Industriële revolutie à ijzer, gietijzer en staal.

De Industriële Revolutie

22-10-2012 09:30:00

INDUSTRIELE REVOLUTIE: IJZER, GIETIJZER, STAAL Nu niet meer de kant van de architect bekijken, maar die van de ingenieur. Industriële revolutie  ijzer, gietijzer en staal. Het is een revolutie: de maatschappij gaat veranderen. De IR gaat ook impact hebben op verschillende vlakken. In de industrie, op sociaal vlak en op vlak van de bouwsector. OORSPRONG EN BAKERMAT Engeland, midden 18e E  hier ontstaat een nieuwe vorm van productie, die niet meer ambachtelijk is, maar andere vormen van organisatie aanneemt. Ook zullen het landschap en de leefomgeving van de mens transformeren hierdoor. In het begin is de revolutie gebaseerd op stoom, later de 2e revolutie is gebaseerd op elektriciteit. De stoommachine De uitvinding van staal en hoogovens gaat grote ontdekking zijn, die stoommachines zal laten ontwikkelen enz. Fabriek 

trekt mensen aan, die anders geen leven en werken (I)



gaat het landschap transformeren (II) door o

aanleggen van wegen (I)

o

stoomtorens (II)

o

…

Gevolg (II) evenwicht tussen mens en natuur wordt verstoord door de fabriek, een nieuwe vorm vd architect. Gevolg (I) Nieuwe mensen = nieuwe huizen bouwen. De mensen gaan hierdoor anders leven en werken  gaat de samenleving veranderen. Kunstenaars proberen die transformatie waar te nemen (zie schilderijen). Ofwel nostalgie, oude wereld, een evenwicht dat onherroepelijk verdwijnt (-) ofwel positief (+): 



Op de tekening linksboven (-) o

zie je een evenwicht dat onherroepelijk verdwijnt.

o

Schoorstenen en vuur staat centraal.

Rechts onder (+) o

mijnindustrie, om onder aarde erts te gaan halen om staal en stoomovens op gang te brengen.

o

foto rechtsboven: De romantiekkunstenaars zien dat de wereld aan het veranderen is

o

het is o.w.v. de kwaliteit van staal dat men nieuwe machines kan bouwen die toelaten om beter te graven, beter te produceren.

Het neoclassisisme bestaat nog, de neogotiek loopt er samen mee. Het zuiden van Belgie is een van de bakermatten van de IR Bedoeling: deze gebeurtenissen van de IR parallel zetten met het ontstaan van de neogotiek en het bestaan van neoclassicisme. Alles loopt samen maar niet op dezelfde snelheid. IR in Engeland al midden 18e E maar in andere landen pas in de 19e E. In België ook vrij vroeg begonnen  2e helft 18e E in streek Luik, Charleroi. De echte bakermat van de IR bevindt zich in Engeland in de vallei van Coalbroakdale. Abraham Darby I (dynastie) zet hier de 1e hoogoven op punt. Dankzij de hoogoven wordt ijzer op een andere manier gemaakt dan op de traditionele manier  ijzer van betere kwaliteit  men kan betere machines maken  betere toepassingen.. (productie) Parallel met deze ontdekkingen ontstaat een ander manier van denken die zal leiden tot de wereldvisie van de ingenieur die niet enkel gebaseerd is op een technische kennis maar ook op het observeren van de natuur om die te kunnen transformeren. Encyclopedie van 2 filosofen uit Frankrijk, zij proberen alle kennis van de wereld samen te brengen in een encyclopedie. Op een heel rationele en systematische manier alles aanpakken: aan de hand van beschrijvingen, maar ook aan de hand van (wetenschappelijke) illustraties.  Wetenschappelijke methoden toepassen op het moment dat de wereld aan het veranderen is. Ze onderzoeken wat de instrumenten zijn die ambachten gebruiken. Maar kijken ook naar de industrie die de wereld aan het veranderen is. Zie verschil in schilderijen en wetenschappelijk boek. Schilderijen  oorsprong Romantisme. 

foto linksboven: 2 dwarsdoorsneden van een hoogmolen, op schaal getekend, ook de arbeiders zijn voorgesteld. Bij de foto staat ook een uitleg bij



foto linksonder: bij elk figuurtje staat een nummertje die de verschillende fases van de productie uitlegt.  met industriële revolutie daarentegen zal het werk en de taken verdeeld zijn. Verschillende actoren inzetten om hogere productie te verkrijgen.

