Historie van de gemeente Coevorden in vogelvlucht

Papeloze kerk

Historie van de gemeente Coevorden in vogelvlucht Een overzicht van de gemeente Coevorden in de tijd. Overzichtelijk worden historische mijlpalen weergegeven van 3500 voor Christus tot 1998. Tekst: Huib D. Minderhoud - Foto’s en illustraties: Drents Museum, Drents Archief, Historisch Archief Coevorden, Vereniging Vestingstrad Coevorden, Stedelijk Museum Coevorden, Rob Buschman, Jouke Nijman, VANOC/COVAN, Herdenking.nl, Dianne Dijenborgh, Rijksmuseum Amsterdam, Gemeente Coevorden.

± 3500 v. Chr. tot ± 100 v. Chr.

Prehistorie

De gemeente Coevorden bezit drie hunebedden uit de vermelde begintijd. Twee in Noord-Sleen en één voor de helft in de oorspronkelijke toestand teruggebracht exemplaar met de naam ‘Papeloze Kerk’ in Schoonoord. De overlevering wil, dat hier tijdens de Hervorming zogenaamde hagenpreken werden gehouden, dus in een openluchtkerk zonder ‘papen’ (r.k. geestelijken). Ten zuiden van deze Papeloze kerk bevindt zich in het bos de Galgenberg (± 1200 v. Chr.), een grafheuvel uit de Bronstijd, waar vroeger, al weer volgens overlevering, een galg stond. Ten zuiden daarvan is een urnenveld opgegraven uit omstreeks 500 v. Chr. Deze resten van prehistorische bevolking zijn bijna overal in de gemeente aangetroffen. Ook resten van prehistorische boerderijen, waarbij opvalt, dat de bevolking pas relatief laat de zuidelijke punt van de Hondsrug bereikte. Terwijl de gevonden boerderijresten in Dalen nog uit ongeveer 1300 v.Chr. stammen, vond men bij de aanleg van de rondweg om Coevorden in de buurtschap De Loo nog een ijzertijdboerderij uit ± 100 v.Chr. >

Kaart van Cornelis Pijnacker uit 1634

Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010

55

Links de prinses van Zweeloo. Daarnaast het Kasteel van Coevorden, eerst als motteburcht, later opgetrokken in steen.

De vondst van de Prinses van Zweeloo, levend in de vijfde eeuw, bij de kerk van Zweeloo wijst op het bestaan van een Germaanse offerplaats

56

Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010

± 800 n. Chr. De

kerstening

Overal in de gemeente Coevorden is het christendom in genoemd jaar algemeen geworden. De vondst van de zogenaamde Prinses van Zweeloo, levend in de vijfde eeuw, bij de kerk van Zweeloo, wijst op het bestaan van een Germaanse offerplaats. Hier werd het eerste houten kerkje op gebouwd en nog een aanwijzing voor deze offerplaats vinden we in de prachtige offersteen voor de ingang van de kerk. Ook de kerken van Sleen, Oosterhesselen en Dalen werden op dergelijke hoogten gebouwd en bij die van Dalen bevindt zich ook een helaas in tweeën gespleten offersteen. In deze tijd kwam ook de Koevoorde, de doorwaadbare plaats ten zuiden van het latere Coevorden, in gebruik. Ze vormde een onderdeel van de zich ontwikkelende handelswegen naar Duitsland en Overijssel.

± 1000 n. Chr. Het

kasteel

Het kasteel van Coevorden werd omstreeks genoemd jaar op een heuvel bij de Koevoorde als een zogenaamde motteburcht gebouwd. Oorspronkelijk bestond het uit een eikenhouten gevechtstoren op de heuvel, omringd door een gracht met palissaden en een verdedigbaar voorterrein met woningen en stallen. Nadat de Utrechtse bisschop de grafelijke waardigheid over Drenthe had verkregen, benoemde hij hier in de twaalfde eeuw een burggraaf van Coevorden, die de stamvader werd van de heren van Coevorden. Deze heren gedroegen zich echter steeds zelfstandiger en dat resulteerde in 1227 in de zogenaamde Slag bij Ane, waarbij bisschop Otto II jammerlijk het leven liet. Na de hierop volgende zes jaar durende oorlog werd een vredesregeling met de Drentse eigenerfden (de van

