Hitler en Nietzche

Inhoudsopgave Overzicht van het verslag In deze paper worden de denkbeelden van Nietzsche en Hitler besproken.

Inhoud Inhoudsopgave........................................................................................................................................... 1 Samenvatting ............................................................................................................................................. 2 Inleiding .................................................................................................................................................... 2 Het leven en de denkwijze van Nietzsche...................................................................................................... 2 Inleiding ................................................................................................................................................ 2 Nietzsche geïnspireerd door Schopenhauer …………………………………………………………………………………… 4 Nietzsche geïnspireerd door Wagner ................................................................................................... 2 Nietzsche’s ‘Übermensch’ .................................................................................................................... 2 Het leven en de Ubermensch van Hitler ........................................................................................................ 2 Inleiding ................................................................................................................................................ 2 Hitler geïnspireerd door Wagner .......................................................................................................... 2 Hitler’s Übermensch ............................................................................................................................. 2 Vergelijking tussen Nietzsche en Hitler.………….…………………………………………………………………………………. 9 Nietzsche’s werk vervormd door bloedverwant .................................................................................. 2 Individu tegenover collectief ................................................................................................................ 2 Antisemitisme gekoppeld aan denkwijze ............................................................................................. 2 Elisabeth Nietzsche ............................................................................................................................... 2 Wat bedoelde Nietzsche met zijn Übermensch en hoe vulde Hitler deze denkwijze in?..................................... 2 Epiloog……………………………………………………………………………………………………………………………………………. 12 Geciteerde werken…………………………………………………………………………………………………………………………. 13

Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C

1

Samenvatting Samenvatting van het verslag

Hitler en Nietzsche zijn twee bekendheden in de wereldgeschiedenis. Beide veel zelfvertrouwen en beide spraken ze over ‘Die Übermensch’. Nietzsche sprak over een superieur individu, die zich zonder enig oponthoud van bijvoorbeeld het groepszijnde kon ontwikkelen, terwijl Hitler juist dit laatste als doorslaggevend achtte. Nietzsche werd vooral in het verleden afgedaan als Nationaalsocialistisch, terwijl deze benaming allesbehalve correct gezien moet worden. De veronderstelling dat Hitler de denkwijze van Nietzsche vervormd heeft kan echter ook in de ijskast gezet worden. De zuster van Nietzsche, Elisabeth, bracht namelijk na de dood van haar broer verscheidene publicaties naar buiten, waarin het gedachtegoed van Nietzsche op een antisemitische wijze te boek ging.

Hitler bekijkt in het Nietzsche-archief in Weimar een beeld van de Duitse filosoof

Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C

2

Inleiding Inleiding van het verslag

Kadercitaat

Hitler vond, mede doordat hij geïnspireerd werd door Nietzsche, dat er verscheidenheid moest zijn tussen verschillende groepen

Wanneer Poeh eenmaal aan ons is voorgesteld als Winnie-de-Poeh is hij geheel volgroeid. Nergens blijkt uit dat hij ooit een jong beertje is geweest. [..] In Nietzscheaanse termen is hij duidelijk een Überbeer. (Williams, 1995) Adolf Hitler is één van de bekendste heersers van de geschiedenis. De Duitser veroverde met zijn Nazi-Duitsland grote delen van Europa en vermoordde miljoenen Joden in zijn concentratiekampen. Hitler werd door een filosoof, die net voor zijn geboorte overleed, geïnspireerd. Friedrich Nietzsche was degene die Hitler aan het denken zette en onder andere het verschil tussen mensen op papier zette. De filosoof schreef over een ‘Übermensch’ wat Hitler in zijn tijd in de praktijk liet zien.

Hoofdvraag: Wat bedoelde Nietzsche met zijn ‘Übermensch’ en hoe vulde Hitler deze denkwijze in?