EERSTE IJZEREN BRUGGEN Iron Bridge



Kortbij: in Coalbroakdale (bakermat Industriële revolutie).



Ontworpen in 1779 = 10j voor Franse revolutie



Gebouwd door kleinzoon Abraham, Darby III



Vandaag: Iron Bridge = ‘Ijzeren Brug’ = naam van de plek.



Bestaat uit 5 spanten en bogen, die de hele rivier in 1x overspannen zonder middelpunten. Totale overspanning is 30,5m = gigantisch voor die tijd. Gelijkend op een houten brug die bestaat uit kleine stukken hout die geassembleerd zijn – zoals gedaan werd in die tijd - om een boog of gewelf te maken.



Maar deze brug is gemaakt uit metaal, maar men blijft nog denken in termen van houtconstructie. Dit is een transfer in de manier van denken en ontwerpen, een ander materiaal toepassend, dat niet goedkoper is. Maar ijzer is wel veel steviger en brandveiliger dan hout, ook de secties zijn veel dunner.

Later ontdekken de ontwerpers/ingenieurs wat de nieuwe materialen toelaten  ze gaan de grenzen verkennen & verleggen  steeds grotere overspanningen bv. Anderzijds gaan ze ontwerpen in de richting van een steeds betere toepassing i.f.v. een specifieke toepassing van de eigenschappen van de materialen. Dus men gaat niet langer houtontwerp vertalen naar een ijzerconstructie, maar men gaat puur denken in termen van een ijzerconstructie; Dit zal niet enkel gevolgen hebben in de constructie van bruggen maar ook gevolgen hebben in de wereld van de constructie van gebouwen. Minder dan 20j later  Buildwas Brigde 

(maar paar km verder dan iron bridge)



Nog geen grotere overspanning, maar had al een andere vorm.

SPOORWEGVERKEER Daarnaast moeten we een ander fenomeen plaatsen dat de 19e E voor het grootste deel bepalen/drastisch doen veranderen = de uitvinding van de stoomlocomotief, het spoorwegverkeer. James Watt. Met ijzer van betere kwaliteit gemaakt. Het is de meest spectaculaire toepassing van de stoommachine. De stoommachine zal de energiecentrale worden van alle bedrijven van 19e E tot de uitvinding van elektriciteit. De meeste fabrieken bevinden zich daarom naast rivieren. Ze bevinden zich ook dicht bij de bron van het gebruikte materiaal/de grondstof (bv ijzerfabriek kort bij mijn).. De spoorwegen gaan ontstaan als antwoord voor de nood van het transporteren van goederen: de spoorwegen gaan transfer vormen tussen plaatsen van productie (fabriek) en plaatsen van consumptie (klanten) en de bron van de grondstoffen. De sporen worden op het einde van de 18de eeuw al voor mijnen gebruikt (wagonnetjes), maar grote verandering is dat het spoorprofiel zich universeel gaat ontwikkelen in 1831.