ouds gevestigde boeren) getroffen, die Drenthe een grote mate van zelfbestuur gaf. Het landschapsbestuur van eigenerfden onder leiding van de heer van Coevorden bestuurde nu het gewest. Ook deze heer werd echter te eigenmachtig en in 1402 deed de laatste Reinoud IV, na verslagen te zijn, afstand van zijn rechten. De Van Coevordens gingen vervolgens als landjonkers op hun bezittingen in Gelderland en Overijssel wonen. In Reinouds plaats benoemde bisschop Frederik van Blankenheim nu een drost, een Drenthe besturende hoge ambtenaar. >

Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010

57

Vestingkaart uit 1659

1407 Stadsrechten

In dit jaar verleende bisschop Frederik van Blankenheim de zich ten zuiden van het kasteel ontwikkelende nederzetting stadsrechten. De stad werd omringd door een wal en een gracht en het inmiddels versterkte stenen kasteel werd een afzonderlijke vesting aan de noordzijde. Echter, ook de drosten gedroegen zich soms als zelfstandige heren en dat gaf weer aanleiding tot veel strijd. In 1522 maakte Karel van Gelre zich meester van Coevorden en Drenthe en hij liet in 1527 zijn wapensteen in de voorgevel van het kasteelgebouw aanbrengen. In 1536 voegde Karel V Drenthe bij het Habsburgse rijk en schonk hij Coevorden uitgebreide marktrechten. Deze markten werden ook heel belangrijk voor de boeren van Dalen, Oosterhesselen , Sleen en Zweeloo. 1592 Bij

In 1536 voegde Karel V Drenthe bij het Habsburgse rijk en schonk hij Coevorden uitgebreide marktrechten 58

Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010

Nederland en protestant

In 1592 veroverde prins Maurits van Oranje Coevorden en twee jaar later Groningen. Coevorden en Drenthe hoorden nu bij de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en de Drenten werden formeel protestant. In de katholieke kerken van Zweeloo, Sleen, Oosterhesselen, Dalen en Coevorden werden de pastoors vervangen door predikanten. De parochiekerk van Coevorden, die veel te lijden had gehad tijdens het beleg van Prins Maurits, werd van 1641 tot 1647 volgens het bouwplan van Hendrik de Keyser voor de Noorderkerk in Amsterdam vervangen door de huidige Hervormde kerk. De door de Spanjaarden platgebrande stad werd tussen 1605 en 1613 herschapen in de machtige vesting Coevorden. 1672 Het

tien dagen veroverde hij Coevorden, maar voor Groningen moest hij het onderspit delven. Op 30 december heroverden de Staatse troepen volgens het plan van schoolmeester Mijndert van der Thijnen bij verrassing Coevorden. Tot 1674 echter hielden Munsterse troepen huis in Drenthe en vooral de kerken moesten het ontgelden. Hierdoor werd het protestantse wijgevoel ten opzichte van de roomse bisschop aangewakkerd en de inwoners van Dalen, Sleen, Oosterhesselen en Zweeloo werden bewuste hervormden. Coevorden behield door de katholieke huursoldaten van het garnizoen, die zich soms na hun diensttijd in de stad vestigden, altijd een anders denkende minderheid. 1770 IJzerkoekenoproer

Deze Coevorder betoging vormde de eerste openlijke verzetsdaad tegen het traditionele bestuur, waaronder stad en dorpen zuchtten. Steeds dezelfde families schoven elkaar de ambten en betrekkingen toe en hadden het van vader op zoon voor het zeggen. De landelijke protestbeweging van de Patriotten ontstond. Ze organiseerden zich in gewapende ‘exercitiegenootschappen’ om pressie uit te kunnen oefenen. In Dalen ontstond een dergelijk genootschap, in Sleen werd zelfs een ‘Kweekschool van regten en privilegiën’ opgericht om de patriottische ideeën te verspreiden en in Oosterhesselen werd Derk van der Wijck, heer van De Klencke, de patriottenaanvoerder. In Coevorden kon de jonge patriot Berend Slingenberg voorlopig weinig ondernemen, want het garnizoen stond geen andere gewapende eenheden toe. >

rampjaar

In het rampjaar werden de oostelijke provincies aangevallen door de Munsterse bisschop Bernhard van Galen (Bommen Berend). In slechts Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010

