Bodemdaling

Bodemdaling ■ Als gevolg van het winnen van aardgas

Bodemdaling Bodemdaling vindt in ons land al vele eeuwen plaats. Het wordt enerzijds veroorzaakt door natuurlijke processen zoals het inklinken van klei- en veenlagen door het gewicht van de lagen erboven. Anderzijds kan het een gevolg zijn van menselijk handelen, bijvoorbeeld door het verlagen van de grondwaterstand, inpoldering of het winnen van delfstoffen zoals olie, gas of zout. De Nederlandse Aardolie Maatschappij B.V. (NAM) produceert olie en – voornamelijk – aardgas. Aangezien bodemdaling bij het winnen van aardolie in Nederland nauwelijks optreedt, geeft deze flyer u inzicht in bodemdaling die ontstaat door aardgaswinning.

Nederland bezit veel aardgasvelden. Het Groningen-gasveld

Drukdaling

is één van de grootste ter wereld. Daarnaast zijn er in ons land

Het aardgas in een reservoir staat onder natuurlijke druk. Hier-

en op het Nederlandse deel van de Noordzee nog zo’n twee-

door wil het gas naar de oppervlakte. Door de ondoordring-

honderd kleinere gasvelden in productie. Het aardgas bevindt

bare zoutlaag die boven het gas zit, kan dat alleen niet. Maar

zich niet in ondergrondse holle ruimtes, maar in gesteentelagen

voor het winnen van aardgas is er een gat geboord door deze

die diep onder het aardoppervlak liggen. Die lagen bevinden

laag, waardoor het gas naar de oppervlakte kan stromen. Het

zich op een diepte van 2500 tot 4000 meter. De gesteentela-

gevolg van die aardgaswinning is normaal gesproken dat de

gen zien eruit als hard cement en bestaan uit aan elkaar ge-

druk in het reservoir geleidelijk afneemt. Soms echter wordt

kitte korrels zand of kalk, waartussen zeer kleine ruimtes zitten.

na de winning de plaats waar het aardgas oorspronkelijk zat,

Die ruimtes in het poreuze gesteente zijn hooguit zo’n 0,1 mm

ingenomen door water uit de omliggende gesteentelagen. In

en zijn voor het oog dus meestal niet zichtbaar. Als de ruimtes

dat geval neemt de druk in het reservoir minder af, maar daalt

met elkaar in verbinding staan, kan het aardgas naar een ge-

de druk ook in de lagen waar eerst het water zich bevond.

boorde put stromen en van daaruit worden geproduceerd. Een poreuze gesteentelaag waarin zich aardgas bevindt, wordt

Compactie

een reservoir genoemd.

Een aardgasreservoir ligt diep begraven onder andere lagen gesteente. Als het aardgas wordt gewonnen en de druk afneemt, worden de korrels van het reservoirgesteente door het

Detailopname van het poreuze zandsteen

gewicht van die bovenliggende lagen enigszins samengedrukt. Dit samendrukken wordt compactie genoemd. Hoe groot de compactie is, hangt onder andere af van de drukdaling, de samenstelling, poreusheid van het gesteente en de omvang van het reservoir. Dit kan per regio, maar ook per aardgasveld verschillen. Bodemdaling Als er ondergronds compactie plaatsvindt, kan dat aan de oppervlakte gevolgen hebben in de vorm van bodemdaling. In welke mate bodemdaling optreedt, hangt af van een aantal factoren. Ten eerste geldt veelal hoe meer compactie, hoe groter de bodemdaling. Daarnaast is het afhankelijk van de diepte en de omvang van het reservoir in welke mate de daling optreedt: een groot veld op geringe diepte geeft meer bodemdaling dan een klein veld op grote diepte. Zou je bodemdaling uittekenen op papier dan ziet het eruit als een horizontale lijn, met daarin een lichte platte schotel. De

bodemdaling is het grootst in het hart van die schotel en neemt

Metingen

geleidelijk af naar nul aan de randen. De hellingshoek van

Voordat er gas wordt geproduceerd, moet er een winningsplan

de schotel kun je gemiddeld vergelijken met de dikte van een

worden ingediend bij de overheid waarin ook een prognose

euromunt over de lengte van een voetbalveld.

