsvorm - onderwerp: - Morgen richten ze het kantoor opnieuw in. - Morgen hebben we een vrije dag. Morgen richten ze het kantoor opnieuw in en hebben we een vrije dag. Ook in deze ‘dubbelzin’ is sprake van inversie. In de tweede zin is het woordje morgen samengetrokken, maar de woordvolgorde is nog steeds die van de inversie en dat is correct. Vooral bij inversie (de volgorde: zinsdeel - persoonsvorm - onderwerp) bestaat in ‘dubbelzinnen’ het gevaar van ontsporing, zodat er sprake is van foutieve inversie. Er zijn twee mogelijkheden: 1 Doordat in de tweede zin een zinsdeel samengetrokken is, vergeet de schrijver dat hij inversie toe moet passen: Niet: Morgen richten ze het kantoor opnieuw in en we hebben een dag vrij. Wel: Morgen richten ze het kantoor opnieuw in en hebben we een dag vrij. 2 Schrijvers gebruiken in de tweede zin inversie, hoewel er geen zinsdeel aan vooraf gaat en er ook geen zinsdeel uit de eerste zin bij gedacht kan worden (men spreekt van Tante-Betjestijl): - Niet: Die toets vond ik erg moeilijk, maar kreeg ik toch een goed cijfer. Wel: Die toets vond ik erg moeilijk, maar ik kreeg toch een goed cijfer. Die toets vond ik erg moeilijk, maar toch kreeg ik een goed cijfer. 42

Schrijfassistent

- Niet: Gisteren heb ik Jiskefet gezien en wil ik je daarover iets leuks vertellen. Wel: Gisteren heb ik Jiskefet gezien en ik wil je daarover iets leuks vertellen. Gisteren heb ik Jiskefet gezien en daarover wil ik je iets leuks vertellen. - Niet: Vanavond maak ik het bedrag over en krijg ik het boek binnen een week. Wel: Vanavond maak ik het bedrag over en ik krijg het boek binnen een week. Vanavond maak ik het bedrag over en dan krijg ik het boek binnen een week. Jargon didactiek - stansen - gremium - oscillograaf - contrefort - font - lexicon - thema - CDi prägen - cluster - SWOT-analyse - infrastructuur - logistiek - metabolisme Met vaktaal of jargon worden de ‘technische’ woorden bedoeld die bij een bepaald beroep horen. Het zijn woorden die voor buitenstaanders vaak onduidelijk zijn. Het gebruik van jargon in teksten die voor vakgenoten bedoeld zijn, is natuurlijk geen probleem. Vermijd alstublieft jargon dat voor de doelgroep onduidelijk is. En áls u jargon in een tekst voor niet-vakgenoten moet gebruiken, leg dan duidelijk uit wat u met elk begrip bedoelt, bijvoorbeeld door de betekenis van een woord er tussen haakjes achter te zetten: • Voor vakgenoten: In de zin ‘Dat kost duur’ is ‘kost duur’ zowel een contaminatie als een gallicisme. • Voor niet-vakgenoten: In de zin ‘Dat kost duur’ is ‘kost duur’ zowel een contaminatie (een vermenging van ‘is duur’ en ‘kost veel’ ) als een gallicisme (een klakkeloze vertaling van het Franse ‘coûter cher’). Komma Een komma gebruikt u op plaatsen in een zin waar u een korte pauze maakt bij hardop lezen: - Bram, de midvoor van ons elftal, maakte het eerste doelpunt. Een komma kunt u ook gebruiken om verwarring bij de lezer te voorkomen: - Als je dat niet kunt bakken we de taart zelf wel. (verwarring bij de lezer) - Als je dat niet kunt, bakken we de taart zelf wel. (geen verwarring)

Schrijfassistent

43

Soms kan een komma ook betekenisverschil uitmaken: - Evelien gaat op bezoek bij haar broer die in Utrecht woont. (E. heeft meer dan één broer; deze woont in Utrecht.) - Evelien gaat op bezoek bij haar broer, die in Utrecht woont. (E. heeft maar één broer.) U zet een komma: 1 Tussen bijvoeglijke naamwoorden: Een mager, oud mannetje deed open. 2 Tussen werkwoordsvormen die niet bij elkaar horen: Wat je nu zegt, geloof ik niet. Als je het niet gelooft, heb ik een flink probleem. 3 Tussen de delen van een opsomming: In die zaak verkopen ze cd’s, audiocassettes, videogames en computerspelletjes. 4 Als een grotere zin bestaat uit meerdere kleinere zinnen: Hij gaat naar Florence, als hij vrij kan krijgen. 5 In zinnen met een bijvoeglijke bijzin erin die u weg kunt laten zonder dat de betekenis van de zin wezenlijk verandert (er is dan sprake van een zogenaamde ‘uitbreidende’ bijzin): Michael Jackson, die herstelt van een inzinking, heeft zijn tournee afgebroken. Zinnen waarin u die bijzin niet weg kunt laten (het gaat dan om een zogenaamde ‘beperkende’ bijzin), zet u niet tussen komma’s: Mensen die opzettelijk dieren pijn doen, zouden de gevangenis in moeten. Spreek bij twijfel de zin uit. U kunt dan aan de pauzes horen of er sprake is van een uitbreidende (twee pauzes: een aan het begin en een aan het eind) of een beperkende bijzin (één pauze aan het eind)). 6 Bij een aansprekingen uitroep: Erno, kom eens even. Hé, ben jij nou gek!

44

Schrijfassistent

Koppelteken Samenstellingen schrijft u zoveel mogelijk aan elkaar. Maar op die regel zijn verschillende uitzonderingen: 1 Als de leesbaarheid in gevaar komt (omdat de klinkers die op elkaar stuiten, als één klank gelezen kunnen worden), gebruikt u een liggend streepje (koppelteken): penicilline-injectie zestiende-eeuws radio-omroep anti-intellectueel college-uren massa-aankopen gossip-pers Hieronder vallen ook afleidingen met de voorvoegsels bio-, macro-, multi- en neo-: bio-industrie macro-economie micro-economie mini-emplacement multi-etnisch neo-expressionistisch 2 U gebruikt óók een koppelteken als er anders inhoudelijk misverstand dreigt. Vergelijk: tabaksteler = tabaks-teler = tabak-steler kwartslagen = kwarts-lagen = kwart-slagen dijkramp = dij-kramp = dijk-ramp valkuil = valk-uil = val-kuil 3 U gebruikt eveneens een koppelteken om verkeerde uitspraak te voorkomen als u woorden aan elkaar schrijft. Vergelijk: Zo-even zag ik Truus voorbij zoeven op haar brommer. pijpetuitje/pijp-etuitje bommelding/bom-melding meisje alleen gevraagd /meisje-alleen gevraagd hyenavel /hyena-vel 4 U gebruikt het ook om een belangrijk verschil aan te geven. Vergelijk: basis-woordenboek basiswoorden-boek

Schrijfassistent

45

Een koppelteken gebruikt u verder: 5 Bij aardrijkskundige samenstellingen en hun afleidingen: Noord-Holland Noord-Hollands Noord-Hollander Zuidoost-Gronings Zeeuws-Vlaams noord-noord-west 6 Bij tweeledige samenstellingen: a als het eerste woord een nadere bepaling van het woord erna geeft: Tweede-Kamerzitting (vergelijk: een tweede Kamerzitting) Sint-Nicolaas / St.-Nicolaas ‘s-Hertogenbosch sociaal-democratie Rode-Kruiszuster Een Fontys-logoprint Hierbij horen ook de samenstellingen met de voorvoegsels niet-, oud- (=voormalig), privé-, adjunct-, aspirant-, ex- (=voormalig), loco- (=plaatsvervangend), pro- (=voorstander), pseudo-, quasi-, semi-, substituut- en vice-: niet-roker de oud-hollandse tegeltjes die oud-commissaris privé-detective adjunct-directeur aspirant-lid ex-vrouw loco-burgemeester pro-Arabisch pseudo-godsdienst quasi-nonchalant semi-wetenschappelijk substituut-officier vice-president b

46

als het tweede woord een nadere bepaling geeft: een café-chantant directeur-generaal de commissie-Broos een diner-dansant

van het woord ervoor minister-president Staten-Generaal het plan-Reuter

Schrijfassistent

7 Als een woordddeel wegvalt: in- en uitvoer in- en verkoop woon-werkverkeer 8 Bij samenstellingen met cijfers en letters: een havo-leerling het 60-jarig jublieum het VPRO-blad tv-kijker IQ-test tl-buis e-teken een meervouds-s de ISO-norm cd-rom Maar bij het meervoud van letterwoorden en bij afleidingen van afkortingen gebruikt u geen koppelteken, maar een apostrof: NV’s drie mbo’s drie s’en een hbo’er 9 In namen van getrouwde vrouwen: mevrouw Leijnen-Schrauwen. 10 In uitdrukkingen als: een sta-in-de-weg een kant-en-klare maaltijd kop-hals-rompboerderij kat-en-muis-spel 11 Bij gelijkwaardige delen van samenstellingen als: schilder-beeldhouwer rooms-katholiek (r.-k.) protestants-christelijk de rood-wit-blauwe vlag 12 In woorden op -achtig, waarbij het eerste deel eindigt met een klinker: lila-achtig gala-achtig Viva-achtig

Schrijfassistent

47

13 In veel gevallen waarin u volgens de ‘oude’ spelling nog een trema gebruikte, moet u voortaan een liggend streepje gebruiken. Het streepje vervangt het trema alléén in samenstellingen (woorden waarvan de delen ook als zelfstandig woord kunnen voorkomen): niet zoëven maar zo-even niet naäpen maar na-apen niet zeeëgel maar zee-egel niet toeëigenen maar toe-eigenen Bij voorvoegsels als ‘ge-’ en ‘be-’ blijft u dus het trema gebruiken: geïnteresseerd beïnvloedbaar Leenwoorden In elke taal komen allerlei woorden voor die aan andere talen ontleend zijn. Die woorden noemen we leenwoorden. Leenwoorden worden zo geschreven als ze in de oorspronkelijke taal geschreven worden. De werkwoorden worden op een Nederlandse manier vervoegd. Met name in zakelijke teksten worden leenwoorden gebruikt voor dingen waarvoor óf geen Nederlands woord is óf een buitenlands woord gebruikelijk is geworden. Zo is er geen Nederlands woord voor ‘fax’ en spreken we van een ‘mountainbike’ en niet van een ‘bergfiets’. En er zijn geen goede alternatieven voor ‘computer’, ‘drugs’, ‘image’, ‘grapefruit’, ‘avocado’ en ‘understatement’. Dit zijn gewenste vreemdelingen, nuttige leenwoorden. Maar als er wél een goed Nederlands woord is, verdient het de voorkeur om dat te gebruiken. Sommige kritische taalgebruikers (puristen) gaan nóg verder: zij vinden dat álle ‘indringers’ door zuiver Nederlandse woorden moeten worden vervangen. Zij kiezen daarom uit principe niet voor ‘calculator’, maar voor ‘rekenmachine’, niet voor ‘helikopter’, maar voor ‘hefschroefvliegtuig’, niet voor ‘deserteur’, maar voor ‘vaandelvluchtige’, niet voor ‘baby’, maar voor ‘zuigeling’ ... Door de invoering van de Spelling-1995 is de verwarrende dubbelspelling van de bastaardwoorden (dat zijn leenwoorden uit andere talen die geleidelijk aan een Nederlands uiterlijk hebben gekregen) verdwenen. Er is niet langer sprake van een voorkeurspelling én een toegestane spelling. Verreweg de meeste bastaardwoorden worden nog maar op één manier

48

Schrijfassistent

gespeld. Daarbij is geprobeerd inconsequenties op te lossen. Voorbeelden: accommodatie accorderen accuraat activiteit akkoord alcohol analyseren aquarel bacterie bibliothecaresse bioscoop boeket camelia

castreren cipres complot corpus consequent curieus delicaat directeur document examen excuseren fotokopie kwantum

macrokosmos oxidatie preses praktiseren product propedeuse publicatie vacant vacature vakantie vredestraktaat

Ook in de nieuwe spelling worden helaas nog niet álle woorden op één manier gespeld, bijvoorbeeld: parkoers blijft bestaan naast parcours molecule blijft bestaan naast molecuul toernooi blijft bestaan naast tornooi (!) blouse blijft bestaan naast bloes module(s) blijft bestaan naast moduul (modulen) poeder blijft bestaan naast poeier bastaard blijft bestaan naast basterd Uw taalgevoel helpt u helaas niet bij veel spellingkwesties. In de bekende slogan ‘Geef mij maar een Kodak kado’ is het woord ‘kado’ fout gespeld. Volgens de Woordenlijst moet het nog steeds ‘cadeau’ zijn. En wie nog steeds ‘october’ spelt in plaats van ‘oktober‘, die slaat de plank ook mis. Helaas kunt u niet vertrouwen op uw taalgevoel als u voor de keuze staat tussen c of k. Als u het uit eigen ervaring niet zeker weet, biedt alleen een woordenboek of de Woordenlijst uitkomst.