Nietzsche kan gezien worden als degene, die indirect heeft gezorgd voor misschien wel het afschuwelijkste gedeelte uit de wereldgeschiedenis. Volgens verscheidene mensen heeft Nietzsche dit echter niet zo bedoeld. Hij gaf aan dat er verscheidenheid was tussen verschillende groepen mensen, maar Hitler nam dit wel heel letterlijk. In dit verslag wordt dieper ingegaan op de verschillende denkwijzen. Wat bedoelde Nietzsche met zijn Übermensch en hoe vulde Hitler deze denkwijze in? De bovenstaande hoofdvraag wordt beantwoord door middel van drie deelvragen. In de eerste deelvraag wordt Friedrich Nietzsche behandeld, waarin zijn leven wordt beschreven en ook zijn perceptie op het begrip ‘Übermensch’. Na deze deelvraag te hebben afgesloten wordt er ingezoomd op Adolf Hitler. Net als bij Nietzsche wordt eerst het leven van Die Fuhrer besproken èn de invulling van Hitler op de eerder genoemde gedachte van Nietzsche. In de derde en laatste deelvraag worden de twee personen met elkaar vergeleken, waarna mede hierdoor de hoofdvraag beantwoord kan worden.

Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C

3

Het leven en de denkwijze van Nietzsche

Kadercitaat

De eerste deelvraag Friedrich Nietzsche werd geboren in 1844 en overleed in 1900

Inleiding Friedrich Nietzsche werd op 15 oktober 1844 geboren in Röcken, dat deel uitmaakt van de deelstaat Saksen-Anhalt. Als zoon van een predikant besloot Nietzsche om theologie te studeren te Bonn, maar al snel stapte hij over naar de studie ‘Klassieke talen’, wat in 1869 resulteerde in een baan als hoogleraar klassieke taal- en letterkunde. Geïnspireerd door Arthur Schopenhauer (17881860) en Richard Wagner (1813-1883) ontwikkelde Nietzsche een eigen denkwijze. Nadat hij tien jaar zijn geld verdiende als hoogleraar stopte hij, mede door zijn snel verslechterende gezondheid, met zijn baan. Nietzsche schreef in zijn najaren een aantal boeken, maar zijn gezondheid liet veel te wensen over. De Duitse filosoof beleefde een aantal eenzame jaren en overleed in augustus 1900 te Weimar, oorzaak was een zware zenuwinzinking. (Stokes, NB) (Faculteit der Wijsbegeerte, NB) Nietzsche ontwikkelde een denkwijze, die vooral gericht was op de mens en de maatschappij. Volgens hem heeft de mens een grote drang naar macht en de mens stelt zich hierbij geen grens. Een persoonlijke ontwikkeling in macht resulteert in een nog grote drang naar macht, zo stelde Nietzsche. Omdat zijn vader dominee was, koos hij ervoor om een theologische opleiding te volgen, maar later had hij een enorme afkeer jegens het christendom. Hij stelde dat het leven leugens moest bevatten, waaronder religie.

“Wat zou er van Nietzsche zijn geworden zonder zijn Schopenhauer?” (Janaway, 1994)

Christopher Janaway

Nietzsche geïnspireerd door Schopenhauer Zoals in de inleiding geschreven is werd Nietzsche geraakt door de denkwijze van Schopenhauer. Laatstgenoemde concentreerde zich veel op de ‘wil’ van de mens. Schopenhauer stelde dat de mens een doordachte, overdachte en beheerste geestgesteldheid had (apollinische geestgesteldheid) . Nietzsche werd mede hierdoor geïnspireerd door Schopenhauer, maar dit betekende niet dat hij instemde met de opinie van de filosoof. Volgens Nietzsche is de geestgesteldheid van de mens juist het tegenovergestelde. Dit wil zeggen dat de mens een dionysisch geestgesteldheid bezit. Ondoordacht, geestesvervoering en onbeheerst zijn woorden die hieraan verleend kunnen worden. (Janaway, 1994)

Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C

4

Het leven en de Übermensch van Nietzsche

Kadercitaat

De eerste deelvraag Nietzsche zag de Übermensch als een superieur individu, die los van een groep kon leven.

