Kruisvaarders overwinnen ondanks gebrekkige logistiek

Canon van de supply chain

Deel 6: de Kruistochten, 1095-1271

Het had eenvoudig anders kunnen lopen. Dat de eerste Kruistocht in 1099 eindigde met de inname van Jeruzalem stond geenszins bij voorbaat vast. De overwinning was in ieder geval niet te danken aan een goede voorbereiding van de expeditie, de eerste grote gewapende confrontatie tussen christendom en islam. En het onverwachte succes van de Eerste Kruistocht zou in latere versies ook niet meer herhaald worden, ondanks dat de baanbrekende eerste tocht de logistiek van latere expedities fors vereenvoudigde. Door Marco van der Hoeven

S U P P LY C H A I N M A G A Z I N E 11 200 8

62

Kruisvaarders overwinnen ondanks gebrekkige logistiek D e geschiedenis van de kruistochten is een verhaal vol verrassingen en onverwachte wendingen. Achteraf is het verleidelijk om tussen de gebeurtenissen die vanaf het einde van de elfde eeuw plaatsvonden causale verbanden te leggen die een grotere mate van orde suggereren dan er daadwerkelijk is geweest. Dat geldt zowel voor het ontstaan van de Kruistochten als de logistiek van de gewapende pelgrims die naar het Heilige Land trokken. De eerste verrassing was de geestdrift waarmee grote groepen mannen uit alle

geledingen van de maatschappij besloten om naar Jeruzalem te trekken. De initiatiefnemers van militaire actie tegen de islam hadden vooraf een veel beperkter doel voor ogen. Alles begon in 1095 met een verzoek van de Byzantijnse keizer Alexius Comnenus aan paus Urbanus II. Hij vroeg de paus om te bemiddelen bij het werven van huurtroepen voor het Byzantijnse leger, dat in oorlog was met de Seldsjoeken in Turkije. De oproep die Urbanus II daarop deed in Clermont had echter een veel verdergaand

effect. Hoewel de verslagen verschillen over wat hij nu precies heeft gezegd, trok hij het conflict tussen de Byzantijnen en de Seldsjoeken in ieder geval breder, en veroordeelde hij de vermeende schending van christelijke heiligdommen door de Turken. De kroniekschrijvers zijn het er wel over eens dat zijn toespraak gevolgd werd door de kreet Deus lo vult (God wil het), drie woorden die een massale tocht in gang zetten vanuit Europa naar Palestina. Overal in Europa verzamelden ridders

De term die het meest past bij de inrichting van de supply chain tijdens de kruistochten is improvisatie zich met hun soldaten om Jeruzalem te veroveren voor het christendom. De deelnemers aan de Eerste Kruistocht vormden uiteindelijk vijf legers die zich over verschillende routes begaven naar Constantinopel. De belangrijkste leiders tijdens de eerste kruistocht waren – naast de pauselijke gezant Adhémar, bisschop van le Puy – Raymond van Toulouse, Bohemund van Tarente, Robrecht II van Vlaanderen en Godfried van Bouillon. Geen van hen had duidelijk de leiding, wat in toenemende mate tot spanningen zou leiden. Bovendien was er niet één strateeg of organisator om de expeditie in goede banen te leiden. Het waren allemaal ervaren militairen, maar een tocht als deze, waarbij in totaal ongeveer 60.000 tot 100.000 (de schattingen lopen uiteen) mensen betrokken waren, had geen van hen ooit ondernomen. Overigens was de weg naar Jeruzalem wel goed bekend, al was het maar omdat christelijke pelgrims al zes eeuwen naar Jeruzalem trokken. Meestal werden ze daarbij niet gehinderd door de moslimheersers, die goed konden verdienen aan deze toeristen.