Schrijfassistent

49

Leestekens Leestekens, zoals aanhalingstekens, dubbele punten, komma’s en punten, zijn hulpmiddelen om de structuur van een zin te begrijpen. Vergelijk: - De burgemeester zei de secretaris is een schurk. - De burgemeester zei: ‘De secretaris is een schurk.’ - ‘De burgemeester’, zei de secretaris, ‘is een schurk.’ Lege woorden De neiging om zo duidelijk mogelijk te zijn, kan vaagheid veroorzaken. Uw nuances kunnen een tekst verhelderen, maar ook de overtuiging eruit halen. Zeker als u ‘lege woorden’ gebruikt, woorden met een ruime, algemene betekenis. Helderheid gaat boven volledigheid. Ga daarom recht op uw doel af, vertel wat u weet en draai er niet omheen. Niet: Bij onze review is gebleken dat de afscherming van persoonsgegevens in 2000 niet voldoende was gerealiseerd. Wel: Uit ons vervolgonderzoek blijkt dat de bescherming van persoonsgegevens in 2000 onvoldoende was. Vaak hebben lege woorden geen inhoudelijke functie. U kunt ze dan zonder bezwaar weglaten of omschrijven op een andere manier. • Aspect Niet: In uw beleid moet ook het aspect van de materiële kosten worden betrokken. Wel: In het beleid moet u ook de materiële kosten betrekken. • Huidige Niet: De huidige situatie laat niet toe… Wel: De situatie laat niet toe … • In feite Niet: In feite is daaraan helemaal geen gebrek. Wel: Daaraan is helemaal geen gebrek. • Inmiddels Niet: Inmiddels is de kwestie opgelost. Wel: De kwestie is opgelost. • In principe Niet: In principe geven we daarvoor geen toestemming. Wel: Daarvoor geven we bijna nooit toestemming.

50

Schrijfassistent

Meervoud van zelfstandige naamwoorden -s of -’s

Als er geen gevaar voor een verkeerde uitspraak bestaat, krijgen de zelfstandige naamwoorden in het meervoud -s: - horloges, cafés, dictees, milieus, bureaus, vakanties Woorden die eindigen op -a, -i, -o, -u of -y krijgen in het meervoud -’s om uitspraakproblemen te voorkomen: - collega’s, taxi’s, auto’s, paraplu’s, baby’s - vla’s, ra’s, eega’s, la’s Het meervoud van vla, ra, eega, la mag ook worden: - vlaas, raas, eegaas, laas. Er is geen bepaalde voorkeur. -iën of -ieën

Woorden die eindigen op -ee, krijgen in het meervoud -ën: - ideeën Woorden die eindigen op -ie, krijgen in het meervoud -iën, als de klemtoon niet op de -ie valt: - bacteriën, financiën Als de klemtoon wél op de -ie valt, krijgen de woorden in het meervoud -ieën: - industrieën, relikwieën Verdubbeling van de slotmedeklinker

Een slotmedeklinker wordt alleen verdubbeld na een korte klinker met klemtoon: model/modellen. De slotmedeklinker wordt dus niet verdubbeld in woorden als: - monniken, leeuweriken, dreumesen Uitzondering: woorden op -as, -os, -us en -is krijgen altijd verdubbeling van de slotmedeklinker: - harnassen, albatrossen, prospectussen, notarissen Vreemde woorden

Let op de uitgang van vreemde woorden: - fotograaf/fotografen - medicus/medici Schrijfassistent

51

-

museum/musea catalogus/catalogi curriculum/curricula

(maar museums is ook goed) (maar catalogussen is ook goed)

Men Gebruik ‘men’ liever niet, omdat het zo’n onpersoonlijke indruk maakt. Maak liever duidelijk wie ‘men’ is. Niet: Men vindt … Wel: De Tweede Kamer vindt … Modewoorden Modewoorden en -uitdrukkingen worden een tijd door mensen gebruikt en verdwijnen daarna weer. Men spreekt daarom ook wel van ‘taalkometen’. Voorbeelden: - Iets op de rails zetten. - Laat-ie fijn zijn! - Foutje, bedankt! - Zeker weten. - Honderd punten! (voor iets dat zeer gewaardeerd wordt) De zogenaamde ‘turbotaal’ valt ook onder de categorie modewoorden. Het is taal vol afkortingen en Engelse leenwoorden: - een depri (gedeprimeerd persoon) - een hippo (lomp, zwaarlijvig persoon) - een dombo (sufferd) - een aso (een asociaal figuur) - charming! (dat is heel aardig!) - appealing (dat is heel aardig!) - issue (onderwerp) - tent (café, restaurant of hotel) - hut (de eigen woning) In verzorgde stijl kunt u modewoorden beter vermijden. Zeker als het gaat om vreselijke woorden als: - aansturen - bol staan - ervoor gaan - Fontysbreed (geldt alléén voor tapijt!) - hard maken

52

Schrijfassistent

-

kostenplaatje no way! op de tocht staan opstarten recht in bed leggen uitdiscussiëren iets ventileren

Naamvalsvormen -s als tweede-naamvalsuitgang

Als een woord op een medeklinker eindigt, schrijft u de -s aan het woord vast: - Karins agenda - Nederlands taalgebruik Als die laatste medeklinker een -x of een -s is, gebruikt u een weglatingsteken (apostrof): - Felix’ cassettes - Francis’ T-shirt Als een woord op een klinker eindigt, schrijft u de -s aan het woord vast als dat geen uitspraakproblemen geeft: - Pietjes boek - Marietjes tas Bij dreigende uitspraakproblemen schrijft u ‘s: - Opa’s voetbalschoenen - Margo’s racket Om de bedrijfsnaam te beschermen, gebruikt de zakenwereld meestal ‘s, ook al is er geen uitspraakprobleem: - Van Houten’s chocoladevlokken - Verkade’s producten Oude naamvalsvormen (staande uitdrukkingen) Aan sommige woorden kunt u nog zien dat het Nederlands vroeger naamvallen kende: - in naam der wet - in naam des konings

Schrijfassistent

53

En in veel uitdrukkingen komen ook nog oude naamvalsvormen voor (men spreekt van staande uitdrukkingen). Hierna volgen de meest voorkomende: - de vrouw des huizes - in der minne schikken - in dezen - in groten getale - in koelen bloede - met voorbedachten rade - mijns inziens - schrijver dezes - te allen tijde - te gelegener tijd - te gronde gaan - te mijnen huize - te mijner beschikking - te uwent - te uwer informatie - te zijnen laste - ten aanschouwen van - ten algemenen nutte - ten anderen male - ten enenmale - ten langen leste - ten vervolge op - ter andere zijde - terzelfder tijd - van dien aard - van goeden huize Als u staande uitdrukkingen goed wilt schrijven, zult u in veel gevallen een woordenboek moeten raadplegen. Namen van opleidingen en van vakken • Namen van opleidingen schrijft u met een hoofdletter: Fontys Paramedische Hogeschool verzorgt de opleidingen Podotherapie en Fysiotherapie. • Namen van de vakken zelf schrijft u met een kleine letter: Informatie over de vakken wiskunde en biologie vind je in de opleidingsbrochure Science van Fontys Lerarenopleiding Tilburg. Officiële spelling ‘Officieele spelling (...): heusch, ik ben er vóór. Als ik zelf maar niet meê moet doen.’ (Louis Couperus, in de Haagsche Post, 1916.) Na een jaar of veertig trouwe dienst is de oude Woordenlijst van de Nederlandse taal, het zogenaamde Groene Boekje, vervangen door een veel uitgebreidere woordenlijst (1995). De laatste officiële spellingverandering is gebaseerd op het Spellingbesluit1994. Dat heeft geresulteerd in de Spelling-1995, die geldt voor Nederland en Vlaanderen en die weergegeven is in de Woordenlijst Nederlandse taal (1995), ook weer afgekort tot Woordenlijst en ‘in de wandeling’ ook weer als vanouds het (nieuwe) Groene boekje genoemd. 54

Schrijfassistent

Het Groene boekje bevat een Leidraad waarin de spelling van het Nederlands voor een breed publiek kort wordt uitgelegd. Bovendien bevat het een gemoderniseerde woordenlijst met ruim 125.000 woorden. Omdat de taal voortdurend in beweging is, zal die woordenlijst iedere tien jaar worden aangepast. Al met al is er niet zo veel veranderd. De spellinghervorming had betrekking op vier kwesties in het bijzonder: • de spelling van de bastaardwoorden; • de spelling van de woorden met tussenklank -e(n)- en -s-; • het gebruik van het liggend streepje (koppelteken); • het gebruik van het trema. De officiële spelling is sinds 1 september 1996 alléén wettelijk verplicht voor de overheid en het onderwijs. Verder mag iedereen in principe spellen zoals hij of zij dat wil. Dat was al zo en dat is nog steeds het geval. Een architektenburo hoeft zijn naam dus niet te veranderen in architectenbureau. In de praktijk volgen de meeste mensen echter de officiële spelling. Het is verwarrend dat de spelling van het nieuwe Groene boekje, de ‘enige officiële Woordenlijst’, niet volledig wordt gevolgd door andere gezaghebbende gidsen. De belangrijkste is de ‘Grote Van Dale’, want de redactie daarvan heeft haar eigen kijk op bepaalde regels. In ieder geval wordt in dit spellingoverzicht alléén uitgegaan van het nieuwe Groene boekje, ook al zijn daarin nog tal van onvolkomenheden aan te wijzen. Om Gebruik het voegwoord ‘om’ alléén aan het begin van een doelaanwijzende bijzin: - Frank heeft haar een tientje gegeven om een fotoalbum te kopen. Maar u kunt ‘om’ weglaten als het woord ‘doel’ (of een synoniem ervan) al in de zin staat; anders ontstaat een soort van pleonasme: - Dus jouw doel is geld in te zamelen voor dat studentenfeest? - Is het jouw bedoeling geld in te zamelen voor dat studentenfeest? Laat ‘om’ ook weg bij beknopte onderwerps- en voorwerpszinnen: - Het lijkt me niet verstandig hem dat mobieltje te laten repareren. - Ze heeft met me afgesproken direct tot actie over te gaan.

Schrijfassistent

55

Als er geen sprake is van een doelaanwijzende bijzin, laat u ‘om’ natuurlijk achterwege: - Niet: De Titanic begon zijn eerste reis om al na enkele dagen te zinken door een botsing met een ijsberg. Wel: De Titanic begon zijn eerste reis en zonk al na enkele dagen door een botsing met een ijsberg. - Niet: Ik heb hem verzocht om nog drie dagen met dat rapport te wachten. Wel: Ik heb hem verzocht nog drie dagen met dat rapport te wachten. Omsluiting Het komt de begrijpelijkheid van een zin bepaald niet ten goede als u tussen het lidwoord en het zelfstandig naamwoord te veel bepalingen zet. De afstand tussen lidwoord en zelfstandig naamwoord is dan namelijk te groot. Voorbeeld: Niet: Een kostbaar en de inhoud en de prachtige uitvoering in aanmerking genomen, toch in werkelijkheid en trouwens ook naar het oordeel van ieder waarlijk deskundig, niet te duur boek. (Uit Onze taal. Overigens: een boek kan niet deskundig zijn; dat verbeteren we hierna daarom ook.) Wel: Dit boek is kostbaar vanwege de inhoud en de prachtige uitvoering. Iedereen vindt het ook een boek waaruit grote deskundigheid blijkt. Toch is het in werkelijkheid niet duur. Onderwijstypen Afkortingen van onderwijstypen schrijft u zonder hoofdletters of punten tussen de letters. - bve, vmbo, havo, vwo, pabo, hbo, wo In eigennamen met dergelijke afkortingen erin hanteert u de voorgeschreven schrijfwijze, zoals: - HBO-raad, Fontys PABO ’s-Hertogenbosch Ontkenning In het dagelijkse taalgebruik is de onjuiste plaatsing van een ontkenning geen probleem. Gewoonlijk blijkt uit de context wel wat de spreker of schrijver eigenlijk bedoelt. Maar in verzorgd taalgebruik is het wenselijk de regels van de logica toe te passen en ontkenningen op de juiste plaats te zetten. - Niet: Elk Zuid-Amerikaans land is niet even geschikt voor emigratie.