Het netwerk had een soort standaard nodig. Voorheen maakten ontwerper verschillende profielen. In 1831 officieel het universele spoorprofiel gedefinieerd. De eerste stoomlocomotief: in 1803 geproduceerd in Coalbroakdale. De ingenieurs gaan zeer snel de theorie ervan op punt zetten dat zal leiden tot zeer grote en sterke stoomlocomotieven. In de jaren 60 wordt het in België volledig door stroom/elektriciteit vervangen. Foto linksonder: visie van een kunstenaar Turner: schildert een locomotief op een brug met titel ‘regen, stoom, snelheid’. De mens zal door de stoomlocomotief zich sneller verplaatsen. Turner neemt voor het eerst de trein waardoor hij de wereld in een versnelde vorm ziet. Gevolg trein: de mensen zullen zich sneller gaan bewegen, ze zullen een andere perceptie van de wereld krijgen. De tweede keer dat hij de trein neemt is hij teleurgesteld door de onesthetische vorm van de locomotief. Hij schrijft 2 gedichten over het onbegrip van de techniek dat gewoon iets maakt dat moet functioneren, terwijl een dichter steeds de esthetisch dimensie in dat object zoekt (waarom zou een locomotief bijvoorbeeld niet de vorm van een paard kunnen hebben?) Men ziet locomotieven op bruggen: men moet een rechte lijn hebben om snel te gaan  tunnels en bruggen bouwen. Dit zorgt voor een absolute metamorfose in het landschap. GEBRUIK VAN IJZER IN CONSTRUCTIE Al in middeleeuwen: ijzer werd in gotische gebouwen gebruikt. Sommige structuren konden maar bestaan omdat er ijzer in verwerkt was. Bv ijzeren verbindingen tussen stenen, maar dat was het dan ook. 1e afbeelding: Soufflot, hoe verbindingen tussen architraven gemaakt worden, Panthéon: duidt op gebruik van ijzer om de architraven tussen de zuilen te kunnen maken. Afstand tussen zuilen is te groot om steen tussen te leggen. Werkt zoals een boog, boegen zijn schuin zoals een boog. Horizontale ijzer hangt eigenlijk, aan een structuur die onzichtbaar is, zowel boven architraaf als boven de boog. Dit is een combinatie van ijzer en een traditionele structuur van bogen. De bedoeling was dat het onzichtbaar bleef, want ijzer mocht men niet zien omdat ijzer niet als mooi beschouwd werd, en omdat architectuur in die tijd eruit moest zien alsof ze helemaal uit steen gebouwd is. Dit is soort van coulissen van de achterkant van een gebouw.

IJZEREN STRUCTUREN

Ijzer werd voor 1e keer toegepast voor de structuren van gebouwen in Industriële gebouwen, of gebouwen waar een grote ruimte nodig was, zoals hallen; 

Graanhal, Parijs  Rond gebouw (zoals bij Boulée en Ledoux). Bestaat nog maar de structuur niet meer. Ook rationeel gebouw  (Bélanger, neoklassieke architect uit de Empire). Totaal andere manier van denken om de koepel te bouwen met halve bogen en in het midden een kring. De structuur is als het ware niet zichtbaar omdat het gebouw een klassieke gevel heeft en die kan enkel uit natuursteen gemaakt zijn. Ijzer mag men niet zien wanneer men in de wereld van de architectuur is.

IJZEREN BRUGGEN Woongebouw: metselwerk aan buitenkant, binnenin grote open ruimte overwelfd met oorspronkelijk houten structuur, afgebrand, en daarna structuur uit ijzer gemaakt (zonder brandgevaar, besluit ingenieurs). De structuur van een gebouw is in principe niet zichtbaar, want het heeft een klassieke gevel, en de klassieke vormentaal bestaat nu eenmaal enkel uit steen. In de architectuur mag ijzer dus niet zichtbaar zijn, maar in bruggen mag dat nu wel = een switch van mentaliteit in de industriële revolutie; Dat nieuwe materiaal (ijzer) wordt niet zomaar door iedereen aangenomen, zeker niet door architecten in de schone kunsten (= klassieke opleiding van architectuur). De 2 verschillende academies gaan anders met het materiaal om gaan. Ingenieur-architecten gaan proberen ijzer te gebruiken en aan te passen aan het esthetische. De overspanning van die bogen was nog beperkt, dus pijlers vormen een gevaar voor bruggen. Ook in de traditie van houtbouw ontworpen. KETTINGBRUG Tegenstelling: er is nog een totaal andere vorm van brug in begin 19 e E, nl de eerste hangbruggen. Kunnen overspanning van meer dan 100m hebben. 1e zijn kettingbruggen, opgebouwd uit heel kleine elementen zoals haken, die gemakkelijk zijn om de produceren, transporteren, assembleren. Maar wel maar een beperkte overspanning toelaten. Evolutie gaat zeer snel gaan  Wales: men bouwt dit omdat op het eiland koolmijnen zijn en dat moet overgebracht worden naar de fabrieken. sco: men wil er ook een esthetische dimensie aan geven  vorm gotisch met spitsboog en kantelen (doet denken aan kasteel met ophaalbrug uit Middeleeuwen). KOKERBRUG