Nietzsche geïnspireerd door Wagner Naast Schopenhauer werd Nietzsche ook geïnspireerd door Richard Wagner. De componist was een goede vriend van Nietzsche, terwijl qua leeftijd de musici vader van de filosoof had kunnen zijn. Net zoals bij Schopenhauer was Wagner een belangrijke schakel in het leven van Nietzsche, maar ook bij hem had Nietzsche zo zijn twijfels. Vooral de toenadering van Wagner tot het christendom zorgde voor een meningsverschil. (Wagner, 1882 ) Naast het Christendom waren Wagner’s nationalisme en antisemitisme ook twee aspecten waar Nietzsche over struikelde. (Nietzsche, De Geboorte van de Tragedie) (via http://www.volkskrantblog.nl/bericht/248370), 2006) Nietzsche’s ‘Übermensch’ Volgens Nietzsche leefden veel mensen als kuddedieren en te weinig als een individueel mens. Als mens moet je meer kracht putten uit jezelf dan uit een grote groep. Degene die zich los kan maken van het systeem, dat gericht is op het groepsdenken, en op zichzelf steunt is de Übermensch, zo meende Nietzsche. De filosoof keek heel negatief naar de Duitser van die tijd. Volgens hem waren de Duitsers geen greintje van wat hij met Übermensch bedoelde. In zijn ogen kon echter elk mens wel een superieur individu worden (=Übermensch in de ogen van Nietzsche).

‘Ik leer jullie de bovenmens. De mens is iets dat overwonnen moet worden.” (Nietzsche, Aldus Sprak Zarathoestra (blz. 15), 1905)

Karikatuur van Nietzsche

Übermenschen waren volgens Nietzsche individuele karakters, die zich niet bezighouden in groepen. Ook zijn Godsdienstafkeer kwam hierbij terug. “De Übermensch is de mens die de moed heeft zonder vaste waarden in de wereld te staan”, aldus Nietzsche (Hekman, 2008) Met deze vaste waarden refereert Nietzsche aan het al eerder genoemde groepszijnde, maar ook aan Godsdienst.

Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C

5

Het leven en de Übermensch van Nietzsche

Kadercitaat

De eerste deelvraag Nietzsche was de meester van de aforismen. Hij schreef korte, bondige zinnen op, die vaak een boodschap van wijsheid bevatten.

Zijn godsdienstkritiek is ook in zijn boeken te lezen. Zo vertelde hij in één van zijn boeken dat er geen God bestaat en dat het bidden ‘iets van de duivel is’. Nietzsche formuleerde het op de volgende wijze: “Je weet het wel: De laffe duivel in jou, die graag handen-vouwen, handen-in-schoot-leggen en meer welbehagen zou willen: - deze laffe duivel spreekt tot jou: ‘Er is geen God!’ “ (Nietzsche, Aldus sprak Zarathoestra (blz. 181), 1905)

"Een goede spreuk is te hard de voor de tand destijds, aldus Nietzsche.” (Groot, 2003)

Nietzsche had zijn Übermensch dus heel individualistisch voor ogen en vond dat deze mensen zich moesten losweken van het groepszijnde. Volgens hem leeft de stereotype mens tussen een dier en een übermensch in: “De mens is een koord, geknoopt tussen dier en Bovenmens, - een koord over een afgrond.” (Nietzsche, Aldus Sprak Zarathoestra (blz. 17), 1905) Ger Groot

ras.

Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C

6

Het leven en de Ubermensch van Hitler

Kadercitaat

De tweede deelvraag Adolf Hitler werd geboren in 1889 en overleed in 1945

Inleiding Op 20 april 1889 zag Adolf Hitler het levenslicht. Hij belandde in een autoritair gezin, waarin vooral de vader het voor het zeggen had. Het gezin was disfunctioneel en bestond uit twee zonen (waaronder Hitler), één dochter, één halfbroer en één halfzus. De vader van Hitler had nogal een gewelddadig karakter en hierbij moest ook kleine Adolf het ontgelden. Het begrip ‘slaan’ was de normaalste zaak van de wereld en werd dan ook goedgepraat. Ondanks dat Hitler zich als intelligente jongeman ontwikkelde miste hij de sociale basisvaardigheden. Hij gedroeg zich nogal teruggetrokken en vond het moeilijk om contact te maken met anderen. Nadat zijn vader overleed - Hitler was toen zestien jaar - voelde hij zich bevrijd en nam hierdoor de negatieve eigenschappen van zijn vader in bepaalde mate over. Twee jaar later vertrok hij naar Wenen, om hier zijn droom als kunstschilder waar te maken.

“De brede massa van een volk valt makkelijker aan een grote leugen ten offer dan aan een kleine” (Hitler, 1925)

Karikatuur van Hitler

Als kunstschilder werd Hitler afgekeurd, omdat zijn schilderijen niet het niveau behaalden dat goed geacht werd. Hitler bleef in Wenen, maar vertrok toch na een aantal eenzame jaren als zwerver naar Duitsland, om hier als soldaat in dienst te treden. Na de eerste wereldoorlog koos Hitler voor een baan in de politiek en dit ging hem goed af. Na een mislukte staatsgreep te hebben gepleegd (1923), moest Hitler een periode achter slot en grendel plaatsnemen, waar hij zijn beruchte boek ‘Mein Kampf’ schreef. Na zijn straf uitgezeten te hebben ging hij wederom de politiek in en dit resulteerde in 1933 in de taak als hoofd van de regering. Adolf Hitler kreeg de macht over Duitsland met zijn partij de NSDAP en zoals bekend resulteerde dit in een afschuwelijke oorlog. Hitler zorgde voor verscheidenheid tussen verschillende bevolkingsgroepen en hierbij moesten vooral Joden, gehandicapten en homoseksuelen het ontgelden. (Brouwer, NB)

Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C

7

Het leven en de Ubermensch van Hitler

Kadercitaat

De tweede deelvraag Hitler nam vanaf 1933 de macht over in Duitsland. Dit had desastreuze gevolgen.

Hitler geïnspireerd door Wagner Eerder in dit paper is aangegeven dat Nietzsche werd geïnspireerd door de muziek van Richard Wagner. Fascinerend is het om te concluderen dat ook Hitler werd bezield door de composities van laatstgenoemde. Het beroemde stuk ‘Die Walküre’ heeft Hitler er zelfs toe bewogen een operatie dezelfde naam te geven. Als Hitler om bepaalde omstandigheden niet meer de leiding kon geven aan het volk, zou deze eerder genoemde operatie starten. Dit zou betekenen dat het ‘reserveleger’ zoals dat genoemd werd, de leiding over zou nemen. Hierdoor zou een (gedwongen) afscheid van Hitler niet het einde van Nazi-Duitsland betekenen. In dit reserveleger zaten ondermeer de Reichsleiter für Propaganda Joseph Goebbels en generaal Friedrich Fromm. (Singer, 2008)

“Hitler: Het recht op vrijheid van meningsuiting van de tegenstanders, moet afgevoerd worden” (WikiQuote, 2008)