56

Schrijfassistent

Wel: Niet elk Zuid-Amerikaans land is even geschikt voor emigratie. - Niet: Elke wijziging is geen verbetering. Wel: Niet elke wijziging is een verbetering. De foutief geplaatste ontkenning kan zelfs zorgen voor een tegenstrijdigheid in de zin: Niet: Hij verliet de bespreking, maar niet nadat hij zijn standpunt had gemotiveerd. (Feitelijk staat er in deze zin dat hij de vergadering op een ander moment had verlaten dan na het tijdstip waarop hij zijn standpunt had gemotiveerd!) Dergelijke fouten kunnen op verschillende manieren worden opgelost: - Hij verliet de bespreking, nadat hij zijn standpunt had gemotiveerd. - Hij verliet de bespreking, maar niet eerder dan nadat hij zijn standpunt had gemotiveerd. - Hij verliet de bespreking, maar pas nadat hij zijn standpunt had gemotiveerd. Dubbele ontkenning

In de dagelijkse spreektaal gebruiken veel mensen dubbele ontkenningen van het type: - Dat heb ik nog nooit niet gezien. - Daar heb ik nu even niets geen zin in, hoor. - Heel even zag hij nergens geen oplossing meer. Feitelijk wordt in deze zinnen gezondigd tegen de logica. Maar de taalgebruikers zien de eerste ontkenning vooral als een versterking van de tweede. In verzorgd, schriftelijk taalgebruik kunt u dergelijke dubbele ontkenningen echter beter niet gebruiken. Litotes

Er is overigens nog een ander type ontkenning met een soort van verdubbeling erin, dat in verzorgd taalgebruik wél geoorloofd is. Dat is de zogenaamde litotes. Een litotes is een stijlfiguur: het is in feite een sterke bevestiging in de vorm van een ontkenning: - Ze heeft aan die klus niet weinig dagen besteed. (niet weinig = niet niet veel = veel dagen) - Hij kan niet onaardig voetballen. (niet onaardig = niet niet aardig = goed voetballen) - Dat je lang op de uitslag moet wachten, is bij haar niet ongewoon. (niet ongewoon = niet niet gewoon = heel gebruikelijk)

Schrijfassistent

57

Méér dan één ontkenning veroorzaakt wanbegrip

Wees in het algemeen voorzichtig met méér dan één ontkenning in zinnen. Die maken het soms héél moeilijk om te begrijpen wat er precies bedoeld wordt. Gebruik liever maar één ontkenning per zin. - Niet: Ik verwacht niet dat de opdracht niet door zal gaan. Wel: Ik verwacht dat de opdracht door zal gaan. - Niet: Met de import van deze grondstof willen we voorkomen dat de productie niet op peil gehouden kan worden. Wel: De import van deze grondstof helpt ons de productie op peil te houden. Opsommingen In zakelijke teksten komen vaak opsommingen voor. Opsommingen kunnen ook als stijlmiddel aangewend worden om lange, onoverzichtelijke zinnen leesbaar te maken. Behandel opsommingen consequent en kies voor één aanpak: • Onderdelen van een opsomming markeert u door ze onder elkaar te plaatsen: De eerste reeks van een opsomming geeft u bijvoorbeeld alleen aan met bullets. De verdere onderverdeling geeft u aan met liggende streepjes. • Als de opsomming bestaat uit volledige zinnen (zoals de vorige opsomming), begin dan elk onderdeel met een hoofdletter en eindig met een punt. • Als de opsomming bestaat uit losse woorden (zoals de nu volgende opsomming), handel dan als volgt: geen hoofdletters; na elk onderdeel een puntkomma; na het laatste onderdeel een punt. Pas opsommingen spaarzaam toe, omdat overdaad schaadt. Passe-partoutwoorden (stoplappen) Passe-partoutwoorden of stoplappen zijn woorden met verschillende betekenissen die gebruikt worden in situaties dat er een ander, beter passend woord bestaat.

58

Schrijfassistent

‘Zijn‘ wordt vaak gebruikt als vage aanduiding voor diverse functies, terwijl een andere woordkeus veel duidelijker zou zijn: Niet: Wel: - Brons is koper en tin. Brons bestaat uit koper en tin. - schade is e 700,-. De schade bedraagt e 700,-. - Het ongeluk was om half elf. Het ongeluk is om half elf gebeurd. Het passe-partout ‘in verband met’ kunt u ook beter vervangen geschiktere woorden: Niet: Wel: - De student kreeg in verband met zijn De student kreeg een negatief studieadvies slechte tentamenresulaten een vanwege zijn slechte tentamenresultaten. negatief studieadvies - In verband met zijn Omdat hij last had van chronische migraine trad chronische migraine hij af als secretaris. trad hij af als secretaris. - De wagen is in verband met de De auto is door de gladheid uit de bocht gladheid uit de bocht gevlogen. gevlogen. Hetzelfde geldt voor het passe-partout ‘zonder meer’: Niet: Wel: - Dat is zonder meer juist. Dat is geheel juist. - Het is beter hem zonder meer Het is beter hem zonder pardon te royeren. te royeren. - Dat verzoek wijzen we zonder meer af. Dat verzoek wijzen we volledig af. Pleonasme Een pleonasme is een combinatie van een bijvoeglijk naamwoord en een zelfstandig naamwoord. Dat bijvoeglijk naamwoord noemt nog eens de eigenschap van het ‘hoofdwoord’. (Pleonasme = meer dan nodig is.) Een pleonasme is niet altijd fout. Als u een pleonasme gebruikt om een bepaalde eigenschap extra nadruk te geven, kan dat best: - valse voorwendsels - de donkere nacht Maar ‘een ronde cirkel’ is een foutief pleonasme. Het woord ‘ronde’ is niet nodig omdat elke cirkel rond is en het dus niets extra’s toevoegt aan het woord ‘cirkel’.

Schrijfassistent

59

Andere voorbeelden van fouten: - ingevoerde import - deskundige experts - de aanwezige bezoekers Punt Een punt zet u: 1 Achter een zin: Mijn nichtje is verhuisd. 2 Bij afkortingen (let op de verschillen): d.m.v., n.a.v., m.b.t. (Telkens drie woorden, daarom drie punten.) as., jl., bijv., nl. (Telkens één woord, daarom één punt.) 3 Achter titels van personen: drs., dr., prof., ds., ir., mgr., ing., bac. 4 Bij onderverdelingen van hoofdstukken: Lees de paragrafen 4.1, 5.2.1 en 5.2.3. Zet géén punt achter titels van teksten en achter tussenkopjes. Zie bijvoorbeeld bij het onderdeel Redactiewerkzaamheden. Puntkomma De puntkomma is een leesteken dat iets weg heeft van een punt, maar ook iets van een komma. De samenhang tussen twee zinnen kunt u op twee manieren laten zien: 1 U zet tussen die twee zinnen een verbindingswoord zoals ‘en’ en ‘maar’: Hij zei dat hij niet kwam en toch is hij gekomen. 2 U zet tussen die twee zinnen een puntkomma: Hij zei dat hij niet kwam; toch is hij gekomen. Samentrekking Als u twee zinnen samenvoegt, kunt u soms zinsdelen weglaten om de zin leesbaarder te maken. U maakt dan gebruik van een samentrekking: - Hij pakte het grote pak van de eerste plank en hij pakte het kleine pak van de tweede plank. - Hij pakte het grote pak van de eerste plank en het kleine van de tweede. 60

Schrijfassistent

Samentrekking is goed als het samengetrokken deel dezelfde betekenis, grammaticale functie, plaats en rangorde heeft als het corresponderende zinsdeel. In de tweede voorbeeldzin is de samentrekking correct voor ‘hij’(is in beide zinnen onderwerp), ‘pakte’ (is in beide zinnen zelfstandig werkwoord), ‘pak’ (is in beide zinnen deel van het lijdend voorwerp) en ‘plank’ (is in beide zinnen deel van een bijwoordelijke bepaling van plaats). Een samentrekking gebruikt u dus als u anders een storende en onnodige herhaling zou krijgen. U past ook samentrekking toe bij woorden die voor een deel uit dezelfde woorden bestaan: - de hoofd- en bijzaken - in- en uitvoer Fout tegen de woordbetekenis

De fout die schrijvers soms maken, is dat ze zinsdelen samentrekken die niet samengetrokken kunnen worden. Dat probleem treedt vooral op bij woorden die meerdere betekenissen hebben. Voorbeelden van dergelijke fouten: - Hij geeft bloemen maar niets om mij. (geeft = overhandigen + houden van) - Ze maakte zichzelf en het bed op. - Hier spelen goede muzikanten, kleine kinderen met hun pop en veel romantische taferelen zich af. - Hij stak een pijp op en met zijn verhaal van wal. Fout tegen de grammaticale functie

Nóg ingewikkelder wordt het bij zinsdelen die wel hetzelfde zijn, maar in de zin een andere grammaticale functie hebben. - Niet: De verkoopleidster ontsloeg de kassajuffrouw en liep huilend weg. (‘De kassajuffrouw’ is het lijdend voorwerp in de eerste zin en het onderwerp van de tweede zin. De zinsdelen hebben niet dezelfde functie en de samentrekking is dus fout.) Wel: De verkoopleidster ontsloeg de kassajuffrouw die huilend wegliep. - Niet: Kwaliteit D is voordelig en vinden wij zeer geschikt. (‘Kwaliteit D’ is in de eerste zin onderwerp en in de tweede zin lijdend voorwerp.)

Schrijfassistent

61

Wel: Kwaliteit D is voordelig en die vinden wij zeer geschikt. - Niet: Hij is vandaag erg vrolijk en niet op school. (Het verschil tussen de zinsdelen is in het laatste voorbeeld kleiner, maar de samentrekking is wél fout. ‘Is’ in de eerste zin is een koppelwerkwoord. ‘Is’ in de tweede zin is een zelfstandig werkwoord (zich bevinden). De zinsdelen hebben niet dezelfde functie en mogen dus niet worden samengetrokken.) Wel: Hij is vandaag erg vrolijk en is niet op school. Fout tegen de plaats

Niet: Graag zullen we u ontvangen en hopen dat uw bezoek tot goede resultaten leidt. (Het samengetrokken ‘we’ moet in de tweede zin vóór ‘hopen’ geplaatst worden en kan daarom niet weggelaten worden.) Wel: Graag zullen we u ontvangen en we hopen dat uw bezoek tot goede resultaten leidt. Fout tegen de rangorde

Niet: Het is zeker dat we die order van hem ontvangen en hopen spoedig iets te vernemen. (Het eerste ‘we’ maakt deel uit van een bijzin, het tweede, samengetrokken ‘we’ van een hoofdzin.) Wel: Het is zeker dat we die order van hem ontvangen. We hopen spoedig iets te vernemen. Samengetrokken delen moeten dus aan de volgende eisen voldoen: • Ze moeten dezelfde betekenis hebben. • Ze moeten dezelfde grammaticale functie in de zin hebben. • Ze moeten op dezelfde plaats ten opzichte van de persoonsvorm staan. • Ze moeten óf allebei in hoofdzinnen óf allebei in bijzinnen staan. Spel consequent Het is belangrijk is dat u consequent spelt. Daarom houdt u zich aan drie regels: 1 Bekwaam u in de Spelling-1995. (Zie ook bij Officiële spelling.) Natuurlijk mag u (buiten het onderwijs en de overheid) spellen zoals u wilt. Maar het advies is de officiële spelling te volgen. Die aanpak biedt het meeste houvast (ook al is die nieuwe spelling zelf nog niet consequent genoeg ...). Het staat in ieder geval vreemd als u ‘vrij spelt’ en in een tekst bijvoorbeeld de ene keer actie (= officiële spelling) schrijft en de andere keer aktie. Dat geldt ook als u bijvoorbeeld wel actie schrijft en daarnaast het woord aktiviteiten en aktief gebruikt in dezelfde tekst. 62

Schrijfassistent

2 Wees consequent bij keuzemogelijkheden. Vaak geeft het woordenboek keuzemogelijkheden bij het meervoud van zelfstandige naamwoorden, zoals museum - museums/musea en catalogus catalogussen/catalogi. Voor dergelijke keuzemogelijkheden geldt eveneens dat u consequent of de éne of de ándere vorm gebruikt in dezelfde tekst. 3 Wees consequent bij opsommingen. >

Zie ook bij Opsommingen

Spellingcontrole pc Op uw pc vindt u onder ‘Extra’ een knop ‘Spelling- en grammaticacontrole’. Verwacht daar niet te veel heil van, want de controle vindt voornamelijk plaats op woordniveau; de controle houdt dus nauwelijks rekening met de woorden in het zinsverband. Als een woord op zichzelf goed Nederlands is, wordt het niet als fout aangemerkt, ook al klopt er inhoudelijk niets van. Daardoor blijft het mogelijk dat allerlei foutgespelde woorden in de tekst blijven staan. De volgende zin is door de pc gecontroleerd en akkoord bevonden! Hei zullen beoordeeld werden op haar vele verdienste en het grote aantal spelfout dat hij regelmatig maak. Spelling(s)regels Binnen het onderwijs spellen we conform de voorschriften van Spelling1995: • • •

spel˙ling, de (v.), spel˙lin˙gen. spel˙ling˙kwes˙tie, de (v.), spel˙ling˙kwes˙ties. spel˙ling˙re˙gel, spel˙lings˙re˙gel, de (m.), spel˙ling˙re˙gels, spel˙ings˙re˙gels. (Uit Woordenlijst Nederlandse taal, 1995)

U schrijft haast dagelijks grotere en kleinere teksten, op het werk en thuis. Toch zult u waarschijnlijk nog met enige regelmaat foutjes maken tegen de spellingregels. Dat is begrijpelijk, want die regels zijn soms behoorlijk ingewikkeld en niet altijd even consequent. Dat blijkt wel uit het voorbeeld hiervoor: volgens de regels mag spellingregel bestaan naast spellingsregel, maar in spellingkwestie is een tussen-s niet toegestaan.