Ingenieurs gaan als volgt innoveren, andere vormen van bruggen proberen te ontwerpen. Men wil grotere rivier kunnen overspannen, de kosten drukken, efficiëntie nastreven, grenzen verleggen. Deze ambities leiden tot ontdekkingen. Foto rechts: kokerbrug. 1 locomotief kan erdoor passeren. Het is een ijzeren tunnel die wordt gedragen door torens, bestaande uit steen (wordt nu niet meer gemaakt). Bijna zonder decoratie, hoewel toppen van pijlers eruitzien als pilonen van Egyptische tempels. Een stevige volle constructie; zeer monumentaal. Esthetische dimensie is steeds aanwezig in functionele constructies. HANGBRUG Hangbrug met ketting-systeem. 2de helft 19de eeuw: overspanning van 487m. Bevindt zicht 100 jaar na eerste brug. Opengewerkte pijlers krijgen decoratie, combinatie van spitsbogen en kroonlijst, klassieke elementen; zodat het als het ware een triomfboog is, een stadspoort. GUSTAVE EIFFEL Hij verwezenlijkt het ideaal van een ingenieur: hij ontwerpt, maar produceert én bouwt ook. Hij ontwerpt hoofdzakelijk bruggen, door gans de wereld gebouwd. Hij bezit ook de universele dimensie van de ingenieur: in functie van de vraag, stelt hij de beste oplossing voor. Zelfde type brug in Porto als in Frankrijk gebouwd, beiden zijn bruggen voor spoorwegverbinding. High-tech constructie door moeilijk reliëf, moeilijk bereikbare plekken. Ingenieur moet ook de manier waarop ze gebouwd moeten worden bedenken. In deze opzichten was Eiffel en zijn bedrijf een ideale ingenieur. Werk werd ook in boeken gepubliceerd om kennis te tonen. ingenieurs trekken foto’s van hun werk en laten het publiceren in boeken om de kennis aan anderen te laten zien en als ‘reclame’. 

Temsebrug: afgebroken in WOII



Viaduc du garabit: Frankrijk: een boog die perfect berekend is. De boog is smal en diep.

CANTILVERBRUG Constructie waar zowel spanning als druk samenwerken en dit is enkel mogelijk door een nieuw materiaal - staal - dat ook druk kan opnemen. Gietijzer, staal en ijzer worden gebruikt om alle spanningen (trek) op te vangen. In schotland heeft men ook een grote hangbrug gebouwd voor het gewone verkeer, de cantileverbrug is voor de treinen. IJZER-SKELET-CONSTRUCTIE Wordt nu ook toegepast in de architectuur, structureel toepassen op een zichtbare manier nu; oorspronkelijk meestal bij industriële gebouwen. Het zijn gebouwen zonder

architecten, ontworpen door ingenieurs voor bedrijven. Opslagplaatsen, waar een maximale oppervlakte moet zijn, die men kan opstapelen, zonder grote zuilen en draagstructuren daarvoor nodig te hebben. Ofwel pijlers uit steen of baksteen, en traditioneel binnen hout, maar door de brandgevoeligheid van hout en warme moderne machines vanbinnen, ontstonden er vaak branden. Nu gietijzeren zuiltjes - die heel dun kunnen zijn omdat ze druk kunnen opnemen – dragende structuur bestaande uit ijzeren balken, waartussen zich kleine bakstenen gewelfjes bevinden op kleinere balken boven ijzeren balkjes. Nemen weinig plaats in van de ruimte. Dit is ook een veel stevigere structuur tegen de trillingen veroorzaakt door de machines dan de traditionele houtstructuur; Ijzeren spanten ergens; Gevolg: structuur is veel lichter dan houten structuur. Het is een opstapeling van elementen met aan buitenkant nog volle bakstenen muren. de volgende stap is ijzeren muren en wanden. Vierkantjes met diagonalen zullen ook in de ijzerskeletbouw overgenomen worden. De volgende stap = ook ijzeren wanden  een volledige transpositie van houtbouw in ijzerbouw. Met Industriële gekleurde bakstenen geëxperimenteerd, in vakjes gekleurde geometrische vormen geplaatst. In 19e E ontstaat een totaal nieuwe architectuur met nieuwe kleuren en vormen; ijzeren structuur met daartussen panelen met verschillende bakstenen. Bovendien werden bakstenen in 19e E met machines geproduceerd, bijgevolg zijn ze veel regelmatiger van vorm maar ook veel regelmatiger gebakken met constante temperatuur. Bakstenen kunnen andere kleuren hebben omdat de baktemperatuur gecontroleerd kan worden. Nieuw gamma aan bakstenen aanwezig op de markt. Deze zullen door de architecten gebruikt worden om moderne architectuur te bouwen en ontwerpen. Gevolg: heel de bouwsector verandert. Daarnaast blijft traditionele constructie bestaan op lokaal niveau, maar in Industriële steden gaat de bouwsector zich ontwikkelen. chocoladefabriek: het gebouw heeft een volledig ijzeren karkas gevuld met baksteen. Ook de esthetische dimensie: met verschillende kleuren bakstenen spelen en rekening houdend met het patroon van het gebouw  gekleurde geometrische vormen. bv in kattendijkdok LONDEN 1851 WERELDTENTOONSTELLING 1851  zeer belangrijke datum!  Wereldtentoonstelling Om de industrie te stimuleren beslist de regering om voor de 1 e keer een grote tentoonstelling te organiseren waarin alle productie van de industrie tentoongesteld zal worden maar ook die van andere landen uitgenodigd werden om tentoongesteld te

