Egyptenaren in Kosovo en Macedonië Een explosief groeiende

Edwin Bakker: tekst behorende bij de cursus “Conflicten rond Minderheden” 24-05-02

Egyptenaren in Kosovo en Macedonië Een explosief groeiende imagined community Beelden van brandende dorpen, vluchtende burgers en patrouillerende NAVOmilitairen; Kosovo en Macedonië waren en zijn nog steeds vaak in het nieuws. We zien en lezen veel over de spanningen tussen Serviërs en Slavisch Macedoniërs enerzijds en de etnische Albanezen anderzijds. Ook is er af en toe aandacht voor de positie van andere bevolkingsgroepen zoals de Turkse en Roma (Zigeuner) gemeenschap. Zelden of nooit lezen we iets over de meest markante bevolkingsgroep in de regio: de autochtone 'Egyptenaren' (Egipcani). De ambassadeur van Egypte in Belgrado wist eind jaren tachtig in eerste instantie niet wat hij met de situatie aanmoest. Werd er een grap met hem uitgehaald of moest hij de berichten over een groeiende groep in het zuidwesten van Joegoslavië die zichzelf Egyptenaar beschouwt serieus nemen? De media in Egypte kregen lucht van het verhaal en maakten een documentaire over de verloren Egyptische stam op de Balkan. Inmiddels hebben de contacten tussen de ambassade in Belgrado en de vertegenwoordigers van de Egyptenaren in Kosovo en Macedonië een min of meer officiële vorm gekregen. De Egyptische ambassadeur nodigde de Egipcani meer dan eens uit voor de viering van Egyptes nationale feestdag. De vraag is echter hoe Egyptisch deze wat donker gekleurde bevolkingsgroep is, die aan de vooravond van de Joegoslavische tragedie schijnbaar uit het niets opdook. Farao's De Egyptenaren in voormalig Joegoslavië wonen vooral in het westen van Kosovo en Macedonië. Ze spreken overwegend Albanees en belijden de Islam, net als de kleine Egyptische gemeenschap in het over de grens gelegen Albanië. De Egipcani onderscheiden zich in taal en religie amper van hun Albanese en Roma buren. Dat geldt uiteraard niet voor de vermeende herkomst van de groep. Volgens vertegenwoordigers van deze minderheid zijn de Egyptenaren nazaten van emigranten die ten tijde van Alexander de Grote en later in de middeleeuwen uit Egypte kwamen, en afstammelingen van de Farao’s. Echter, pas sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw is deze bevolkingsgroep zich erop gaan voorstaan dat hun herkomstgeschiedenis bij de bouwers van de piramides ligt. Voor die tijd beschouwden ze zich nog als gealbaniseerde Roma op wie ze ook uiterlijk veel lijken. Hoe vergezocht de uitgevonden of herontdekte herkomstgeschiedenis ook lijkt te zijn, het aantal mensen dat de Egyptische afstamming onderschreef groeide explosief. Begin jaren tachtig noemde slechts een kleine groep in het Macedonische Ochrid zich Egyptenaar. Deze gemeenschap was toen nog niet wat de etnoloog Benedict Anderson een imagined community noemt. De meeste Egipcani kenden in die tijd namelijk nog alle leden van de eigen bevolkingsgroep. Ten tijde van het uiteenvallen van Joegoslavië was wel sprake van een ‘denkbeeldige gemeenschap’, waarbij de leden hun meeste ‘broeders’ en ‘zusters’ niet meer persoonlijk kennen, maar wel - via communicatiemedia - het idee hebben tot dezelfde community te behoren. Deze gemeenschap had in de jaren daarvoor diverse politieke en culturele organisaties opgericht in het Macedonische Ochrid, Struga en Bitola en het Kosovaarse Pristina, met in totaal ongeveer tienduizend leden. Volgens deze organisaties wonen er tegenwoordig in Macedonië tussen de 20 en 30 duizend Egyptenaren en leefden er in Kosovo voor de internationale militaire interventie in deze regio maar liefst 150 duizend Egipcani.

Edwin Bakker: tekst behorende bij de cursus “Conflicten rond Minderheden” 24-05-02