Hitler’s Übermensch Mein Kampf is misschien wel het beruchtste boek in de wereld. Dit boek, dat Hitler schreef achter gevangenistralies, is dan ook verboden in Nederland. Via verschillende media is bekend dat Hitler in dit boek het heeft over ‘Die Übermensch’. Hij categoriseerde mensen op fysische kenmerken. Deze lijst zou aangevoerd moeten worden door ‘Die Übermensch’; De Arische man, met een blanke huid, blond haar en blauwe ogen. Naast de hoogst geklasseerde groep bestond er ook een groep uit “Untermenschen”; hierbij schaarde Hitler de Joden en de Slavische, Poolse, Tsjechische en Russische mensen. (Brouwer, NB) Over het gedachtegoed van Hitler, met betrekking tot het begrip Übermensch, is minder bekend dan van Nietzsche. Laatstgenoemde schreef in verschillende boeken zijn visie op dit thema, terwijl Hitler’s enige boek clandestien is. Toch kan via verscheidene berichtgevingen geconcludeerd worden dat Hitler met de groep ‘Übermenschen’ de gehele wereld wilde overheersen, en zoals bekend wist Hitler dan ook grote delen van Europa te domineren. Volgens Hitler konden de Duitsers ‘Übermenschen’ worden, maar hierbij zouden vooral de Joden deze ontwikkeling belemmeren. (De Tuin Van Het Geluk, NB)

Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C

8

Vergelijking tussen Nietzsche en Hitler De derde deelvraag

Kadercitaat

Hitler en Nietzsche spraken allebei over de ‘Übermensch’, maar komen deze denkwijzen overeen?

Na Nietzsche en Hitler individueel besproken te hebben wordt in deze deelvraag het verband en de verschillen tussen de twee heren gezocht. In deze deelvraag komt echter een nog niet besproken personage aan de orde; Elisabeth Nietzsche, de zus van de denker. Zij had een groot aandeel in Hilter’s vertolking van Nietzsche’s werk. Hitler en Nietzsche hebben het allebei over een Übermensch, maar zoals misschien al naar voren is gekomen in de vorige deelvragen zijn deze twee verhalen zeer verschillend. Door middel van verschillende subparagrafen wordt in dit schrijven weergegeven hoe Nietzsche zijn ‘Übermensch’ bedoelde en hoe Hitler deze invulde. Nietzsche’s werk vervormd door bloedverwant De zus van Friedrich Nietzsche, Elisabeth, wilde graag dat haar broer veel bekendheid genoot. Ze richtte het ‘Nietzsches Archiv’ op in Weimar en mede hierdoor werden zijn boeken veel gelezen door onder meer de soldaten van de Eerste wereldoorlog. Zijn ideeën werden echter ook gebruikt voor het toenemende nazisme en hier was Elisabeth debet aan. Ze vervormde een aantal van zijn uitspraken en hier kon Hitler zich in vinden. Individu tegenover collectief Voor Nietzsche was de Übermensch een superieur individu, die zich zonder het groepszijnde succesvol kon ontwikkelen. Hitler deed hier echter nog een schepje bovenop. Hij wilde dat deze ‘Übermenschen’ zich verenigden en gingen heersen over het zwakkere ras.

“Nog net voor zijn geestelijke instorting oogste hij (Nietzsche red.) roem waaraan hijzelf overigens weinig plezier zei te beleven [..] maar waar zijn zuster Elisabeth des te meer munt uit zou slaan door haar [...] verminkte ideeën aan de nazi’s – en aan Hitler persoonlijk – te verkwanselen.” (Klukhuhn, 2006)

André Klukhuhn

Antisemitisme gekoppeld aan denkwijze Het begrip ‘Übermensch’ heeft voor veel mensen een negatieve gedachte. Hitler heeft een verschrikkelijke passage in de wereldgeschiedenis teweeggebracht en droomde van een dominerende groep ‘Übermenschen’. De gedachte achter die Übermensch had Nietzsche tientallen jaren geleden al beschreven in zijn boeken, die enigszins vervormd werden door zijn zuster.

Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C

9

Vergelijking tussen Nietzsche en Hitler

Kadercitaat

De derde deelvraag

Hitler’s antisemitisme zorgde voor de nodige verscheidenheid in de bevolking van Duitsland en omstreken

In tegenstelling tot Hitler had Nietzsche een verschrikkelijke antipathie voor mensen, die antisemitisme hoog in het vaandel hadden staan. Als voorbeeld kan de verhouding tussen Wagner en Nietzsche genoemd worden. De breuk tussen de twee Duitsers werd veroorzaakt door Wagner’s toenadering tot het geloof, maar ook door zijn antisemitisme. Nietzsche’s oorspronkelijke werk had met deze eerder genoemde informatie niet de intentie, die Hitler tientallen jaren later wel had. Elisabeth Nietzsche Zoals eerder werd genoemd had Nietzsche een zus, die zijn werken op een nationalistische wijze vervormde. Zij verzorgde Nietzsche na zijn geestelijke instorting in 1889 en zorgde ervoor dat haar broer na zijn dood als ‘Nationaal Socialist’ te boek ging. In 1935 was Hitlers zelfs aanwezig op de begrafenis van Elsabeth. De Nazi’s hadden ontzag voor Nietzsche, maar achteraf wordt door menig deskundige geconcludeerd dat laatstgenoemde niet schuldig is aan de verschrikkelijke passage in de wereldgeschiedenis. (Schilstra, 2006)

Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C

“Reeds voor Nietzsche’s dood was zij begonnen met het ordenen van zijn nalatenschap, waarbij zij ook tal van weinig scrupuleuze wijzigingen aanbracht in het werk van haar broer.” (Sleutels, 2001)

Elisabeth Nietzsche

10

Wat bedoelde Nietzsche met zijn Übermensch en hoe vulde Hitler deze denkwijze in?

Kadercitaat

Antwoord op de hoofdvraag Had Nietzsch de intentie om Hitler’s Nazi-Duitsland te vormen?

Na voorgaande deelvragen kan geconcludeerd worden dat de opvattingen van Nietzsche en Hitler wel degelijk verschillend zijn. Beide Duitsers spraken over een superieur individu, die de hoogste klasse van de samenleving bekleedde. Degene die het eerste in de wereldgeschiedenis voorkwam sprak echter over een individu, die zich ontwikkelde zonder hierbij het groepszijnde nodig te hebben, terwijl Hitler wilde dat deze individu zich ging voegen met zijn soortgenoten; Het Arische ras.

“Nietzsche's zuster Elisabeth, gehuwd met een fanatieke nationaalsocialist, heeft uit de nalatenschap van de jaren '80 'Der Wille zur Macht' samengesteld en dat viel goed bij Hitler en Goebbels.” (Ibsch, 2006)

Bovenstaande is misschien wel het grootste verschil tussen Der Führer en Nietzsche. “Dan moet Hitler de boeken van Nietzsche bewust of onbewust vervormd hebben”, wordt dan al snel gesteld. In tegendeel; de zus van Nietzsche, Elisabeth was degene die de boeken van de filosoof vervormde en hierdoor een extra dimensie aan het boek bracht: Antisemitisme. Hitler kon zich vinden in de geschriften van Nietzsche en liet dit in de werkelijkheid zien. Hij zorgde voor de nodige rassenhaat en wist hierbij grote stukken van Europa te veroveren. Nietzsche had persoonlijk een hekel aan het antisemitisme en zou zich dan ook in zijn graf omdraaien voor hetgeen Hitler met het werk van de filosoof realiseerde.

Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C

Elrud Ibsch

11

Epiloog

Kadercitaat

Mening van de schrijver

Wat mij aanspreekt in Nietzsche is dat hij bij het begrip Ubermensch, evenals Shopenhauer uitgaat van de wilskracht van het individu. Hitler generaliseert op zijn beurt en komt met groepskarakteristieken. Dit vind ik verwerpelijk, omdat dit uiteindelijk leidt tot discriminatie en fascisme. Bij Hitler resulteerde dit in antisemitisme, het uitsluiten van bepaalde andere etnische groepen en gehandicapten. Beide heren concentreerden zich op het individu, waarbij Hitler deze individuen wilde verenigen. Ik vind het jammer dat beide geen oog hebben voor de sturende kracht van God. Nietzsche stelde dat de mens zich los van groepen moet begeven en hierbij refereerde hij onder andere naar de kerk. In mijn ogen is het niet alleen van de mens of groep afhankelijk, maar ook van het vertrouwen op de leiding van God. Dit maakt de mens uiteindelijk gelukkiger dan te moeten leven met de opvattingen van Nietzsche en Hitler.

Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C

12

Geciteerde werken Brouwer, K. d. (Niet Bekend). Adolf Hitler. Opgeroepen op Maart 15, 2009, van Mijn Tijdmachine: http://members.home.nl/keesdebrouwer/wereldoorlog_II/02_adolf_hitler.htm De Tuin Van Het Geluk. (Niet Bekend). Over Friedrich Nietzsche. Opgeroepen op 03 30, 2009, van De tuin van het geluk: www.detuinvanhetgeluk.be/publicaties/Over%20Friedrich%20Nietzsche.doc Faculteit der Wijsbegeerte van de Universiteit van Tilburg. (sd). Informatie over Filosofen; Friedrich Nietzsche (kopje leven). Opgeroepen op maart 5, 2009, van Universiteit Van Tilburg: http://drcwww.uvt.nl/~ljansen/filosoof/gesch/nietzsch.htm Groot, G. (2003). Vier ongemakkelijke filosofen. Amsterdam: Boom. Hekman, A. (2008, September 1). Nietzsche cursus (Nietzsche en de Godsvraag). Opgeroepen op Maart 10, 2009, van TVG Assen: http://www.tvgassen.nl/contents/nl/Nietzsche%20Cursus%203e%20jaar%20TVG%20Assen%202008.pdf Hitler, A. (1925). Mein Kampf (via http://www.citaten.net/search.asp?quote=Hitler). München: Verlag Franz “ Eher Nachfolger. Ibsch, E. (2006, Juni 29). Nietzsche / Inspanning, inspanning. Opgeroepen op April 2, 2009, van Trouw: http://www.trouw.nl/archief/article1321224.ece/Nietzsche___Inspanning__inspanning.html Janaway, C. (1994). Schopenhauer (blz. 141-149). Rotterdam: Lemniscaat. Klukhuhn, A. (2006). De Geschiedenis van het denken. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker. Nietzsche, F. (1905). Aldus Sprak Zarathoestra (blz. 15, 17, 181). Amsterdam: Boom. Nietzsche, F. (2006). De Geboorte van de Tragedie) (via http://www.volkskrantblog.nl/bericht/248370). Amsterdam: Arbeiderspers. Nietzsche, F. (1882). Die fröhliche Wissenschaft) (via: http://www.duitslandportaal.eu/vorming/teksten/literairewerken/nietzschegoddood.html). Leipzig: Anaconda Verlag. Schilstra. (2006, Maart 31). Dionysus en Apollo volgens Nietzsche. Opgeroepen op April 2, 2009, van Koninklijke Academie van Beeldende Kunst: http://edit.petr.net/kabk/site/0607/lectoraat/_downloads/Nietzsche.pdf Singer, B. (Regisseur). (2008). Valkyrie [Film]. Sleutels, J. (2001, September 16). Friedrich Nietzsche. Opgeroepen op April 5, 2009, van Jan Sleutels: http://jan.sleutels.com/teksten/proef2001.pdf Stokes, P. (Niet Bekend). Filisofie 100 Essentiële denkers (blz. 147). Atrium. Wagner, R. (1882 , juli 26). Parsifal. Festspielhaus", Bayreuth, Beieren, Duitsland. WikiQuote. (2008, November 29). Adolf Hitler - Quotes. Opgeroepen op April 5, 2009, van http://nl.wikiquote.org/wiki/Adolf_Hitler: http://nl.wikiquote.org/wiki/Adolf_Hitler Williams, J. T. (1995). Poeh en de filosofen (blz. 139,140,148). Groningen: Hilde Bervoets.

Paper: Nietszche en Hitler // Daan de Vries // R1C

13