59

1672 een rampjaar voor Coevorden. In slechts tien dagen veroverde Bommen Berend Coevorden, voor Groningen moest hij het onderspit delven. Later dat jaar werd Coevorden volgens het plan van schoolmeester Mijndert van der Thijnen weer heroverd.

60

Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010

Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010

61

Zicht op de Bentheimerbrug anno 1870. De afbraak van de vestingwallen is links zichtbaar.

Coevorden werd een open stad, waardoor veel beperkende bepalingen wegvielen 1795 Bevrijding

Toen op 11 februari 1795 troepen van de Franse republiek Coevorden binnenmarcheerden, werden ze als bevrijders begroet. Het stadsbestuur werd afgezet en de vrije burgers kozen voor het eerst hun eigen vertegenwoordigers. Berend Slingenberg werd eerst stadssecretaris en tenslotte burgemeester. In de dorpen werden de zittende schulten (notarieel bevoegde bestuurders) vervangen door patriotten en de afgevaardigden onder de eigenerfden ook. De Franse tijd met de Bataafse Republiek, het Koninkrijk Holland en de inlijving door keizer Napoleon begon. 1813/1814

Blokkade van Coevorden

Toen in oktober 1813 Napoleon bij Leipzig werd verslagen, beval hij belangrijke vestingen, waaronder Coevorden, stand te houden tot hij met een nieuw gevormd leger terug zou komen. De Franse garnizoenscommandant overste David voerde het bevel van zijn keizer stipt uit en toen in november een kleine afdeling Russische kozakken de overgave van de vesting eiste, kreeg ze nul op het rekest. De jonge Daler burgemeester H.C.C. Cassa vormde nu een landweercorps van vrijwilligers uit zijn gemeente, maar ook uit Oosterhesselen, Sleen, Zweeloo en andere dorpen om Franse plundertochten te bestrijden. De eerste aanvallen op 9 en 11 december konden afdoende afgeweerd worden, 62

Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010

maar op 15 december drongen de Fransen met overmacht De Bente binnen. Ze roofden en plunderden wat ze konden en staken de Benter molen in brand. Kort hierop arriveerden in Dalen vier compagnieën van het Nederlandse leger in oprichting en de Fransen vielen voortaan naar het zuiden toe aan. Pas op 7 mei 1814, nadat de Coevorder burgers het zwaar te verduren hadden gekregen, marcheerden de Fransen ‘onder ’t schelden der burgerij’ de vesting uit, waarna het Daler landweercorps met gejuich en jenever werd begroet. 1815-1884 Negentiende-eeuwse ontwikkelingen

In 1815 werd Drenthe in het juist gevormde ‘Koningrijk der Nederlanden’ officieel in gemeenten verdeeld. Dalen en Schoonebeek werden samengevoegd, een feit dat al snel vanuit Schoonebeek op veel kritiek stuitte. Coevorden bleef weliswaar garnizoenstad, maar de troepensterkte werd aanzienlijk verkleind. In 1854 vertrok zelfs de laatste compagnie en in 1870 werd begonnen met de slechting van de vestingwerken. Coevorden werd een open stad, waardoor veel beperkende bepalingen wegvielen. Na een toenemend aantal klachten werd in 1884 Schoonebeek van Dalen afgesplitst en dit dorp wordt nu met Nieuw-Schoonebeek de vierendertigste gemeente van Drenthe. > Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010

63

De Turfboot, schilderij door Vincent van Gogh uit 1883, collectie Drents Museum

Bentheimer Eisenbahn

1850-1914 Vooruitgang

Het Coevorden-Picardiëkanaal en het Stieltjeskanaal zorgden voor de opleving van de scheepvaart en een uitgebreide verbetering van de handelsmogelijkheden 64

Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010

Dankzij de vervening en de ontginning van woeste gronden werden het Oranjekanaal, de Verlengde Hoogeveensevaart, de Lutter Hoofdwijk en de Dommerswijk gegraven. Het Coevorden - Almelokanaal, het CoevordenPicardiëkanaal en het Stieltjeskanaal zorgden voor de opleving van de scheepvaart en een uitgebreide verbetering van de handelsmogelijkheden. Verharde straatwegen deden vanaf 1855 hun intrede en in 1897 kwam de DSM stoomtramverbinding tussen Overijssel, Coevorden en Nieuw-Amsterdam gereed. In 1905 volgde de NOLS met de spoorlijn Zwolle-CoevordenDalen-Emmen, terwijl de Bentheimer Kreisbahn in 1910 een treinverbinding met Duitsland tot stand bracht. In alle dorpen en in Coevorden werden omstreeks de eeuwwisseling Jugendstilpanden gebouwd en bovendien kreeg Coevorden er drie fabrieken, het Aleida Kramerziekenhuis, de Rijks HBS en in 1914 de watertoren met bijbehorend waterleidingnet bij. Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010

65

Canadese bevrijders lopen in Coevorden door de Bentheimerstraat.

Op zoek naar meer vindplaatsen werd in juni 1948 in Steenwijksmoer het eerste Nederlandse aardgas gewonnen

1914- 1945 Wereldoorlogen

Tijdens de Eerste Wereldoorlog was Nederland neutraal. De grenzen werden gesloten en vier jaar lang bewaakt door militairen; distributie werd ingevoerd en veel jongemannen waren ‘onder de wapenen’. Na de oorlog zette na een korte opbloei de beruchte crisistijd in met werklozensteun, werkverschaffing en bezuinigingen. In deze tijd werden braakliggende gebieden in Sleen, Zweeloo, Oosterhesselen en Dalen ontgonnen of bebost. In de jaren dertig kwam in navolging van Adolf Hitlers Duitse alleenheerschappij de NSB van Anton Mussert op, die in onze omgeving veel meer stemmen (bijna 12 procent) dan leden had. Op 10 mei 1940 overviel het Duitse leger ons land en ondanks fel verzet bij de Krimbrug en de Oosterhesseler brug stootten de aanvallers dezelfde dag nog door naar het westen. De grootste tragedie tijdens de vijf jaar durende bezetting was de wegvoering van en de moord op de Joodse medeburgers: 144 uit Coevorden, 13 uit Dalen, 4 uit Sleen en 2 uit Meppen. Het verzet eiste ook veel slachtoffers, waaronder alleen in Oosterhesselen burgemeester Cornelis de Cock, wethouder Johannes Post en de ambtenaren Berend Jan Meijering, Hendrik Albertus Veurink en Wiepke van der Zee. 66

Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010

De bevrijding van de onderdrukker door Canadezen, Belgen en Polen nam door felle Duitse tegenstand, al weer bij de Oosterhesselerbrug, verscheidene dagen in beslag. Van 6 april 1945 in Coevorden tot 10 april in Zweeloo. 1943-1965 Aardolie

en aardgas

Nadat al tijdens de bezetting in 1943 in Padhuis de eerste Nederlandse aardolie naar de oppervlakte kwam, volgde na de oorlog de grootscheepse winning door de NAM in Schoonebeek. Op zoek naar meer vindplaatsen werd in juni 1948 in Steenwijksmoer het eerste Nederlandse aardgas gewonnen. Dankzij de vindingrijkheid van ‘steenkool’ gasdirecteur Jo Thijssen werd op 4 september 1951 dit gas via de al bestaande leiding in 1.200 Coevorder huishoudens voor het eerst als brandstof benut. Pas in 1959 werd het grote aardgasveld bij Slochteren ontdekt. Het zoeken naar aardgas liep echter ook wel eens verkeerd af. Eind 1965 was een Franse firma in opdracht van de NAM bezig met een boring in Noord-Sleen. Op 1 december ontsnapten plotseling grote hoeveelheden gas en tegen de middag spoot een enorme fontein van modder, water en klei de lucht in. De hele boortoren en enkele wooncaravans van het personeel Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010