wordt gemaakt hoeveel de bodem naar verwachting zal dalen. Dit moet met metingen worden gecontroleerd. Sinds het begin van de winning uit het Groningen-gasveld in de jaren zestig, worden er regelmatig bodemdalingsmetingen uitgevoerd. Met behulp van zogenoemde waterpassingen wordt de bodem­ daling nauwkeurig in kaart gebracht. Inmiddels gebeurt dit bij alle olie- en gasvelden op land en langs de kust. Tegenwoordig worden er ook moderne satelliettechnieken gebruikt. Met GPS wordt momenteel de bodemdalingssnelheid in de Waddenzee tot op millimeterniveau gevolgd. Regelmatig brengt de NAM rapporten uit waarin de actuele meetresultaten zijn opgenomen en prognoses voor de toekomst worden gegeven. Het meest recente rapport (voor Groningen) is via de NAM-website, www.nam.nl verkrijgbaar. Volgens de prognose uit dit laatste rapport zal in het hart van de kom van het Groningen-veld, de bodemdaling omstreeks 2050 zo’n 42 centimeter zijn. Dit lijkt veel, maar de daling vindt geleidelijk plaats en spreidt zich uit over een breedte van

Bodemdaling treedt op in de vorm van een ‘platte schotel’. De

vele tientallen kilometers. Voor de omgeving zal het daarom

geringe daling vindt geleidelijk plaats en spreidt zich uit over

niet of nauwelijks waarneembaar zijn.

vele (soms tientallen) kilometers. Voor de omgeving zal het daarom niet of nauwelijks waarneembaar zijn.

Waddenzee Vanaf verschillende locaties wordt aardgas gewonnen onder de Waddenzee en de Noordzeekustzone. Dit veroorzaakt bodemdaling in het Waddengebied. Bij elke eben-vloed-beweging worden echter ook grote hoeveelheden zand van buiten het wad in de Waddenzee achtergelaten. Uit vele onderzoeken is gebleken dat door deze natuurlijke dynamiek van het Waddensysteem de bodemdaling wordt opgevangen. Er zit natuurlijk wel een grens aan de bodemdalingssnelheid die binnen de natuurlijke dynamiek van de Waddenzee kan worden opgevangen. De NAM houdt hier strikt rekening mee; zodra de bodemdalingssnelheid de grens dreigt te overschrijden, zal het tempo van gaswinning worden aangepast. Dit heet produceren ‘met de hand aan de kraan’. Op www.nam.nl kunt u onder ‘achtergronden’ meer lezen over gaswinning onder de Waddenzee.

Met moderne GPS-metingen kan tegenwoordig de bodemdalingssnelheid in de Waddenzee tot op millimeterniveau worden gevolgd.

De Nederlandse Aardolie Maatschappij B.V. (NAM) De NAM is sinds 1947 actief met het opsporen en winnen van aardolie en – vooral – aardgas. Gas is relatief schone energie; het is de schoonste fossiele brandstof die we hebben geërfd. De NAM is verreweg de grootste aardgasproducent van Nederland. Zo’n 75 procent van al het aardgas dat jaarlijks uit onze bodem wordt gewonnen, komt van de NAM. Het bedrijf staat hiermee aan de basis van de energievoorziening in Nederland. Dat gaat niet vanzelf. Zo’n 1800 NAM-medewerkers doen dagelijks hun best om het gas te produceren dat we met z’n allen nodig hebben. Op verantwoorde wijze en met zorg voor de omgeving. Nu en in de toekomst. Zo levert NAM een bijdrage aan een betrouwbare en verantwoorde energievoorziening.

Gevolgen Uit de metingen die worden verricht, blijkt dat

In het kort

bodemdaling door aardgaswinning heel ge-

Door het winnen van aardgas kan er

leidelijk plaatsvindt over een lange periode en

mogelijk bodemdaling optreden. De

gelijkmatig over een groot oppervlak. Hierdoor

bodemdaling heeft de vorm van een

zal schade aan huizen en gebouwen over het

ondiepe schotel. De daling is heel ge-

algemeen niet optreden. Voor grote velden

leidelijk, heeft nauwelijks effecten op de

is de daling soms wel genoeg om de grond­

natuur en brengt geen schade toe aan

waterstand te beïnvloeden. Veranderingen van

gebouwen. Er is wel enig effect op de

de grondwaterspiegel vinden ook vaak plaats

waterhuishouding, waarvoor maatrege-

om andere redenen, los van gaswinning. Zo

len worden genomen. Onderzoek naar

worden deze veranderingen soms om land-

bodemdaling en de effecten ervan wordt

bouwtechnische redenen uitgevoerd. Natuurlijk

voortdurend uitgevoerd en rapporten

moet de grondwaterspiegel wel in balans zijn.

over de resultaten worden regelmatig

Diverse waterschappen waken hierover. Waar

gepubliceerd.

nodig worden extra gemalen gebouwd, waarmee de grondwaterstand op peil gehouden kan worden.

Voor meer informatie NAM B.V., Afdeling Communicatie, Postbus 28000, 9400 HH Assen Telefoon: 0592-368222, Internet: www.nam.nl

November 2007