worden; Niet enkel van de industrie maar ook van de ambachten en de kunsten. Het idee om dit alles op één plek samen te brengen = eerste wereldtentoonstelling in de wereld. Queen Victoria organiseert uitnodigingen naar alle andere landen . Londen. Veel positieve reacties. Doel: markt en economie stimuleren en vergelijken. Is een vorm van concurrentie. Vraag: waar gaan we dit organiseren?  Wedstrijd ontstaan om een plek te ontwerpen. Joseph Paxton wint met een ontwerp dat volledig uit ijzer, staal en glas bestaat (zie foto rechts onder). Iets tot dan toe nog nooit gezien. Ziet er modern uit en perfect geschikt voor een wereldtentoonstelling; Gebouw wordt even imposant als de objecten zelf die tentoongesteld zouden worden. Dit gebouw wordt Crystal Palace genoemd. Lichte structuur, gigantische ruimte. Ongelofelijke lichtinval; Grote oppervlaktes voor tentoonstelling; Hoofdbeuk en dwarsbeuk, kruisend op koepel. Boogoverspanning. Tussen 4 hoofdbeuken staan verschillende verdiepingen. Moderniteit is niet enkel de materialen, maar de moderniteit is ook het modulaire concept dat zich herhaalt. Dit gebouw is MODERN. Op minder dan 1 jaar gebouwd. Het grootste gebouw van de wereld op dat moment. Bouw is zo snel omdat onderdelen geprefabriceerd en allemaal gelijk waren. Bv 1 zuil is een modelzuiltje, dat massaal in Engeland wordt gemaakt en vervolgens met de trein overgebracht naar de werf, net op tijd om de volgende travee op te bouwen; Een andere fabriek gaat moeren en bouten maken. Nog een andere houten vloeren, of stalen balken, of glazen latten, .. Waarna het zeer snel geassembleerd wordt door ongeschoolde werkmannen (geen moeilijke assemblage zoals de taak van een metselaar). Repetitief, industrieel, zeer snel en op zeer rationele manier gebouwd. Parallel in 1851  was VLD gefascineerd door gotiek. Hij zag de prefab-cultuur ontstaan van de nieuwe architectuur. Dit is een toepassing van het denken in termen van prefabricatie. Glas wordt tijdens de industriële revolutie ook op een industriële manier geproduceerd. Glasvellen kunnen daardoor veel groter worden en men kan hele nieuwe vormen van openingen vormen met glas; Crystal Palace had de oude bomen van park geïntegreerd. Gebouw is afgebroken geweest in 1936. Het was een experiment. 1e metalen gebouw op deze schaal; Er waren problemen omdat het enorm warm was in het gebouw door de huid van glas. Men moest voor afkoeling zorgen met water of stof te plaatsen. Maar gebouw ook zeer moeilijk waterdicht.. Daardoor bij vries heel wat schade. Na een brand uiteindelijk beslist om het gebouw te slopen. Maar het is wel een absolute mijlpaal in de 19 e eeuwse architectuurgeschiedenis; Doordat het zo anders was heeft het een grote invloed gehad op mensen die daar kwamen om hun producten tentoon te stellen;