Schrijfassistent

63

Het bedrijfsleven en de onderwijswereld hechten veel waarde aan correcte spelling. De spelling valt immers als eerste op als u een tekst onder ogen krijgt. Daarom is het van belang dat u voortdurend zorg besteedt aan het correct toepassen van de regels. Want ook bij spellen geldt dat ervaring de beste leermeester is. De slechtste spellers zijn vaak degenen die denken dat ze de regels wel kennen ... Zelfs ervaren schrijvers maken nog regelmatig spellingfoutjes. Wie er prijs op stelt de spellingregels correct toe te passen, staat kritisch tegenover zijn eigen spellingvaardigheid, raadpleegt regelmatig een spellinggids en neemt de moeite naar een woordenboek te grijpen als de spellingregels niet consequent blijken te zijn. Spelling van de werkwoordsvormen Om de regels voor de werkwoordspelling te kunnen volgen, moet u op de hoogte zijn van enkele begrippen uit de grammatica: persoonsvorm, onbepaalde wijs (infinitief), voltooid deelwoord, onvoltooid deelwoord (tegenwoordig deelwoord), onderwerp, zelfstandig naamwoord en bijvoeglijk naamwoord. U moet die begrippen ook kunnen toepassen. Fris zonodig uw kennis op in de betrokken paragraaf. >

Zie ook bij Grammatica

Spelling van de persoonsvorm

Wanneer de persoonlijke voornaamwoorden ‘jij’ en ‘je’ (als onderwerp) direct achter de persoonsvorm staan, krijgt die persoonsvorm geen -t. Vergelijk: - Bloed jij/je? - Bloedt je vinger? (In de tweede zin is ‘je’ géén onderwerp.) - Was jij je elke dag? - Jij wast je toch wel elke dag? (Het ‘je’ in de tweede zin is géén onderwerp.) Er is een ezelsbruggetje voor de persoonsvorm in de verleden tijd. Meestal kunt u horen hoe u een persoonsvorm in de verleden tijd moet spellen. In twijfelgevallen kunt u voor de spelling van de persoonsvorm in de verleden tijd de zogenaamde ‘kofschip-regel’ gebruiken:

64

Schrijfassistent

U schrijft stam + te(n) als de stam eindigt op een van de vetgedrukte en onderstreepte medeklinkers in ‘T K O F S C H I P. In alle andere gevallen schrijft u stam + de(n). Wél in ‘t kofschip: - hij wachtte - zij lachten

Niet in ‘t kofschip: - zij antwoordden - ik bonsde op de deur (stam = bonz!)

Spelling van het voltooid deelwoord

Soms hoort u vanzelf hoe u een voltooid deelwoord moet schrijven (zoals bij ‘gekomen’ en bij ‘gelezen’), maar in veel gevallen kunt u niet horen of een voltooid deelwoord eindigt op een -d of op een -t. Is het nu: - Benetton heeft een nieuwe parfumlijn ontwikkeld/ontwikkelt? Dit is de regel: Een voltooid deelwoord eindigt op een -d, wanneer in de verleden tijd enkelvoud de uitgang -de zou zijn en wanneer het bijvoeglijk naamwoord eindigt op -de. In álle andere gevallen eindigt het voltooid deelwoord op een -t. In geval van twijfel moet u daarom het voltooid deelwoord even ‘verlengen’ (= verlengingsproef), want dan kunt u aan de uitspraak horen of het een -t of een -d moet zijn: - verbrand/t? verbrandde/verbrande verbrand - gemisd/t? miste/gemiste gemist Spelling van het voltooid deelwoord gebruikt als bijvoeglijk naamwoord

Een voltooid deelwoord kunt u gebruiken als bijvoeglijk naamwoord: - Ik heb de brief verscheurd. (= voltooid deelwoord) - De verscheurde brief. (= bijvoeglijk naamwoord) Wanneer u een voltooid deelwoord als bijvoeglijk naamwoord gebruikt, mag u de slotmedeklinker alleen verdubbelen als dat voor de uitspraak nodig is. In het algemeen geldt als regel: schrijf het voltooid deelwoord dat u als bijvoeglijk naamwoord gebruikt zo kort mogelijk op: voltooid deelwoord (+e). - De gefotografeerde taart. De uitgeputte man. - De gewitte tuinmuur. De vergrote opname.

Schrijfassistent

65

Spelling van het onvoltooid (of tegenwoordig) deelwoord

Het onvoltooid (of tegenwoordig) deelwoord vormt u door achter de onbepaalde wijs een -d te zetten. - Zacht neuriënd zat hij naar zijn goudvis te kijken. - Glimlachend fietste ze de vrolijke bouwvakker voorbij. Een onvoltooid deelwoord kunt u ook als bijvoeglijk naamwoord gebruiken. Er hoeft dan niets te veranderen aan de schrijfwijze (behalve soms een extra -e): - Brandend zand - een ontluikende liefde Stijlfiguren U kunt een tekst op allerlei manieren aantrekkelijk en goed leesbaar maken. In deze paragraaf volgen enkele stijlfiguren die u kunt gebruiken bij het formuleren. Overdaad schaadt. Gebruik stijlfiguren daarom met mate. Denk steeds aan het effect op de lezer. Climax en anticlimax

U kunt een zin zo opbouwen dat er sprake is van een opklimming in kracht: - Ze mompelde onverstaanbare woorden, misvormde scheldwoorden leken het, vloeken met bochels en rode wrattengezichten. (Jan Wolkers) In omgekeerde volgorde spreekt u van een anticlimax: - Het volk begon eerst te schreeuwen, maar het geschreeuw zwakte al snel af tot een kwaadaardig geroezemoes. De voorste mensen durfden alleen humeurig te mompelen toen de regeringsleider uiterst kalm het podium opliep. Eufemisme

Bij een eufemisme is sprake van verzachtende woorden voor iets wat we eigenlijk verdrietig, moeilijk of gênant vinden.We gebruiken bijvoorbeeld eufemismen voor ‘doodgaan’: - overlijden, heengaan, het hoofd op het kussen leggen Een ander voorbeeld vinden we als we wat terug gaan in de geschiedenis: - tering (17e eeuw), tuberculose (19e eeuw), tbc (20e eeuw), tb (tegenwoordig)

66

Schrijfassistent

Als u tijdens een feestje naar het toilet moet, kunt u ook zeggen: - Sorry, ik ben zo terug. - Ik wil even een dankoffer brengen aan het altaar van Bacchus. Hyperbool

Een hyperbool is een enorme overdrijving die als doel heeft een bewering extra kracht bij te zetten: - De directie heeft geen geld voor betere kantinevoorzieningen. Ze vindt dat de huidige kantine goed genoeg is. Maar als je er varkens in zou zetten, zouden die zelfs een grote schoonmaak eisen. - Hij ergert zich dood aan je slordigheid. Paradox

Een paradox is een door de schrijver bewust gemaakte tegenspraak die eigenlijk geen tegenspraak is. De bedoeling is dat u erover na gaat denken. - Het laatste wat een vis zou ontdekken in zijn leven, is het water. (Han Fortmann) - Een mens moet leven om te sterven. - De mens is een vreemd wezen: hoe naakter men hem ziet, hoe meer hij in zijn hemd staat. (Cees Buddingh’) Parallellisme

U kunt iets extra nadruk geven door de volgende zin precies hetzelfde op te bouwen: - U denkt toch zeker niet dat wij bang voor u zijn? Dat wij voor u weglopen? Dat wij niet tegen u in durven gaan? Pointe/uitsmijter

U kunt een tekst zo schrijven dat hij een verrassend slot heeft. Dat heet een pointe of een uitsmijter. U kunt van dat einde ook een afknapper maken: - De chef komt binnen met een envelop in zijn hand. ‘Let even op, allemaal,’ zegt hij. Gaat onze afdeling weer verhuizen? We hebben alle verdiepingen al gehad. Waar zou het dit keer zijn? Weer terug naar de derde? Dat zou een degradatie zijn. Gaan we naar de top van het gebouw? De chef opent de envelop. Hij leest en kijkt verbouwereerd. ‘We zijn allemaal ontslagen,’ zegt hij geschokt.

Schrijfassistent

67

Retorische vraag

Een retorische vraag is een bewering in vraagvorm. Doordat u de vorm van een vraag kiest voor uw bewering, valt die bewering erg op. Het is niet de bedoeling dat er iemand antwoord geeft. - Hebben we daarom zolang gevochten? - Denkt u dat wij dit nog langer pikken? (Bij parallellisme staan nog drie voorbeelden van een retorische vraag.) Understatement en litotes

Bij een understatement is ook sprake van ‘verzachting’ (net als bij het eufemisme), maar het is de bedoeling dat die verzachting het tegenovergestelde effect bereikt, namelijk dat van versterking: - Hij was aardig toegetakeld. (= hij zag er niet uit!) - Zij is tamelijk handig. (= zeer handig) - Welkom in mijn nederige stulp. (= een kast van een huis) - Kom maar, hondje. (= een vervaarlijke bouvier) Een litotes lijkt op een understatement. Het is een bevestiging in de vorm van een ontkenning: - Ik geloof dat ik dat niet echt heel erg zal vinden. (= kan me niet schelen) - Dit werkstuk is door de docenten niet als geweldig ervaren. (= het is slecht) - Ik heb dat helemaal niet zo slecht gedaan. (= heel goed) - Ze heeft aan die klus niet weinig dagen besteed. (= veel dagen) - Hij kan niet onaardig voetballen. (= goede voetballer) - Dat je lang op de uitslag moet wachten, is bij haar niet ongewoon. (= heel gebruikelijk) >

Zie ook bij Woordspeling

Symmetrie In een tekst moet u consequent zijn in het gebruik van enkelvoud of meervoud, het getal van onderwerp en persoonsvorm, van tegenwoordige tijd of verleden tijd, van persoonlijke voornaamwoorden en van opsommingen. Dat is de symmetrie van de tekst (symmetrie = de juiste onderlinge verhouding van de onderdelen).

68

Schrijfassistent

Enkelvoud en meervoud

Wees consequent in het gebruik van enkelvoud en meervoud - Niet: De golfspeler, de schakers en voetballers hebben één ding gemeen: ze spelen voor de lol. Wel: Golfspelers, schakers en voetballers hebben één ding gemeen: ze spelen voor de lol. Wel: De golfspeler, de schaker en de voetballer hebben één ding gemeen: ze spelen voor de lol. - Niet: Veel mensen houden niet van afwassen. Men koopt daarom een afwasmachine, maar denkt daarbij echter niet aan het milieu. Wel: Veel mensen houden niet van afwassen. Daarom kopen ze een afwasmachine, maar denken daarbij echter niet aan het milieu. Incongruentie

Het onderwerp en de persoonsvorm van een zin hebben hetzelfde getal: enkelvoud of meervoud. Dat heet getalscongruentie. Let vooral op bij het gebruik van woorden als: aantal, groep en bende. Deze woorden geven eigenlijk meer personen of voorwerpen aan. Maar omdat u een groep als een eenheid kunt beschouwen, gebruiken we bij deze woorden het enkelvoud: - Een aantal docenten heeft gestaakt. Een fout tegen de getalscongruentie tussen onderwerp en persoonsvorm heet incongruentie. Met name als het onderwerp uit een wat langer zinsdeel bestaat of als het onderwerp ver van de persoonsvorm af staat, kan er gemakkelijk incongruentie ontstaan: Niet: De groep mannen die allemaal lange grijze regenjassen dragen, lopen door de natte straten van de stad. Wel: De groep mannen die allemaal lange grijze regenjassen dragen, loopt door de natte straten van de stad. (‘groep’ is enkelvoud, dus persoonsvorm óók enkelvoud.) Tegenwoordige en verleden tijd

Gebruik de tegenwoordige en de verleden tijd niet door elkaar. Niet: De politiecommissaris was woedend toen de speciale eenheid werd opgeheven. Hij stapt met wijde gebaren op de minister af en zei tegen de verbouwereerde man dat er nú iets moet gebeuren. Wel: De politiecommissaris was woedend toen de speciale eenheid werd opgeheven. Hij stapte met wijdse gebaren op de minister af en zei tegen de verbouwereerde man: ‘Er moet nú iets gebeuren!’

Schrijfassistent

69

Als u de verleden tijd gebruikt, moet u dat blijven doen. In het voorbeeld hierboven ziet u de enige uitzondering op die regel: in een citaat of een letterlijke uitspraak van iemand gebruikt u de tijd die de persoon zelf ook gebruikt heeft. Het verdient de voorkeur bij een verslag van een vergadering de tegenwoordige tijd te gebruiken: - De notulen van de de vergadering van 11/5 worden goedgekeurd. - De voorzitter stelt voor … - Corlijn vindt dat … - Besloten wordt de huidige afspraak te handhaven. Als u de tegenwoordige tijd gebruikt, houdt u dat ook de hele tekst vol. Wilt u iets beschrijven dat in het verleden is gebeurd, dan gebruikt u de voltooid tegenwoordige tijd: - De boekhouder van de voetbalclub heeft fraude gepleegd. Hij is door de politie op heterdaad betrapt. Er is geen cent in de kas achtergebleven. (De persoonsvorm staat in de tegenwoordige tijd; de rest van het gezegde bevat een voltooid deelwoord.) Persoonlijke voornaamwoorden

Persoonlijke voornaamwoorden kunt u beter niet door elkaar gebruiken. Dat werkt verwarrend en is vaak lelijk van stijl. De zinnen in het volgende voorbeeld zijn niet echt fout. De tekst is alleen onduidelijk en heeft een slechte stijl. Niet: Ik geloof dat het beter gaat met mijn gezondheid. Je hoopt dat elk bezoek aan de dokter verbetering brengt. Men wordt steeds teleurgesteld. Wel: Ik geloof dat het beter gaat met mijn gezondheid. Ik hoop bij elk bezoek aan de dokter op verbetering, maar word steeds teleurgesteld. Opsommingen

Fouten tegen de symmetrie vindt u ook vaak in opsommingen. Alle elementen van de opsomming moet u op dezelfde manier opschrijven. Niet: Jongeren houden van: • het luisteren naar popmuziek; • uitgaan hoort erbij; • ook met elkaar loltrappen vinden ze leuk.