ste tocht van arme pelgrims was die van Peter de Kluizenaar. Hij vertrok ruim vóór de eerste riddercontingenten in de richting van Jeruzalem. Tijdens zijn tocht vonden, nog steeds in Europa, de eerste pogroms tegen Joden plaats. Het eerste, Europese, gedeelte van de route leverde weinig logistieke problemen op. De tocht voerde door min of meer bevriende landen en gebieden, zodat voedsel gewoon gekocht kon worden. Water was binnen Europa ook voldoende voorhanden. Slechts op enkele plaatsen, waar de bevolking weigerde voedsel af te staan, gingen de ridders over tot plundering. Maar de meeste kruisvaarders bereikten zonder veel problemen Constantinopel. Hier vormden de afzonderlijke eenheden zich in 1097 tot één grote massa kruisvaarders. Over de logistiek van middeleeuwse legers is weinig bekend, en dat geldt ook voor de bevoorrading van de kruistochten. De gegevens die in bronnen te vinden zijn lijken er echter op te duiden dat er niet een strak bevoorradingssysteem bestond, en dat de logistieke inzichten van de betrokken bevelhebbers niet te vergelijken zijn met die van legeraanvoerders als Alexander de Grote, of de commandanten van de Romeinse legers. Voor een deel heeft dat te maken met de beperkte omvang van de middeleeuwse legers, maar de massa die op kruistocht ging vormde daarop een uitzondering. De term die het meest past bij de inrich-

Pogroms De Kruistochten waren in de eerste plaats een zaak van edelen en ridders, de “beroepsmilitairen” uit de Middeleeuwen. Maar er vonden parallel aan de militaire inspanningen ook andere initiatieven plaats, waarbij vooral arme boeren en burgers zich aansloten. De bekend-

Schildknaap Verzorger Drie lastdieren Drie soldaten 0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

Aantal kilo’s

1 1 2 0 08

Ridder

Bron: ‘Logistics of warfare in the age of the crusades’ (John H. Pryor, 2006)

* Meegedragen door een gemiddelde riddereenheid

ting van de supply chain tijdens de kruistochten is improvisatie. Het was voor een ridderleger in ieder geval essentieel dat de paarden konden grazen. Daarom waren campagnes in de winter uitgesloten, en kon een veldtocht op zijn vroegst in de lente beginnen. De maand maart, afgeleid van de oorlogsgod Mars, heeft daar zijn naam aan te danken, omdat vanaf die maand ongeveer de legers verzameld konden worden. De gewapende pelgrims die op pad gingen vormden eigenlijk niet één leger, maar een los verband van groepen die enorm varieerden in omvang, vaak al naar gelang het geld dat de ridder, die de kern vormde van zo’n eenheid, bezat. Een ridder werd in de regel vergezeld door een schildknaap en een verzorger, en een aantal soldaten te voet. Als enige van hen bereed hij een rijpaard, terwijl zijn kostbare oorlogspaard apart werd meegevoerd. Die bereed hij alleen tijdens het gevecht. Daarnaast werden tenten, kookgerei en andere uitrusting gedragen door lastdieren. Zo’n gemiddelde riddereenheid kon in totaal 395 kilo meevoeren, wat voldoende was voor ruim twee weken overleven zonder herbevoorrading (zie kader). Eenmaal voorbij Constantinopel werd de tocht een echte veldtocht, op vijandelijk terrein. De eersten die daar mee te maken kregen, waren de militair ongetrainde en ongeorganiseerde pelgrims van Peter de

S U P P LY C H A I N M A G A Z I N E

MOGELIJKE HOEVEELHEID PROVIAND*

Kingdom of Heaven schetst het avontuurlijke leven van een gewone smid, Balian (Orlando Bloom), die door het noodlot terechtkomt in een groep kruisvaarders op weg naar het Heilige Land.

63

Uiteindelijk bereikte slechts eenderde van de kruisvaarders in 1099 Jeruzalem

Gevolgde routes naar Jeruzalem door de bekendste Kruisvaarders.

Kluizenaar in 1096. Terwijl hun leider in Constantinopel op de hoofdmacht bleef wachten, besloten zij alvast de Bosporus over te steken en de Turken aan te vallen. Ze waren echter geen partij voor de goed georganiseerde Seldsjoeken, en werden tot de laatste man gedood.