SERRES/GLASS HOUSES Glasshouses, serres, = eerste volledig uit metaal opgebouwde constructies; Paxton had voor hij aan Crystal Palace begon een aantal serres gebouwd (In laken!). Voor bomen, planten, bloemen. Bedoeling: bomen planten die in andere klimaten voorkomen om ze bij ons te kunnen laten leven. Bv palmbomen.  Men ontdekt de wereld. Men wil ook de natuur beter begrijpen. Men wil zien of ze ook op andere plaatsen kunnen groeien  het rationeel wetenschappelijk & positief denken. Alle vorsten & grote steden hadden botanische tuinen in die tijd (zie ook botanische tuin in Leuven of Brussel). Dit is een koninklijke serre in Londen. Typische constructie van de 19e E. SPOORWEGSTATIONS Het gebouw bij uitstek wordt: het spoorwegstation. Deze zijn revolutionair voor de stedenbouw omdat het nieuwe ‘stadspoorten’ worden. De bevolking en steden gaan groeien, middeleeuwse stadsomwallingen gaan afgebroken worden, er zijn dus geen stadspoorten meer en die waren de interface tussen de stad en het platteland; Men kan veel vrijer de stad betreden. Omdat spoorwegverkeer nieuwe vorm van mobiliteit is in 19e E, zijn deze stadspoorten belangrijk. Rond spoorwegstations zullen ook nieuwe wijken ontstaan. 2 kanten van een station in de stad: de achterkant had veel ateliers, de voorkant vooral restaurants en hotels voor bezoekers. Gevolg station in stad: men trekt een nieuwe laan tussen station en centrum (zie bondgenotenlaan). Rechte lijn doorheen de stad. Station Parijs  Spoorwegstations zijn zo groot en hoog omdat het stoomlocomotieven zijn en er dus ruimte moet zijn om de stoom te laten ontsnappen, maar tegelijk ook de mensen te beschermen tegen regen. (Dit verandert met de komst van elektrische treinen.) Een eenvoudige en modulaire structuur. Het is een traditionele structuur: versiering met rijke monumentale zuilen (gietijzer?) die 3-hoekige spanten dragen aan de buitenkant naar de stad gericht; zo is de IJZEREN STRUCTUUR NIET ZICHTBAAR. Er is dus nog steeds een spanningsveld tussen wat structureel is enerzijds en het kunstige aspect van architectuur anderzijds, wat deel uitmaakt van het stadsbeeld, en in dit geval: een stadspoort moet eruit zien als een grote triomfboog. Grote pilasters, en bogen, beeldhouwwerk op de voorgevel. High-tech-structuur wil men niet zien in het stadsbeeld, vindt men niet mooi. Bij Calatrava bv wel zichtbaar, de structuur neemt in zijn ontwerpen deel aan de ‘structuur’ en identiteit van het gebouw; Typische Bozarstijl. 1868  St Pancreas station. Structuur van bogen; zuilen niet meer nodig. Anderzijds is de stijl van het gebouw ook heel anders. In Londen een gotisch station gebouwd.

Andere stijl, maar in beide gevallen structuur niet zichtbaar vanbuiten, lijkt een grote stadspoort, en naast het station of integreert men in het station een nieuwe typologie van gebouwen namelijk een hotel om de mensen die met trein reizen en stad binnenkomen ook in de stad op een comfortabele manier te laten logeren. Hittorf is een architect uit de school voor schone kunsten. Londen: gelijktijdig met parijs maar heel anders; hier structuur van bogen (dus zuilen niet meer nodig). Anderzijds is de stijl ook heel anders geen Franse Bozarstijl maar een gotische stijl. In beide gevallen is de structuur niet zichtbaar van buitenaf. Men integreert in het gebouw een hotel terminus (nieuwe typologie). Station van Antwerpen. 1899-1905  lange 19e E nog steeds In Antwerpen ook in deze tijdsgeest een station. Eerder eclectisch gebouw in Antwerpse lokettenstijl. Grote enscenering met grote trap, bijna een toneel. Via enscenering perrons bereiken, wiens stijl die verwijst naar het stadhuis (renaissancestijl). Station genereert een hele wijk en verbinding met de stad. IJZEREN OVERKAPPINGEN er ontstaan nieuwe gebouwtypes: musea, scholen en gebouwen met grote hal, met centrale ruimte die overspannen moet worden. de ontwerpers proberen stijlkenmerken toe te passen handelsbeurs: gebouwd in neogotische stijl, de centrale ruimte is gedekt met een ijzeren structuur en er komt een ijzeren decoratie op in gotisch vormentaal. Dit laat toe om architecten te laten ontwerpen waar er altijd een grote centrale ruimte is die zeer monumentaal is en die men nu kan ontwerpen omdat die overspannen kan worden met ijzer. De buitenkant van de vier gebouwen is steeds uit steen ‘aanneembaar bouwmateriaal’. jubelpark: confrontatie tussen de voorgevel en de ijzeren constructie erachter. De voorgevel met portiek staat op de voorgrond en vormt het stadsbeeld. scholen: binnen het rationele denken ontwikkelen zich schoolprogrammas en past ook binnen ideeen. de scholen hebben altijd een grote binnenplaats en gangen die naar de verschillende klaslokalen leiden. Dezelfde manier van denken en ontwerpen zal een nieuwe dimensie krijgen door de beschikbare/nieuwe bouwmaterialen. Jubelpark: portieken, zuilen, grote spanten wereldtentoonstelling 1897 confrontatie tussen de voorgevel en de ijzeren constructie erachter. De voorgevel met portiek staat op de voorgrond en vormt het stadsbeeld. … achteraan in een andere realiteit. De confrontatie is nogal spannend en zeer modern.