70

Schrijfassistent

Wel: Jongeren houden van: • luisteren naar popmuziek; • uitgaan; • loltrappen met elkaar. Tangconstructie Niet: De ooggetuige, die de aanrijding tussen de taxi en de bestelwagen had zien gebeuren om zes uur ‘s ochtends toen hij van de nachtdienst naar huis terugkeerde, is om half elf door de politie ondervraagd. Wel: Toen de ooggetuige om zes uur ‘s ochtends van de nachtdienst naar huis terugkeerde, had hij de aanrijding tussen de taxi en de bestelwagen zien gebeuren. Hij is om half elf door de politie ondervraagd. Door de nabepaling ‘die ... terugkeerde’ is de afstand tussen de kern van het onderwerp (‘ooggetuige’) en de persoonsvorm (‘is’) te groot geworden. In dergelijke gevallen spreekt men van een tangconstructie: een zin waarin een andere zin tussen het onderwerp en de persoonsvorm is gezet. In het volgende voorbeeld is de vetgedrukte zin in de tang genomen. Dat maakt het lezen moeilijker. Het beste kunt u de zin in de tang na de andere zin plaatsen. Niet: De bonden die niet graag laten zien dat ze ook kunnen verliezen, gaven geen persconferentie. Wel: De bonden gaven geen persconferentie. Ze laten niet graag zien dat ze ook kunnen verliezen. Wel: De bonden gaven geen persconferentie, omdat ze niet graag laten zien dat ze ook kunnen verliezen. Er is óók sprake van een tangconstructie als het deel van de zin tussen de persoonsvorm en de rest van het gezegde te lang is: Niet: Hij is om half elf door de politie, die hem om tien uur uit zijn bed belde, ondervraagd. Wel: Hij is om half elf ondervraagd door de politie, die hem om tien uur uit zijn bed belde. Een tangconstructie is niet fout, maar maakt een zin wel nodeloos ingewikkeld om te lezen. Daarom kunt u tangconstructies beter vermijden.

Schrijfassistent

71

Tautologie Als mensen in één zin verschillende synoniemen naast elkaar gebruiken met de bedoeling extra nadruk te krijgen, dan is er sprake van een tautologie (= dubbelop): - Wis en waarachtig - Nooit ofte nimmer - Paal en perk stellen - Hoe je het ook wendt of keert, het is ... Maar soms wordt tautologie foutief toegepast: - Kunsttoffen zoals bijvoorbeeld plastic en nylon. (‘zoals’ is gelijk aan ‘bijvoorbeeld’) - Maar hij is echter geslaagd. (‘Maar’ zegt hetzelfde als ‘echter’) - Ik ga naar dat tuinfeest, tenzij het niet regent. (‘tenzij’ = behalve als) - Dat heb ik nog nooit niet gezien. (dubbele ontkenning) Soms wordt een tautologie opzettelijk foutief gebruikt vanwege het komisch effect. - We krijgen geen vakantie, geen loon en worden niet betaald. - Ik ben hier gratis en voor niets gekomen. - Wij zijn erg blij en verheugen ons erover dat u naar ons wilt luisteren. Telefoonnummers De persoonlijke communicatienummers (PCN’s) binnen Fontys schrijft u met twee spaties: - 0877 877 877 Bij andere telefoonnummers is de meest voorkomende schrijfwijze: - (013) 535 13 47 - +31 (0)13 535 13 47 Titels • Titels binnen een zin of groepje woorden schrijft u met kleine letters en een punt erachter: drs., dr., mr., ir., prof. • Als ze aan het begin van een zin staan, schrijft u ze met een hoofdletter.

72

Schrijfassistent

Trema U plaatst een trema aan het begin van een nieuwe lettergreep om te voorkomen dat u het woord verkeerd leest (en u in plaats van twee klanken maar één klank leest). Voorbeelden: - variëren - geüniformeerd - geïsoleerd - reünie - geïllustreerd - poëzie - vacuüm - financiën - conciërge - ruïne - industriële - diëtiste Bij woorden als: - industrieel - gevarieerd - dieet - financieel gebruikt u dus geen trema, want die woorden kunt u niet verkeerd uitspreken. Er zijn enkele uitzonderingen. U plaatst géén trema: 1 bij de Franse uitgang -ien: opticien elektricien 2 bij de Latijnse uitgang -eum: museum petroleum 3 bij de dubbele -ii-: glooiing begroeiing 4 tussen delen van samenstellingen, want daar plaatst u een koppelteken: na-apen toe-eigenen zee-egel micro-organisme bio-industrie (Telwoorden vormen hierop een uitzondering: drieëndertig.)

Schrijfassistent

73

Tussenletter in samenstellingen Bij samengestelde woorden vindt u vaak een extra -e-, -en- of -s- als tussenletter, maar die kunt u niet altijd horen: - eikenblad / boekenkast (maar u hóórt bij correcte uitspraak boekekast!) - dorpskerk / dorpsstraat (maar u hóórt in dorpsstraat slechts één -s-!) Dit is een beruchte spellingkwestie! De regels volgens Spelling-1995 zijn als volgt. Tussenklank -n-

Hoofdregel 1: Schrijf een -n- als het eerste deel van de samenstelling een zelfstandig naamwoord is dat uitsluitend een meervoud op -(e)n heeft. - eikenboom, bessensap, boerendochter, boekenbon, koninginnensoep, krantenartikel, rozenstruik, kurkentrekker, schroevendraaier, leeuwendeel, zakenreis, worstenbroodje, eendenei. Uitzonderingen: 1 Het eerste deel verwijst naar een persoon of zaak die in de gegeven context enig is in zijn soort: Koninginnedag, zonneschijn, Onze-Lieve-Vrouwetoren, zonneschijn, hellevuur, maneschijn. 2 Het eerste deel heeft een versterkende betekenis en het geheel is een bijvoeglijk naamwoord: beregoed, beresterk, beretrots boordevol, reuzeleuk, stekeblind 3 Het eerste deel is een dierennaam en het tweede deel is een plantkundige aanduiding: kattekruid, (dus naast kattenbak!), paardebloem (dus naast paardenstaart!), duivekervel (dus naast duivenmest!) 4 Het eerste deel is een lichaamsdeel en het geheel is een versteende samenstelling: kakebeen, kinnebak, ruggespraak, hartelust

74

Schrijfassistent

5 Een van de delen is niet (meer) herkenbaar als afzonderlijk woord in de oorspronkelijke betekenis: bolleboos, flierefluiter, klerelijer, schattebout, petekind, huilebalk, flauwekul, ruggespraak, papegaai, paddestoel, schattebout, takkewijf (Let in dit verband op het verschil tussen een kattebelletje (uitzondering 5) en kattenbelletje (hoofdregel)!) Deze vijfde uitzondering levert de nodige problemen op, omdat men het er niet altijd over eens is of één van de delen wel of niet herkenbaar is in de oorspronkelijke betekenis. Voorbeeld: Volgens het etymologisch woordenboek van Van Dale zijn paddestoelen echter stoelen voor padden, dus is de spelling paddenstoelen gerechtvaardigd. Maar niet volgens de nieuwe Woordenlijst ... ! De nieuwe spelling schrijft daarnaast echter wél het woord elfenbankje voor ...! Hoofdregel 1 geldt óók als het eerste deel een vrouwelijke nevenvorm is van het grondwoord (dus eindigt op een toonloze -e) en alléén een meervoud op -s heeft, zoals agente en violiste: - agentenuniformrokje. - Agentenuniform (geldt zowel voor agentes als agenten!) - violistenconcours (geldt zowel voor violistes als violisten!) En de regel geldt evenééns als het eerste deel een zelfstandig naamwoord is dat in het enkelvoud niet eindigt op een toonloze -e én een meervoud heeft op -en en -s, zoals leraar, ambtenaar en artikel: - lerarenkamer, ambtenarencentrale, artikelenreeks Hoofdregel 2: Schrijf in de overige gevallen géén -n-. Dus: - tarwemeel, rijstepap - aspergesoep, horlogemaker - armelui, goedemorgen, rodekool -

brekebeen, dwingeland, spinnewiel

-

gedaanteverwisseling, secretaressecongres, postbodecongres, aspirineleverancier, dienstbodevakbond, bediendevertrek lindebos, medailleverzameling, weduwepensioen, aktetas, gedachtegang, novellebundel, weidevogel

Schrijfassistent

(hebben geen meervoud) (alleen meervoud op -s) (eerste deel is een bijvoeglijk naamwoord) (eerste deel is een werkwoord) (zelfstandig naamwoord dat wél eindigt op toonloze -e én een meervoud op -en én op -s heeft.)

75

Met name het laatste groepje voorbeelden bij hoofdregel 2 is zéér verwarrend! Want deze regel leidt tot volgens de nieuwe spelling verplichte samentrekkingen als: - weduwe- en wezenpensioen - dieven- en dieveggebende - groente- en spijzenzaken De regels voor de tussenletter in samenstellingen gelden niet wanneer het eerste deel als afzonderlijk woord al op een -n eindigt, zoals: - binnendeur, goudenregen, havenhoofd, rekenmeester, tussenletter De regels zijn ook niet van toepassing op samenstellingen met een oude naamvals-n. Die -n- blijft behouden, bijvoorbeeld in: - ‘s anderendaags, grotendeels, merendeel. Tussenklank -s-

Hoofdregel: Schrijf een tussenletter -s- als u die hoort. 1 Schrijf in samenstellingen een -s- als het eerste deel als afzonderlijk woord niet op een sisklank eindigt en het tweede deel niet met een sisklank begint, maar als u tussen de twee delen wel een -s- hoort: bakkersroom, moederskindje, meningsverschil, stadsdeel, verlovingstijd 2 Schrijf in samenstellingen waarvan het tweede deel met een sisklank begint, een -s- als de aanwezigheid van die tussenletter blijkt uit een samentrekking: adventsstuk (want advents- en kerststuk) meisjesstemmen (want meisjes- en vrouwenstemmen) liefdesscène (want liefdes- en sterfscène) In plaats van de proef met de samentrekking kunt u bij twijfel ook een tweede deel kiezen dat niet met een sisklank begint: adventsstuk (want adventskrans) meisjesstemmen (want meisjesboeken) liefdesscène (want liefdesbrief)

76

Schrijfassistent

Deze regels voor de -s- in samenstellingen geven slechts uitsluitsel voor een beperkt aantal gevallen. Want sommige taalgebruikers spreken sommige woorden wél met een -s- uit en andere niet. Voorbeelden: - dood(s)kist, drug(s)beleid, handel(s)maatschappij, inkoop(s)prijs, spelling(s)commissie, tijd(s)verschil, voorbehoed(s)middel, wet(s)tekst Kies in dergelijke gevallen de vorm die u zelf het best in de oren klinkt. De keuze is hierbij dus vrij. Uitroepteken Een uitroepteken zet u: 1 Na een uitroep: Laat ze niet hangen voor twee euro! 2 Na een klanknabootsing als: Pats! Boink! 3 Na een bevel: Jij daar, hier komen en snel! 4 Tussen haakjes om nog ernstiger twijfel dan bij een vraagteken aan te duiden: Dit democratische (!) besluit stond vanmorgen op FontysOnline. (Maar het zou ook zó kunnen: Dit ‘democratische’ besluit stond vanmorgen op FontysOnline.) Sommige mensen strooien kwistig met uitroeptekens. Dat maakt al snel een overdreven indruk. Vele of velen? Wanneer woorden als ‘vele’, ‘alle’, ‘enige’, ‘enkele’, ‘andere’, ‘meeste’, ‘sommige’ en ‘beide’ op personen slaan én er geen zelfstandig naamwoord achter staat, komt er een -n achter. - De passagiers van de Titanic kwamen in ijskoud water terecht. Velen verdronken binnen enkele minuten. - Sommigen lazen een tekst voor, anderen declameerden een gedicht. - Meneer Lacroix en mevrouw Da Paoli zijn er niet. Beiden hebben afgebeld. - Er zitten acht Fontysstudenten in de selectie, onder anderen Ronald en Frank de Beer.

