maandblad van de mineralogische kring antwerpen v.z.w. 26(4

afgiftekantoor : 2140 Borgerhout 1

geonieuws maandblad van de mineralogische kring antwerpen v.z.w. 26(4), april 2001

in dit nummer : bretagne stauroliet en veel geo-nieuws...

mineralogische kring antwerpen vzw Oprichtingsdatum : 11 mei 1963 Statuten : nr. 9925, B.S. 17 11 77 BTW-nummer : 687 082 474 Zetel : Ommeganckstraat 26, Antwerpen Wettelijk depot : Kon. Bib. België BD 3343 Verschijningsdata : maandelijks, behalve in juli en augustus. Redakteur en verantwoordelijke uitgever : H. DILLEN, Doornstraat 15, B-9170 Sint-Gillis-Waas. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Betalingen contributie : bankrekening 789-5809102-81 Belgie : andere betalingen : bankrekening 789-5809102-81 of postrekening 000-1155095-19. alle betalingen : girorekening (NL) 51 91 10 (betalingen in gulden). Nederland : Al deze rekeningen staan op naam van M.K.A. v.z.w., Marialei 43, B-2900 Schoten.

NUTTIGE ADRESSEN Fred BALCK, Rustoordlei 58, B-2930 Brasschaat. Tel. 03 6515879. Bestuurder. Hugo BENDER, Pieter Van den Bemdenlaan 107, B-2650 Edegem. Tel. en fax 03 4408987. Bestuurder, secretaris, ledenadministratie. Paul BENDER, Pieter Van den Bemdenlaan 107, B-2650 Edegem. Tel. en fax 03 4408987. Bestuurder, technische realisatie Geonieuws. Guido CORNELIS, Schijfstraat 81, B-2020 Antwerpen. Tel. 03 2386262. Bestuurder, mineraal van de maand, jeugdwerking, excursies. Richard DE NUL, Churchilllaan 330, B-2900 Schoten. Tel. 03 6587536. Werkgroep micromineralen. Rik DILLEN, Doornstraat 15, B-9170 Sint-Gillis-Waas. Tel. 03 7706007. Bestuurder, redakteur Geonieuws. Axel EMMERMANN, Lobbesplein 12, B-2640 Mortsel. Tel. 03 2953554. Werkgroep technische realisaties, werkgroep fluorescentie. Jan JENSEN, Petrus Delenstraat 3, B-2390 Westmalle. Tel. 03 3117347. Uitleendienst, Werkgroep fotografie. Emma OP DE BEECK, Churchilllaan 38, B-2900 Schoten. Tel. 03 6585434. Vergaderingen RVB. Mario PAUWELS, Boskouter 70, B-2070 Burcht. Tel. en fax 03 2531379. Samenaankoop. Bankrekening 833-4694067-10 t.n.v. MKA vzw / Samenaankoop. Herwig PELCKMANS, Cardijnstraat 12, 3530 Helchteren. Tel. 011 727715. Organisatie vergaderingen, contacten met sprekers. Herman REYNDERS, Van de Reydtlaan 5, B-2960 Brecht. Tel. 03 6360606. Activiteiten Sint-Job-in-'t-Goor. Guido ROGIEST, Prins Kavellei 86, B-2930 Brasschaat. Tel. 03 6520232. Bestuurder, ondervoorzitter, public relations. Mon SCHUYBROECK, Karel de VIe straat 11, B-2030 Antwerpen. Tel. 03 5424087. Bibliotekaris. Rik TAMBUYSER, Jan Samijnlaan 37, B-2100 Deurne. Tel 03 3250393 Determinatiedienst. Paul TAMBUYSER, Surmerhuizerweg 23, NL-1744 JB Eenigenburg. Tel. 00 31 226 394231. Fax 00 31 226 393560. . Werkgroep edelsteenkunde. Webmaster homepage. Ineke VAN DYCK, Scheidingstraat 42, B-2610 Wilrijk. Tel. 03 8276736. Werkgroep zeolieten. Ludo VAN GOETHEM, Boterlaarbaan 225, B-2100 Deurne. Tel. en fax 03 3215060. Opvang nieuwe leden, public relations, vertegenwoordiging stads- en provinciebestuur. Paul VAN HEE, Marialei 43, B-2900 Schoten. Tel. en fax 03 6452914. Bestuurder, voorzitter, coördinator beurzen en tentoonstellingen. Annie VAN HEE-SCHOENMAEKERS, Marialei 43, B-2900 Schoten. Tel. en fax 03 6452914. Penningmeesteres. Albert VERCAMMEN, Palmanshoevestraat 21, B-2610 Wilrijk. Tel. en fax 03 8273211. Exposantenadministratie Minerant. E-mail adres : [email protected]