Uitdroging en tyfus De Kruisvaarders vormden een meer geduchte tegenstander, en na een zwaar beleg viel de stad Nicaea in handen van de Christenen. Daarop volgde veruit

S U P P LY C H A I N M A G A Z I N E 1 1 2 0 08

64

Adhémar de Monteil (met mijter) draagt de Heilige Lans in de Eerste Kruistocht.

het zwaarste gedeelte van de route, van Nicaea naar Antiochië, een afstand van 1.200 kilometer door het meest onherbergzame terrein van Klein Azië. De Kruisvaarders van de eerste kruistocht hebben hier bijna vier maanden over gedaan. Dat is een gemiddelde snelheid van tien kilometer per dag, al werd er regelmatig gerust, en waren er dagen dat de ridders 30 kilometer aflegden. Een belangrijk deel van die tocht verliep overigens over een bekende route die al sinds de Romeinse Oudheid gebruikt werd. Maar dat leverde slechts beperkt voordeel op. Dit was vijandelijk gebied, de gemiddelde temperatuur gedurende de gehele tocht was dertig graden, en tot overmaat van ramp doorkruisten de kruisvaarders deze streek in het droge seizoen (Pryor, 43) Vooral dit zware traject van de tocht kostte naar schatting enkele duizenden kruisvaarders het leven. Ze stierven door uitdroging, tyfus en andere ziekten, veelal veroorzaakt doordat het voedsel bedorven raakte. Hier wreekte zich het ontbreken van een logistieke organisatie. De kruistocht verwerd in de steppen van Klein Azië tot een uitgehongerde, uitgedroogde en vaak zieke massa die in leven bleef door wat ze toevallig vonden of kregen. Een deel van de kruisvaarders bleef

in leven, omdat het christelijke deel van de lokale bevolking ze leerde hoe ze water mee moesten voeren in dierenhuiden. Paarden en ossen stierven van uitputting, zodat de kruisvaarders schapen, geiten, honden en varkens als lastdier gebruikten. Een deel van hen liet zijn uitrusting achter in de woestijn. Pas toen de kruisvaarders weer in de buurt van de zee kwamen, bij Antiochië, konden ze nieuwe voorraden kopen van Genuese kooplieden. Maar hiermee waren de logistieke problemen niet achter de rug, want ook die voorraden raakten op. Uiteindelijk bereikte slechts eenderde van de kruisvaarders in 1099 Jeruzalem. De belegering duurde weken, en de gouverneur van Jeruzalem speelde op de voortdurende voedseltekorten in door de christelijke bewoners uit de stad te drijven, zodat zij de spoeling voor de belegeraars nog dunner zouden maken. Uiteindelijk, na zware gevechten, veroverden de kruisvaarders tegen alle verwachtingen in Jeruzalem. Dit onverwachte succes van de Eerste Kruistocht is nooit geëvenaard. Er volgden nog acht ‘officiële’ kruistochten, plus de beruchte kinderkruistocht. In totaal zijn er de eeuwen daarna zelfs 45 initiatieven geweest die het predicaat kruistocht claimden. En hoewel de grootste legers die onder deze vlag naar Palestina trokken ook te maken hadden met logistieke problemen, was vooral door de vorming van de Kruisvaardersstaten en de bouw van kruisvaardersburchten langs de route de bevoorrading beter geregeld dan bij de eerste tocht. Na 1099 namen reguliere pleisterplaatsen langs de route en bevoorrading over zee vanuit Italië de plaats in van het improvisatievermogen en het vertrouwen op de goddelijke voorzienigheid dat de eerste kruisvaarders zo verrassend tot in Jeruzalem had gebracht.

Meer lezen? - H.P.H. Jansen, Geschiedenis van de Middeleeuwen (1988) - John H. Pryor ed,. Logistics of warfare in the age of the crusades (2006)