Aanmoediging De etnische heridentificatie en politieke organisatie werd in de jaren negentig aangemoedigd door de regeringen in Belgrado en Skopje. Beide zagen hierin een middel om het Albanese bevolkingsaandeel te verkleinen, aangezien veel Egyptenaren zich voorheen als Albanees lieten registreren. Daarnaast kon de Servische overheid het bestaan van de Egyptenaren gebruiken om te laten zien dat Kosovo een multiculturele samenleving was met meer dan alleen een Servische minderheid die verdedigd moest worden tegen een intolerante Albanese meerderheid. Na de 'bevrijding' van Kosovo moesten de Egyptenaren in deze regio de Servische aanmoediging en steun bekopen met de beschuldiging van collaboratie met Belgrado. De gevolgen hiervan waren martelingen, moordpartijen en verdrijving door het Kosovo Bevrijdingsleger of etnisch Albanese buren. Het huidige aantal Egyptenaren in Kosovo is sindsdien onbekend. De Hoge Commissaris voor Vluchtelingen van de Verenigde Naties (UNHCR) en de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) constateren dat veel verdreven Egyptenaren in 2001 nog niet naar huis waren teruggekeerd. Hertogen Ondanks de erkenning door Belgrado en Skopje en ondanks het feit dat de Egyptenaren onder deze naam worden beschreven in de UNHCR- en OVSE-rapporten over Kosovo, beschouwen de meeste buitenstaanders het herkomstverhaal van de Egyptenaren als onwaar. De Macedonische en Kosovaarse Egyptenaren zouden niets meer en niets minder zijn dan Roma. Hoewel een Egyptische herkomst van de Egipcani een recente 'uitvinding' lijkt, dient te worden vermeld dat het gebruik van het woord Egyptenaar als naam voor bepaalde Romagroeperingen bepaald niet nieuw is. Uit historische documenten blijkt, volgens de Nederlandse Roma- en Kosovo-kenner Ger Duijzings, dat hoofdmannen van rondtrekkende groepen Roma zich in de middeleeuwen 'Hertog van Egypte' noemden. Het is goed mogelijk dat deze leiders deze titel verzonnen om zich uit te kunnen geven voor afvallige 'Egyptenaren' die ter boetedoening op bedevaart waren. Zo presenteerden deze Roma een voor die tijd aanvaardbare identiteit en legitieme reden voor een rondtrekkend bestaan. Bovendien verwijzen lokale en regionale benamingen voor Roma in Kosovo en Macedonië naar een Egyptische herkomst. Zo worden Roma in het Turks ook wel aangeduid als Kipti, een verwijzing naar Kopten, en in het Albanees als Evgjitë. Ook de Engelse benaming Gypsy en het Spaanse Gitano zijn afgeleid van het woord Egypte. Of de 'Hertogen van Egypte' de voorvaderen zijn van de huidige Egipcani valt echter niet te bewijzen. Wel is sprake van specifieke culturele kenmerken en een eigen maatschappelijke positie, die maken dat het onderscheid ten opzichte van andere Roma en ten opzichte van Albanezen niet volledig ongegrond is. De Egyptenaren beoefenen, anders dan de doorgaans werkloze Roma, beroepen uit die relatief veel scholing vereisen en claimen relatief welvarend te zijn. Ook beweren de Egipcani, volgens Duijzings, meer ontwikkeld en moderner te zijn dan de Roma en de Albanezen in Kosovo en Macedonië. Triest Het gevoel 'anders dan anderen te zijn' onder Egyptenaren bleek in de jaren tachtig voldoende voor de verspreiding van een nieuw nationaal bewustzijn toen in Joegoslavië politieke, economische en culturele omstandigheden leidden tot opkomend nationalisme en interetnische spanningen. Tegen de achtergrond van een escalatie van deze spanningen en het uiteenvallen van Joegoslavië hoopten de leiders van de Egyptenaren door middel van erkenning als een op zichzelf staande minderheid een betere sociaal-economische en politieke positie te kunnen bereiken dan ze als Roma innamen. Deze bevolkingsgroep staat in Macedonië en Kosovo, net als elders in Oost-Europa, als de meest gediscrimineerde en gemarginaliseerde minderheid op de onderste trede van de maatschappelijke ladder. Zowel

Edwin Bakker: tekst behorende bij de cursus “Conflicten rond Minderheden” 24-05-02

Serviërs als Albanezen kijken neer op Roma. Zo hebben de etnische Albanezen in Kosovo en Macedonië de gealbaniseerde Roma, waartoe de Egipcani voorheen werden gerekend, nooit als etnische Albanezen geaccepteerd. Veel Egyptenaren stonden echter wel geregistreerd als Albanees, waarin zij destijds een voordeel zagen boven het geregistreerd staan als Roma. Dit voordeel verdween toen Kosovo haar autonome status verloor en de etnische Albanezen in Macedonië na de onafhankelijkheid van dat land in de verdrukking kwamen. De herontdekking van een Egyptische identiteit lijkt in dit licht vooral strategie om discriminatie en marginalisatie van Roma en het stigma van deze groep te ontlopen. Tevens bood het mogelijkheden om buiten de oplopende spanningen te blijven tussen Serviërs en Slavisch Macedoniërs enerzijds en etnische Albanezen anderzijds. Het verhaal van de Egyptenaren is daarmee vooral een triest verhaal. Of het eigenlijk niet ook een ridicule of ongeloofwaardige geschiedenis is, hangt er van af hoe je het bekijkt. Het verhaal van Egyptenaren die ten tijde van Alexander de Grote in Macedonië een thuis vonden, is bijvoorbeeld niet meer of minder fantastisch dan dat van onze voorvaderen, de Batavieren, die de Rijn afzakten en bij Lobith ons land zouden zijn binnengekomen. Bronnen • Anderson, B. 1983. Imagined Communities. Verso, Londen. • Bangert, Y. 2000. Volksgruppen mit einem Schiksal. Roma, Aschkali und KosovoAegypter. Gesellschaft für bedrohte Völker, www.gfbv.de. • Duijzings, G. 2000. Religion and the politics of identity in Kosovo. Hurst, Londen. • Guy, W. 2001. Between past and future. The Roma of Central and Eastern Europe. University of Hertfordshire Press, Hatfield. • Poulton, H. 1994. The Balkans. Minorities and states in conflict. Minority Rights Publications, Londen. • UNHCR & OSCE 2001. Assessment of the situation of ethnic minorities in Kosovo. www.osce.org.