Schrijfassistent

77

Als ze niet op personen slaan, komt er geen -n achter. - De struiken op de campus waren ziek. Daarom zijn sommige omgehakt en andere flink gesnoeid. - Zes cdi-roms heb ik weggedaan, onder andere die met die encyclopedie en die met karaoke. - Tientallen bootjes dobberden in de inham. Vele hadden geen zeil. Als u bij een verwijzing naar een persoonsnaam die persoonsnaam binnen de zin weglaat, dan moet u ook geen -n schrijven: - Sommige auteurs lazen een tekst voor, andere declameerden een gedicht. - Sommige studenten komen om tien uur, andere drinken eerst koffie. - Dove mensen zijn minder gehandicapt in het verkeer dan blinde. Verkleinwoorden De meeste verkleinwoorden worden gevormd door achter het grondwoord -je, -tje, -etje of -pje te zetten. Maar er zijn enkele probleempjes. 1 Soms komt verdubbeling van de klinker voor: lot/lootje, pad/paadje Dat kan ook gebeuren omwille van de uitspraak: papa/papaatje, foto/fotootje, paraplu/parapluutje 2 Als het grondwoord eindigt op -i, krijgt u -ie: taxi/taxietje Als het grondwoord eindigt op -y, krijgt u -’tje: baby/baby’tje 3 Er zijn Franse woorden die in de laatste lettergreep één klinker hebben (die lang wordt uitgesproken) en een slotmedeklinker (die niet wordt uitgesproken): diner/dineetje, café/cafeetje 4 De verkleinwoorden van Engelse leenwoorden krijgen ook een Nederlandse behandeling: mountainbikeje, cakeje

78

Schrijfassistent

Vervoeging Engelse werkwoorden Het is vooral in het zakenleven heel gebruikelijk om Engelse woorden te hanteren (leenwoorden, dus). Maar het Engelse taalsysteem is anders dan het Nederlandse. Daarom is het niet altijd duidelijk hoe Engelse werkwoorden in Nederlandse situaties vervoegd moeten worden. Aanvankelijk hadden de leenwoorden de vorm van de donortaal, maar geleidelijk aan hebben ze een Nederlands uiterlijk gekregen. We noemen ze dan bastaardwoorden. Hierna vindt u een rijtje veel voorkomende bastaardwoorden uit het Engels met daarbij de vervoeging. Die woorden zijn zoveel mogelijk vervoegd volgens de regels van het Nederlands (dus inclusief regel van ‘t kofschip). Daarvoor is gekozen omdat Engelse werkwoorden meestal worden vernederlandst. De Engelse woorden to fax en to finish veranderen we bijvoorbeeld in faxen en finishen: de uitgang -en is een aanpassing aan het Nederlandse taalsysteem. Dat geldt ook bij gefaxt en gefinisht: dat zijn vernederlandste vormen van de Engelse woorden faxed en finished. Engels ww werkwoord barbecuen bingoën brainstormen breakdancen checken coachen crashen crossen droppen e-mailen faxen finishen free-lancen housen interviewen managen mixen

Schrijfassistent

ik tegenwoordige tijd barbecue bingo brainstorm breakdance check coach crash cros drop e-mail fax finish free-lance hous interview manage mix

jij/hij

barbecuet bingot brainstormt breakdancet checkt coacht crasht crost dropt e-mailt faxt finisht free-lancet houst interviewt managet mixt

ik/jij/hij verleden tijd barbecuede bingode brainstormde breakdancete checkte coachte crashte croste dropte e-mailde faxte finishte free-lancete houste interviewde managede mixte

hij heeft

gebarbecued gebingood gebrainstormd gebreakdancet gecheckt gecoacht gecrasht gecrost gedropt ge-e-maild gefaxt gefinisht gefree-lancet gehoust geïnterviewd gemanaged gemixt

79

Engels ww werkwoord plannen playbacken promoten rugbyen scannen scoren scrabbelen shampoo-en snowboarden stressen tackelen volleyballen volleyen yellen

ik tegenwoordige tijd plan playback promoot rugby scan scoor scrabbel shampoo snowboard stress tackel volleybal volley yel

jij/hij

plant playbackt promoot rugbyt scant scoort scrabbelt shampoot snowboardt stresst tackelt volleybalt volleyt yelt

ik/jij/hij verleden tijd plande playbackte promootte rugbyde scande scoorde scrabbelde shampoode snowboardde stresste tackelde volleybalde volleyde yelde

hij heeft

gepland geplaybackt gepromoot gerugbyd gescand gescoord gescrabbeld geshampood gesnowboard gestresst getackeld gevolleybald gevolleyd geyeld

Let op: De spelling van sommige bastaardwoorden uit het Engels is afhankelijk van de persoonlijke uitspraak: briefen (f) briefen (v) leasen (s) leasen (z) golfen (f) golfen (v)

brief brief leas leas golf golf

brieft brieft least least golft golft

briefte briefde leaste leasde golfte golfde

gebrieft gebriefd geleast geleasd gegolft gegolfd

Verwijswoorden Verwijswoorden zijn woorden die naar iets verwijzen. U gebruikt ze bijvoorbeeld om herhalingen te voorkomen. Er staat een woord verderop in de zin of in een andere zin en daar verwijst u naar. Welk verwijswoord u kunt gebruiken, hangt af van het woord waarnaar het verwijst. - De ploegbaas ontdekte dat de machines al een half uur stilstonden. Hij sprong zowat uit zijn vel toen hij het zag.

80

Schrijfassistent

Er worden vaak fouten gemaakt met verwijzingen. Zie bijvoorbeeld de volgende paragrafen: - Enkelvoud en meervoud - Woordgeslacht - Verwijzing naar personen - Die of welke? - Verwijzing naar de titel van een tekst Niet: Daarna sloegen we een straat in aan onze linkerhand, die regelrecht naar het centrum liep. Wel: Daarna sloegen we aan onze linkerhand een straat in, die regelrecht naar het centrum liep. In de eerste zin is de afstand tussen het antecedent ‘een straat’ en het verwijswoord ‘die ‘ te groot, waardoor er een onbedoeld humoristisch effect optreedt. Daarom is het raadzaam de afstand tussen antecedent en verwijswoord zo klein mogelijk te houden. Andere voorbeelden: - Niet: De verpleegster legde een deken over de patiënt, die zij uit een gangkast gehaald had. Wel: De verpleegster legde over de patiënt een deken, die zij uit een gangkast gehaald had. - Niet: Gisteren hebben we de brief van mevrouw Nijssen ontvangen, die u hierbij aantreft. Wel: Gisteren hebben we van mevrouw Nijssen de brief ontvangen die u hierbij aantreft. Verwijzing naar mannen en vrouwen Vermijd ‘seksistisch’ taalgebruik en kies bijvoorbeeld niet voor opsommingen als: - drs. J. Blijlevens; - mevr. dr. C. van Dieteren; - J. Simons. Gebruik liever een opsomming als: - drs. J. Blijlevens; - dr. C. van Dieteren; - J. Simons. of: - de heer drs. J. Blijlevens; - mevrouw dr. C. van Dieteren; - de heer J. Simons. of:

Schrijfassistent

81

-

drs. Jacques Blijlevens; dr. Clazien van Dieteren; Jan Simons.

Woordcombinaties die beide geslachten noemen, zoals ‘hij/zij’, ‘hij of zij’ en ‘haar of zijn’ zijn wel correct, maar niet prettig om te lezen. Dat geldt ook voor de multiple-choicestijl van ‘lerar(es)’, ‘medewerk(st)er’ en ‘student(e)‘. En de toevoeging (m/v) is alleen geschikt voor personeelsadvertenties. Kies bij voorkeur voor ‘neutrale’ termen voor zowel mannen als vrouwen, zoals directeur, journalist, leraar, medewerker, psycholoog, redacteur en student. En pas de verwijzingen daaraan aan: - De student koestert zijn rechten. (Daarmee worden taalkundig zowel mannen als vrouwen bedoeld.) - Psycholoog C. Veenstra heeft haar rapport afgerond. (C. Veenstra is een vrouw.) - Directeur M. Matthijssen heeft zijn beleidsvoorstel aangeboden. (M. Matthijssen is een man.) Het probleem kunt u omzeilen door waar dat kan meervoud te gebruiken: - Studenten koesteren hun rechten. In grotere teksten kunt u aan beide seksen recht doen zonder ingrijpende maatregelen door aan het begin van de tekst een mededeling te plaatsen, zoals: - Waar voor het gemak hij wordt gebruikt, moet ook zij worden gelezen. Verwijzing naar personen Vaak wordt bij personen een foutieve verwijzing gebruikt. U mag niet naar personen verwijzen met ‘waar’ + voorzetsel. Dat mag alleen in het geval van dieren en dingen. Niet: De burgemeester gaf een erepenning aan het aftredende raadslid, waaraan de stad veel te danken had. Wel: De burgemeester gaf een erepenning aan het aftredende raadslid, aan wie de stad veel te danken had. Wel: De burgemeester gaf het aftredende raadslid een erepenning, waaraan deze veel waarde hechtte.

82

Schrijfassistent

Verwijzing naar de titel van een tekst Een veel voorkomende verwijsfout heeft betrekking op de verwijzing naar de titel van de tekst. Voorbeeld: tekst met als titel Onderzoek naar alcoholmisbruik. De tekst begint als volgt: Niet: Dit onderzoek (of: Bovengenoemd onderzoek) heeft aangetoond dat er in de media schromelijk overdreven wordt. Wel: Onderzoek naar alcoholmisbruik heeft aangetoond dat er in de media schromelijk overdreven wordt. Voegwoorden naast elkaar Gebruik geen twee of meer voegwoorden naast elkaar. - Niet: Ik heb mijn collega verzocht of, wanneer ik door mijn weigering problemen zou krijgen, zij mij wilde steunen. Wel: Ik heb mijn collega verzocht of ze mij wilde steunen, wanneer ik door mijn weigering problemen zou krijgen. - Niet: Het is belangrijk dat, wanneer u die rode vlekken ziet verschijnen, u onmiddellijk naar de bedrijfsarts gaat. Wel: Het is belangrijk dat u onmiddellijk naar de bedrijfsarts gaat, wanneer u die rode vlekken ziet verschijnen. Voorzetselfouten Tevreden met/over Tevreden met iets: ik neem er genoegen mee (maar ik ben het er niet helemaal mee eens). Tevreden over iets: ik ben werkelijk voldaan. - Ik ben tevreden met een afkoopsom van e 150,-, ook al had het e 250,- moeten zijn. - Ik ben tevreden over de afkoopsom van e 150,-, want die is hoger dan ik verwacht had. Zich verheugen op/in Zich verheugen op iets: blij zijn met iets wat nog moet komen. Zich verheugen in iets: blij zijn met iets wat er al is. - Ik verheug me nu al op de krokusvakantie. - De conciërge verheugt zich in een goede gezondheid.

Schrijfassistent

83

(In)huren Hoe langer hoe meer werkwoorden worden versierd met het voorzetsel ‘in’, zonder dat dat noodzakelijk is, want er staat nu eenmaal geen ‘uit’ tegenover! Niet: inhuren inschatten inlezen inplannen Wel: huren schatten lezen plannen Vraagteken Een vraagteken gebruikt u: 1 Aan het eind van een vragende zin: Zou het nu lukken? Shireen dacht: Hoe moet het nu verder? 2 Tussen haakjes om twijfel aan te duiden: Dit democratische (?) besluit stond vanmorgen op FontysOnline. Wat betreft Gebruik liever geen zinnen met wat betreft vooraan in de bijzin, maar zet de persoonsvorm ‘betreft’ achteraan, zoals het hoort in een bijzin: Niet: Wat betreft die audit van morgenmiddag, die ... Wel: Wat die audit van morgenmiddag betreft, die ... Werkwoord als zelfstandig naamwoord Vermijd opeenstapelingen van werkwoorden die u gebruikt als zelfstandig naamwoord (men spreekt van een gesubstantiveerd werkwoord of nominalisering), want dat maakt een ‘ambtelijke’ indruk. Niet: Het bevuilen en het kwijtraken van boeken door die jongeman met dat korte haar kan niet door de beugel. Wel: Die jongeman met dat korte haar raakt boeken kwijt en bevuilt ze. Dat kan niet door de beugel. Woorden aaneenschrijven Dit zijn de regels: 1 Samenstellingen schrijft u zoveel mogelijk aaneen (hoeveel delen er ook zijn), zolang er geen gevaar voor verkeerde uitspraak bestaat. Niet: product innovatie of product-innovatie Wel: productinnovatie

84

Schrijfassistent

Andere voorbeelden: • eenpersoonsbed, kasteeleigenaar, kannoneerbootpolitiek, onroerendgoedmarkt, langetermijnplanning, antirevolutionair, consumptieaardappel, confectieafdeling, symfonieorkest, taxionderneming, guerillaoorlog, voordeurdelerwetgeving 2 De volgende soort woorden (voornaamwoordelijke bijwoorden) schrijft u aan elkaar: • daartussen, ernaar, daarvoor, erin, waarvoor 3 De getallen van 1 tot 100 en veelvouden van 100 en 1000 schrijft u ook aan elkaar: • achttien, drieëntwintig, zevenhonderd, vijfendertigduizend, negenhonderd achtenzeventig. Het is overigens een op veel plaatsen ingeburgerde gewoonte om in gewone tekst, bijvoorbeeld in een krantebericht of artikel, getallen tot 20 voluit te schrijven en vanaf 20 in de vorm van cijfers: • Twaalf ambachten en dertien ongelukken • De brandweer arriveerde pas na 20 minuten. Betekenisverschil

In sommige gevallen maakt het verschil of u woorden aan elkaar of los schrijft: • Tenminste/ten minste: Ze komt eraan. Dat heeft ze tenminste (= althans) beloofd. Ten minste (= minstens) zes mensen hebben afgebeld. • Tekort/te kort: Er is een tekort van tienduizend euro. Kom je nog iets te kort? • Teveel/te veel: Het teveel wordt teruggestort op uw bankrekening. U heeft te veel geld overgemaakt. Andere kwesties

• • •

Gebruikmaken Maakt gebruik, heeft gebruikgemaakt Tekortkomen komt tekort, is tekortgekomen Tekortschieten schiet tekort, is tekortgeschoten

Schrijfassistent

85

• • • •

• • •

Temeer Des temeer Terechtstaan staat terecht, heeft terechtgestaan. Ternauwernood Tevergeefs (bijwoord) / vergeefs (bijvoeglijk naamwoord) Tevergeefs probeerde hij het rapport af te krijgen. Al zijn pogingen waren vergeefs. Tevoorschijn tevoorschijn komen, komt tevoorschijn, is tevoorschijn gekomen Teweegbrengen brengt teweeg, heeft teweeggebracht Tewerkstellen stelt tewerk, heeft tewerkgesteld.