67

Ja-knikker Na de oorlog volgde grootscheepse oliewinning door de NAM. verdwenen in de ontstane krater en het duurde tot 19 februari 1966 voor men ‘de spuiter’ onder controle kreeg. De krater werd gedicht met grond waardoor een nieuwe plas ontstond, die nu, omringd door aangeplant bos, herinnert aan deze uitbarsting, die gelukkig geen slachtoffers eiste. 1952-1988

Middenstand

In 1952 begon de Coevorder kruidenier Jan de Boer in de Friesestraat een zelfbedieningszaak, die uitgroeide tot de De Boer ’s Supermarkt. In samenwerking met de kruideniersfamilie in Hoogeveen ontstond een keten van 270 supermarkten in 1998. Ook in Dalen, Sleen, Oosterhesselen en Aalden ontstonden dergelijke supermarkten. Een gunstige omstandigheid hierbij was, dat in genoemde dorpen en in Coevorden nieuwe woonwijken werden gebouwd, die een aanzienlijk klantenbestand vormden. De kleine middenstanders echter verdwenen meer en meer, vooral uit de kleinere dorpen, waardoor de leefbaarheid afnam en verschraling optrad. 1980-1986

Amerikanen en Canadezen

Toen de Nederlandse regering in 1980 in Zuidoost- Drenthe een NAVO-depot met munitieopslagplaats wilde vestigen, wist het Coevorder College van B en W dit project binnen te halen. De gemeenterad ging akkoord, een protestdemonstratie maakte weinig indruk en ondanks een negatief standpunt van Gedeputeerde Staten werd het depot in 1985 ingericht. Behalve aan het bijbehorend Amerikaanse legerpersoneel, in Coevorden gehuisvest, bood het werk aan ongeveer 200 burgers, die ook uit de omliggende dorpen kwamen. De nieuwe burgemeester Spahr van der Hoek (1983 – 1997) greep in 1986 de historische band met het Canadese Vancouver met de familie Van Coevorden aan om deel te nemen aan de Wereldtentoonstelling, die ter gelegenheid van 68

Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010

het honderdjarig bestaan van genoemde stad zou worden gehouden. Een van de landjonkers Van Coevorden was namelijk in 1699 getrouwd met een Britse kolonelsdochter en was in Engeland gaan wonen. Daar veranderde hij zijn naam in Vancouver. Zijn achterkleinzoon George Vancouver was de ontdekkingsreiziger, naar wie Vancouver later genoemd zou worden. Spahr van der Hoeks onderneming werd gesponsord door verscheidene grote bedrijven en zo werd het Coevorder kasteel in Vancouver nagebouwd, terwijl een grote delegatie, compleet met Coevorder mannenkoor de Wereldtentoonstelling bijwoonde. Achteraf vielen de resultaten tegen, maar nu, in 2009 wil de nieuwe gemeente Coevorden ter gelegenheid van de Olympische Winterspelen in Vancouver de banden weer aanhalen.

1 januari 1998 Met ingang van bovenvermelde datum werden de gemeenten Coevorden, Dalen, Oosterhesselen, Sleen en Zweeloo samengevoegd tot de nieuwe grote gemeente Coevorden. Er was veel weerstand, met name in de dorpen en er zijn zeker bezwaren blijven bestaan. Maar het eenheidsgevoel groeit en dat blijkt door de samenwerking van organisaties en verenigingen uit de verschillende regio’s. Scholen zijn onder één bestuur gebracht, de toeristische organisaties zijn gebundeld, zorginstellingen zijn samengegaan. Een bijzonder voorbeeld is de samenwerking tussen de vijf historische verenigingen en stichtingen, die al in 2002 gezamenlijk het prachtige boek ‘Van Spieker tot Spoorbrug’ over hun gezamenlijke gemeente met zijn gemeenschappelijke historie uitbrachten. Voor hen gold en geldt: ‘Wie zijn gemeenschappelijke geschiedenis kent, is ook klaar voor een gemeenschappelijke toekomst!’ •

Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010

69