Foto links onder: scholen is ook typologie dat zich in 19e E ontwikkelt; Binnen het rationele denken van 19e E worden schoolprogramma’s bedacht, opleiden van de jeugd. Ook theorieën over hygiëne en gezondheid waarvoor grote open ruimtes nodig zijn. Altijd een binnenplaats = overdekte koer om te spelen wanneer het regent. Loopgangen en grote trappartijen die leiden naar klassen. IJZEREN KERKEN Het kerkgebouw. Ingenieurs gaan ook denken om ijzeren kerken te bouwen, want veel goedkoper en veel sneller. St. George: een van de 1e ijzeren kerken in Engeland. Krijgt ook gotische vormen. Protestantse kerk. Rijzige, lichte, mooie structuur met tribunes boven de zijbeuken, spitsbogen, spanten vanboven. Gebouwd in een industriewijk = een wijk die snel gebouwd moet worden; voor arbeiders gebouwd. Zie vereisten snelle bouw en beperkte kosten. Zie dit ook in de theorie van Pugin. Oude typologieën gaan veranderen omdat er nieuwe materialen op de markt zijn  Pugin vergeleek een stenen rib met een holle ijzeren rib. Dit is geen kerk voor Pugin, maar eerder een hangaar; Dit maakt deel uit van het architectuurdebat rond oude typologieën die plots gaan veranderen omdat er nieuwe materialen op de markt zijn. Zie tekeningen VLD met gietijzeren zuilen om geen pijler meer te hebben op kruising hal. De ijzeren gebouwen hebben het voordeel dat ze geëxporteerd kunnen worden. België heeft veel geprefabriceerde architectuur gemaakt die geëxporteerd werden naar andere landen. Zo kon het overal ter wereld gebouwd worden  universele architect op wereldschaal met export op een zeer groot niveau. Tijd en ruimte gaan verandreen, maar ook de afstanden Kerk links werd nooit gebouwd, kerk rechts wel: volledig uit ijzer, 3j na Crystal Palace Er ontstaat een debat tussen Boileau en VLD. Ondanks z’n moderniteit heeft VLD nog een probleem met dit gebouw; België in 19e E: veel prefab architectuur in fabriek geproduceerd. Werden geëxporteerd door de wereld. Via schepen en sporen. En bruggen. Universeel. Prefabricatie op wereldschaal. 19e E schaft grenzen af, tijd en ruimte veranderen helemaal. Snelheid maar ook afstanden worden helemaal anders; Ander belangrijk type gebouw  Haarlemmermeer, . 19e E heeft van grote binnenmeren polders gemaakt; Water eruit pompen en ervoor zorgen dat het niet meer zou kolen. Om ze te dempen hebben ingenieurs grote stoommachines ontworpen. Ingenieur Cruquius. Nog bewaard. Dit gebouw heeft ook de vorm van een middeleeuws kasteel. Ketels 1 grote centrale cilinder met eraan 6 grote slagbomen. Die naar beneden gaan. Dan heeft het water in een slag omhoog. Geeft er ook een architecturale vorm aan ,

verwijst naar de Middeleeuwen, spitsboogramen enz. Wisselwerking tussen oud en nieuw, perspectief van een burcht van de industrie;