Woorden afbreken De regels om woorden in lettergrepen te verdelen, zijn velerlei en lijken nogal inconsequent. Het is haast onmogelijk om ze correct toe te passen. -

baby’tje Vlaatje cafeetje machientje nomaadje bioscoop transactie koeien loyaal pistool ambten

breekt u af als als als als als als als als als als als

baby-tje vla-tje café-tje machien-tje nomaad-je bio-scoop trans-actie koei-en loy-aal pi-stool amb-ten

De belangrijkste regel is daarom: als u niet precies weet hoe u een woord moet afbreken, doe het dan niet! Schrijf dan het héle woord op de volgende regel. Een tekst met weinig woordafbrekingen is helder en goed leesbaar. We stellen daarom voor om geen woorden af te breken zoals le-lijk en onvol-doende, maar alléén samenstellingen, zoals letter-greep en afbrekings-programma. In dit boekje is die regel toegepast.

86

Schrijfassistent

U vindt de regels voor het afbreken van woorden in het nieuwe Groene boekje (Leidraad, paragraaf 5.2). En als u die regels te ingewikkeld vindt, kijk dan in de woordenlijst van dat boekje, want daarin zijn álle woorden in lettergrepen verdeeld door middel van punten. Woordgeslacht De zelfstandige naamwoorden hebben in het Nederlands een woordgeslacht. Ze zijn, net als in het Duits, mannelijk, vrouwelijk of onzijdig. Dat verschil speelt in het Nederlands meestal geen rol, behalve bij het gebruik van verwijswoorden (men spreekt van voornaamwoordelijke aanduiding) naar woorden in het enkelvoud: • Naar mannelijke woorden in het enkelvoud verwijst u met ‘hij’, ‘hem’ of ‘zijn’. • Naar vrouwelijke woorden verwijst u met ‘zij’, ‘ze’ of ‘haar’. • Naar onzijdige woorden in het enkelvoud verwijst u met ‘het’ of ‘zijn’. -

-

Die cursist heeft enkele lessen gemist doordat hij in Oostenrijk was. Onze assistente heeft vandaag ook het bed gehouden omdat ze ziek is. Het kind heeft zijn beertje in de bus laten liggen. Het kind heeft haar beertje in de bus laten liggen. (Als uit de context blijkt dat het om een meisje gaat, mag u in dit geval ook het verwijswoord ‘haar’ gebruiken.) Ik heb dat artikel niet uitgelezen, omdat ik het ontzettend langdradig vond.

In het meervoud vervalt het verschil tussen mannelijk en vrouwelijk. - Niet: De commissie en zijn voorzitter Wel: De commissie en haar voorzitter. (‘commissie’ is een vrouwelijk woord.) - Niet: De Groepsraad heeft in haar vergadering van dinsdag het voorstel verworpen. Wel: De Groepsraad heeft in zijn vergadering van dinsdag het voorstel verworpen. (‘raad’ is een mannelijk woord.) Sommige mensen hebben een goed gevoel voor het geslacht van woorden. Anderen zullen een woordenboek moeten gebruiken.

Schrijfassistent

87

Woorden voor abstracte begrippen zijn gewoonlijk vrouwelijk: uitgang: voorbeeld: -heid gehoorzaamheid -ing vergadering -ie commissie -nis droefenis -ie familie -schap boodschap -iek muziek -theek mediatheek Sommige woorden zijn naar keuze mannelijk of vrouwelijk, dat maakt het er niet gemakkelijker op: - tafel mannelijk/vrouwelijk - (vak)groep mannelijk/vrouwelijk Advies: de-woorden zijn mannelijk (u verwijst daar dus naar met ‘hij’, ‘hem’ of ‘zijn’), behalve als het om woorden voor abstracte begrippen gaat. Namen van plaatsen, landen, voetbalclubs en dergelijke zijn bijna altijd onzijdig. Dus: - Londen en zijn vele musea - Afghanistan heeft zijn grenzen geopend. - Ajax en zijn problemen Sommige mensen gebruiken in een tekst voortdurend ‘hij/zij’. Ze willen vermijden dat anderen denken dat ze mannen voortrekken. - De student heeft het in het eerste jaar moeilijk. Hij/zij haalt vaak zijn/haar propedeuse niet. Deze mensen vergeten dat het geslacht van het woord niets te maken heeft met het geslacht van mensen. ‘Student’ is een mannelijk woord of de persoon in kwestie nu een man of een vrouw is, doet niet ter zake. U kunt ‘hij’ en ‘zijn’ als verwijswoord gebruiken, als de zin tenminste niet nadrukkelijk over een vrouwelijk persoon gaat. In geval van twijfel gebruikt u ‘deze’ of ‘die’ of zet u de hele zin in het meervoud. - De student heeft het in het eerste jaar moeilijk. Hij haalt vaak zijn propedeuse niet. - Studenten hebben het in het eerste jaar moeilijk. Ze halen vaak vaak hun propedeuse niet. > 88

Zie ook bij Zij of hij? Schrijfassistent

Woordspeling Bij een woordspeling maakt u gebruik van de verschillende betekenissen van een woord: - Hier ligt Gijs van Amerongen, in de grond geen kwaaie jongen (Cees Buddingh’) - Ieder moet vanaf een zekere leeftijd zijn eigen boodschap doen, de kleine zowel als de grote. (Harry Mulisch) Als u op zoek bent naar bijvoorbeeld een titel voor een rapport of nota, is het soms wel aardig gebruik te maken van een woordspeling. U maakt dan gebruik van de verschillende betekenissen die een woord of uitdrukking kan hebben. Daarbij kunt u bestaande woorden in elkaar ‘vlechten’, zodat een nieuw woord ontstaat. ‘Pedagoochelaars’, een woordspeling van de dichter Lucebert, is daarvan een voorbeeld. En bij het politieke schandaal over de met dioxinen besmette kippen dat twee ministers hun baan kostte, werd in België gesproken van ‘Kippengate’, met een knipoog naar de beruchte Watergate-affaire. Een ‘digibeet’ is iemand die niet met computers kan omgaan. Dat woord is gevormd naar analogie van ‘analfabeet’. Twee voorbeelden van titels van Fontysonderzoeken die bestaan uit een woordspeling: • Start bekwaam (Onderzoek naar de startbekwaamheden van beginnende leraren voortgezet onderwijs); • Afgewogen (Onderzoek naar de arbeidsmarktsituatie van afgestudeerden van lerarenopleidingen). Zinsbouw Een zin bestaat uit een aantal losse onderdelen. Die onderdelen kunt u niet zomaar in een willekeurige volgorde zetten. Komma’s en voegwoorden

Zinnen kunt u met elkaar verbinden, bijvoorbeeld door het gebruik van komma’s of voegwoorden. - David had flinke koorts. Mijke ging niet naar haar werk. - David had flinke koorts en Mijke ging niet naar haar werk. (opsomming) - David had flinke koorts, dus ging Mijke niet naar haar werk. (gevolg) - David had flinke koorts, zodat Mijke niet naar haar werk ging. (gevolg) - Omdat David flinke koorts had, ging Mijke niet naar haar werk. (reden) - Mijke ging niet naar haar werk, omdat David flinke koorts had. (reden)

Schrijfassistent

89

Bij het bouwen van zinnen en het verbinden van zinnen kunnen fouten gemaakt worden. In spreektaal vallen kromme zinnen niet zo op. Maar fouten in geschreven zinnen zijn vaak storend. Ondanks hun goede bedoelingen hebben niet zo ervaren schrijvers de neiging gewrongen zinnen te produceren. Dat komt vooral omdat ze hun zinnen ‘te mooi’ willen maken en vooral behoorlijk ingewikkeld door allerlei bijzinnen. Die schrijvers denken dat ze daardoor goed ‘overkomen’. Maar het tegendeel is waar, want een ingewikkelde zinsbouw komt de leesbaarheid nooit ten goede. Anakoloet

Soms is een schrijver tijdens het maken van een zin halverwege even afgeleid en is vergeten wat hij al geschreven had. Daardoor maakt hij een verkeerde verbinding (in vakterminologie een anakoloet). Als u de zin leest, merkt u het meteen: de zin loopt niet goed. U kunt hem meestal verbeteren door de zin te verdelen in twee of meer zinnen. Niet: Allerlei soorten drukinkt zijn schadelijk voor het milieu en moeten de verwerkers van oud papier er extra milieuheffingen over betalen. Wel: Allerlei soorten drukinkt zijn schadelijk voor het milieu. De verwerkers van oud papier moeten er extra milieuheffingen over betalen. Met name als de zin wat langer is, wordt de kans op fouten groter. In het algemeen kunt u slechtlopende samengestelde zinnen verbeteren door ze los te knippen. Aan de andere kant kunt u in een tekst niet alleen maar enkelvoudige zinnen gebruiken. Zo’n tekst is niet makkelijk leesbaar en komt niet goed over. U moet proberen een goed evenwicht te vinden tussen samengestelde zinnen en enkelvoudige zinnen. Dit is geen pleidooi om uw zinnen kort te houden, want ook een lange zin kan prima leesbaar zijn. Maar streef er wel naar dat uw zinnen glashelder in elkaar zitten en dat ze soepel ‘lopen’. Proleps

Proleps betekent letterlijk ‘vooruitneming’; u kunt ook spreken van ‘voorbarigheid’. Proleps ontstaat in een zin wanneer u een zinsdeel dat u wilt laten opvallen, uit het zinsverband licht en naar voren in de zin schuift. Daardoor komt het terecht in een deel van de zin waarin het niet thuishoort. Het gevaar van misverstanden is dan niet denkbeeldig. - Niet: Ik denk niet dat het tijdens de wedstrijd zal onweren.

90

Schrijfassistent

Wel: Ik denk dat het tijdens de wedstrijd niet zal onweren. - Niet: Het schoolbestuur eiste van hem dat hij zich in het openbaar verontschuldigde. Toen hij dan ook weigerde dat te doen, werd hij ontslagen. Wel: Het schoolbestuur eiste van hem dat hij zich in het openbaar verontschuldigde. Toen hij weigerde dat te doen, werd hij dan ook ontslagen. We spreken overigens óók van proleps bij verkeerde verbuigingen. Als u bijvoorbeeld wilt opschrijven dat bepaalde tomaten heel rood zijn, dan kunt u niet schrijven: Niet: hele rode tomaten (Hele, rode tomaten zijn immers hele tomaten die rood zijn.) Wel: heel rode tomaten Ellips

- Zorg dat je erbij komt. - Niet goed, geld terug. - Oost, west, thuis best. Dit zijn drie voorbeelden van onvolledige zinnen. De drie uitdrukkingen laten aan duidelijkheid en kernachtigheid niets te wensen over. Prima dus. Iedereen gebruikt van tijd tot tijd onvolledige zinnen, bijvoorbeeld om snel even enkele aantekeningen te maken, in memo’s en telefoonnotities. Die ‘telegramzinnen’ zijn niet fout, zeker niet in het dagelijkse taalgebruik. Men spreekt in dergelijke gevallen van ‘elliptische zinnen’ of kortweg ‘ellipsen’ (ellips = weglating). Voorbeelden van correcte ellipsen: - Pitabroodje. Opensnijden. Veel kaas erin. Jam erover. In de oven. Even wachten. Errug lekker. (Een dergelijk recept is zeker zo duidelijk als een uitgebreide omschrijving.) - ‘Kapstok!’ (Dit zegt een moeder tegen haar opgeschoten zoon die zijn jack weer eens op een stoel heeft gesmeten, terwijl de huisafspraak is dat jassen aan de kapstok worden gehangen.) - P., Hr. J. (OSO) belde de 3e keer! Blijft protesteren! Heb beloofd dat je vóór 3 u. terugbelt ... Mon. (Een telefoonnotitie van Monique voor haar compagnon Pieter. Het is onduidelijk waarover het protest gaat, maar dat is intern natuurlijk bekend.) Sommige ellipsen zijn in verzorgd, schriftelijk taalgebruik af te keuren. In die onjuiste ellipsen zijn woorden ten onrechte weggelaten: er is sprake van een hiaat in de zin dat er niet mag zijn. Schrijfassistent

91

- Niet: Als je deze trend bekijkt, zal het economieonderwijs het nog moeilijk krijgen! (Feitelijk staat in deze zin dat het voor de modebranche wel mee zal vallen als je niet naar deze trend kijkt ...! Een aanvulling is dus noodzakelijk.) Wel: Als je deze trend bekijkt, is het duidelijk dat het economieonderwijs het nog moeilijk zal krijgen! - Niet: Wij zijn zeker, dat zoiets niet gebeurt. Wel: Wij zijn er zeker van, dat zoiets niet gebeurt. - Niet: Hij heeft het visitatierapport bij. Wel: Hij heeft het visitatierapport bij zich. >

Zie ook bij Samentrekking

Zij of hij? Naar de volgende mannelijke woorden wordt vaak ten onrechte verwezen met ‘haar’ of ‘zij’: - bond (m.); - dienst (m.); - raad (m.; dit geldt dus óók voor Groepsraad); - staf (m.); De volgende woorden zijn naar keuze mannelijk of vrouwelijk: - groep (m./v.); - hogeschool (m./v.). Naar onzijdige woorden wordt alleen verwezen met ‘het’ of ‘zijn’: - Bestuur (o.); - instituut (o.). Naar Fontys Hogescholen verwijst u met ‘haar’ of ‘zij’ (omdat we dat enkelvoudige begrip beschouwen als het vrouwelijke woord verzameling, organisatie of instelling): - Fontys Hogescholen en haar geledingen gaan uit van dezelfde missie. - Fontys Hogescholen is een grote onderwijsorganisatie; ze omvat ongeveer 170 hboopleidingen, verdeeld over 35 instituten. >

92

Zie ook bij Woordgeslacht

Schrijfassistent

Redactiewerkzaamheden Als u van de volgende adviezen gebruik maakt tijdens het schrijven en corrigeren van teksten en drukproeven, maakt u het uw collega’s die uw teksten meelezen of die uw teksten drukklaar maken een stuk gemakkelijker. Dat scheelt namelijk veel werk bij de redactie van uw teksten en bij de grafische opmaak ervan en het voorkomt soms tijdrovende misverstanden. Platte tekst

•

Typ de platte tekst (ook wel bodytekst genoemd) in Fontys Joanna korps 10 met regelafstand ‘enkel’.

Koppenhiërarchie

•

• •

Ga ter verduidelijking voor de grafische opmaak uit van de volgende koppenhiërarchie: Hoofdstuk: korps 14 vet, een witregel erboven en eronder; Paragraafkop: korps 10 vet, een witregel erboven (dus tegen de tekst aan); Subparagraafkop: korps 10 cursief, niet vet, een witregel erboven, dus ook tegen de tekst aan. Alle teksten zet u in onderkast met alleen een beginkapitaal. Zet dus geen woorden of zinnen in kapitalen. Achter kopregels en koppen zet u nooit een punt.

Linkslijnend zetten

Laat de volledige tekst links lijnen. Tekstaccenten

Tekstaccenten in de bodytekst vermijdt u zoveel mogelijk omdat die de leesbaarheid eerder verlagen dan verhogen. Indien ze écht nodig zijn, cursiveer dan de betrokken woorden of maak de woorden vet. Onderstreep nooit woorden of zinnen. Redactionele aanwijzingen en mededelingen

Een redactionele aanwijzing of mededeling zet u in de tekst na een @-teken. De vormgevers weten dan dat die tekst niet gezet hoeft te worden. -

@Toelichtende tekst s.v.p. direct naast het schema plaatsen.

Schrijfassistent

93

Illustraties

Op de plaats in de kopij waar u een illustratie wilt laten opnemen, geeft u dat aan na een @-teken. Vermeld daarbij de betrokken illustratie (of voeg een kopie van die illustratie toe), geef nauwkeurig de bron aan en noteer eventueel het gewenste bijschrift. -

@Ill. Noormannen uit Eldorado, basisboek vwo, bladzijde 108 (ThiemeMeulenhoff, Zutphen, 2000)

-

@Bijschrift: Rovende Noormannen in de negende eeuw

Levering van kopij die drukklaar gemaakt moet worden

De • • •

afdeling Mediavoorzieningen ontvangt van elke productie: de tekst in de vorm van een uitdraai; de digitale tekstversie; originelen van de gewenste illustraties (of kopieën met verwijzingen naar bestanden waar die illustraties te vinden zijn).

Correctie van teksten en opgemaakte proeven

Er bestaan afspraken voor de tekens die u kunt gebruiken voor de correctie van teksten en van drukproeven. Een overzicht van die tekens volgt hierna (overgenomen uit het Handboek voor Taalhantering).

94

Schrijfassistent

Schrijfassistent

95

96

Schrijfassistent

Zoekt u nog méér informatie? Dit overzicht met adviezen voor correct formuleren, een goede schrijfstijl en correct spellen helpt u een heel eind in de goede richting. Maar het is een beknopt overzicht. Daarom zult u daarin bepaalde taal- of formuleringskwesties niet kunnen vinden. Daarvoor zult u andere bronnen moeten raadplegen. U kunt zich verdiepen in diverse boeken op dit terrein. Aanraders zijn: 1

Geerts, G. e.a. (red.), Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS), Wolters-Noordhoff, Groningen, 1985, 1314 pagina’s. Een standaardwerk, waarin u haast elke taalkwestie kunt vinden.

2

Gessel, H. van e.a. (red.), de Volkskrant. Het nieuwe stijlboek Sdu Uitgevers, Den Haag, 1997, 188 pagina’s. Een handig en goedkoop handboekje waarin allerlei taal-, spelling- en formuleringskwesties alfabetisch zijn geordend.

3

Instituut voor Nederlandse Lexicologie, Woordenlijst Nederlandse taal, Den Haag/Antwerpen, 1997, 1056 pagina’s Dit zogenaamde ‘nieuwe Groene boekje’ biedt een compleet overzicht van de schrijfwijze van Nederlandse woorden, inclusief alle spelling(s)regels. Het is een heel praktische en handige vraagbaak.

Schrijfassistent

97

4

Klein, M. e.a., Handboek Verzorgd Nederlands. Spellingregels. Schrijfadviezen, Martinus Nijhoff Uitgevers, Groningen, 1992, 398 pagina’s. Een standaardwerk, waarin u zich uitvoerig kunt informeren over spellingkwesties en stijlverschijnselen.

5

Renkema, J., Schrijfwijzer, Sdu Uitgevers, Den Haag/Antwerpen, 1995 (derde, geheel herziene druk), 248 pagina’s. Toen de Schrijfwijzer in 1979 uitkwam, was hij bedoeld als handleiding voor ambtenaren en voorlichters. Maar tegenwoordig fungeert hij als naslagwerk voor iedere schrijver met vragen die zich voordoen bij het schrijven van teksten.

6

Sanders, E. en K. Metselaar, Stijlboek NRC Handelsblad, Utrecht/Antwerpen, Rotterdam, z.j. (2000), 320 pagina’s. Dit boek bevat een inventarisatie van de journalistieke normen waaraan NRC Handelsblad zich houdt. Daarnaast geeft het een overzicht van journalistiekambachtelijke zaken. Tot slot behandelt het boek duizenden kwesties op het gebied van taal, stijl en spelling.

7

Berg, J. de, Trouw Schrijfboek, Uitgeverij Maarten Muntinga, Amsterdam, 2001, 773 pagina’s. Het Trouw Schrijfboek is een uitgebreide stijlgids voor het grote publiek, maar ook een encyclopedische gids voor journalisten, professionele schrijvers en andere auteurs. En nog goedkoop ook.

98

Schrijfassistent

U kunt ook het internet informatie vinden over taalgebruik en stijl. We geven drie voorbeelden van interessante weblinks: • www.trouw.com/stijlboek (Een deel van het Trouw Schrijfboek kunt u hier raadplegen.) • www.vandale.nl • www.onzetaal.nl (Het genootschap Onze Taal wil het verantwoorde gebruik van de Nederlandse taal bevorderen en zijn gebruikers meer begrip en kennis daarvan bijbrengen.)

Schrijfassistent

99

Register van trefwoorden Aaneenschrijven

85

Aanhalingstekens

9

Aanspreekvorm

9

Afkorting Alinea

Dubbele punt

26

Dubbelzinnigheid

26

15

Ellips

91

14,16

E-mail

28

Als

16

Engelse werkwoorden

79

Ambigu

27

Enkelvoud

30

Anakoloet

90

Eufemisme

66

Anglicisme

19

Euro

30

Antecedent

25 Fontyswoorden

30

Anticlimax

66

Apostrof

16 Gallicisme

19

Banaliteit

18

Gebruikmaken

85

Barbarisme

19

Gedachtestreepjes

33

Bastaardwoord

48

Germanisme

19

Bedrijvende vorm

20

Gesubstantiveerd werkwoord

84

Beeldspraak

20

Getallen

33

Beknopte bijzin

22

Grammatica

34

Bijvoeglijk naamwoord

36

Getalscongruentie

69

Blijkbaar

22

Breedsprakigheid

12

Haakjes

37

Bullet

58

Hebben

38

Citaat

9

Cliché

23

Hoofdletters

40

Climax

66

Hun

39

Cocktailwoord

24

Hyperbool

67

Contaminatie

24

Correctietekens

94

Heel veel

38

Hen

39

Illustratie

94

Incongruentie

69

Dan

16

Indertijd

25

Dat

24

Infinitief

35

Destijds

25

(In)huren

84

Die

26

Instituutsnamen

30

Inversie

42

Directe rede Doordat

100

9 26

Schrijfassistent

Jargon

43

Persoonsvorm

34

Platte tekst

93

Komma

43

Pleonasme

59

Koppelteken

45

Pointe

67

Koppenhiërarchie

93

Proleps

90

Leeg woord

50

Punt

60

Leenwoord

48

Puntkomma

60

Leesteken

50

Lettergrepen

86

Redactie

93

Liggend streepje

58

Retorische vraag

68

Lijdende vorm

20 Samenstelling

46

Samentrekking

60

Linkslijnend Litotes Mannelijk woord Meervoud

93 57, 68 87 30, 51

Schijnbaar

22

Schrijfstijl

10

Seksistisch taalgebruik

81

Men

52

Spelling werkwoordsvormen

64

Modewoord

52

Spelling(s)regel

63

Spelling-1995

54

Naamvalsvorm

17, 53

Spellingcontrole

63

Staande uitdrukking

53

Stam werkwoord

37

Nominalisering

84

Om

55

Stijlfiguur

66

Omdat

26

Stoplap

58

Omsluiting

56

Symmetrie

68

Onbepaalde wijs

35

Onderwerp

35

Tangconstructie

71

Onderwijstype

56

Tautologie

72

Ontkenning

56

Tegenwoordig deelwoord

35

Onvoltooid deelwoord

35

Tekort/te kort

85

Onzijdig woord

87

Tekortkomen

85

Opleidingsnaam

54

Tekortschieten

85

58, 70

Tekstaccenten

93

Opsomming

Telefoonnummer

72 86

Paradox

67

Temeer

Parafraseren

14

Tenminste/ ten minste

85

Parallellisme

67

Terechtstaan

86

Passe-partoutwoord

58

Ternauwernood

86

Persoonsverwijzing

82

Tevergeefs

86

Schrijfassistent

101

Tevoorschijn

86

Tevreden met/over

83

Teweegbrengen

86

Tewerkstellen

86

Titels

72

Titelverwijzing

83

Trema

73

Turbotaal

52

Tussenletter in samenstellingen

74

Uitroepteken

77

Uitsmijter

67

Understaement

68

Vaknaam

54

Vaktaal

43

Vele(n)

77

Vergeefs

86

Verkleinwoord

78

Verwijswoord

80

Verwijzing naar mannen en vrouwen 81 Voegwoorden

83

Voltooid deelwoord

35

Vraagteken

84

Vrouwelijk woord

87

Vulgarisme

18

Wat

24

Welke

26

Witregel

16

Woorden afbreken

86

Woordgeslacht

87

Woordherhaling

39

Woordspeling

89

Zelfstandig naamwoord

36

Zich verheugen op/in

83

Zij/hij

92

Zijn

38

Zinsbouw

89

102

Schrijfassistent

Als u duidelijke taal belangrijk vindt en spellingregels correct wilt toepassen, als u kritisch staat tegenover uw eigen schrijfvaardigheid, raadpleeg dan deze schrijfwijzer, die samengesteld is voor uw schrijf- en redactiewerkzaamheden binnen Fontys Hogescholen. Leg dit handige boekje naast uw pc. Het bevat naast een overzicht van de belangrijkste schrijfadviezen ook de spellingregels volgens Spelling-1995. • • • • • • • •

Schrijven is schrappen Noem de dingen bij hun naam Weet voor wie u schrijft Eenvoud siert de mens Bespaar uw lezer tijd Als u helder denkt, schrijft u ook helder Duidelijke taal, alstublieft! Geen zin onzin

00.M.708.1.02

Fontys Hogescholen Afdeling Marketing en Communicatie Postbus 347 5600 AH Eindhoven Telefoon 0877 878 111