URL (WWW) : http://www.minerant.org/

mka-kalender Vrijdag 6 april 2001 Maandelijkse vergadering in het Kultuurcentrum Reinaert, Eikenlei 41 te 2960 Sint-Jobin-'t-Goor, om 20.30 h.

Manuel SINTUBIN over "Concepten van de platentectoniek"

Weerom is het een genoegen een nieuwe spreker voor de MKA te mogen verwelkomen. Prof. Dr. Manuel Sintubin is hoofd van de Onderzoekseenheid Structurele Geologie & Tektoniek, die deel uitmaakt van de Afdeling Historische Geologie van de Katholieke Universiteit Leuven. Vanavond zal Manuel ons spreken over de nieuwste concepten van de platentektoniek, een voor de geologie vrij jong onderzoeksgebied. Sinds Wegener en zijn continentendrift is er echter al heel wat baanbrekend werk verricht. Manuel neemt ons mee langsheen de huidige plaatgrenzen; een tocht die tal van verrassingen in petto heeft. Vulkanen, aardbevingen, hooggebergten en diepzeeslenken... U komt toch mee genieten?

Vrijdag 13 april 2001 Maandelijkse vergadering in zaal “OP-SINJOORKE” van de Vlaamse Jeugdherberg, Eric Sasselaan 2 te Antwerpen (d.i. langs de Singel/E17, tussen uitrit 4 en 5). Openbaar vervoer : tram 2 of 4. 19.30 h

gelegenheid tot transacties, identificaties, tombola, afspraken voor privéexcursies, raadplegen van de bibliotheek, uitleendienst of... gewoon een gezellig babbeltje... Deze maand wordt als mineraal stauroliet-kristallen aangeboden. Meer details hierover vindt U elders in dit nummer.

20.30 h

Sandy en Chauncey WALDEN met "Digging in the West" of... "Mineralen verzamelen in het Westen van de Verenigde Staten"

Sandy en Chauncey Walden uit de USA zijn op bezoek in Europa, en werden bereid gevonden om bij ons te komen vertellen over hun verzamel-trips in het westen van de Verenigde Staten. In de eerste plaats hebben ze het over het schilderachtige Colorado..., maar ook de staten Utah, Montana en Nevada komen aan bod. Zij leren u een en ander bij over de geografische aspecten, de natuur en het zoeken van mineralen. Dat dit een eenmalige buitenkans is hoeft natuurlijk geen betoog. Deze avond mag je gewoon niet missen. En dat de voordracht in het Engels is, is natuurlijk voor de polyglot-Vlaming geen enkel probleem, en zeker geen excuus om niet te komen....

Geonieuws 26(4), april 2001

71

Zaterdag 14 april 2001 Vergadering van de werkgroep edelsteenkunde in het lokaal Ommeganckstraat 26 te 2000 Antwerpen, van 9.30 tot 12.00 h. Practicum In voorbereiding op onze aanwezigheid met een info- en determinatiestand op Minerant gaan we nog eens flink aan het oefenen met alle aanwezige apparatuur. We stellen tevens een beurtrol op voor de bemanning van de info-stand.

MKA-Sint-Job feestje op 2 juni 2001 Op 2 juni organiseren we ons jaarlijks MKA-feestje in Sint-Job, voor alle MKA-leden, deze maal in café-restaurant "De luien hoek", Kerkelei 77 in Sint-Job-in-'t-Goor. Bij mooi weer eten we buiten, anders natuurlijk binnen. Op het menu staat : aperitief - gemarineerde ribbetjes à volenté - dame blanche. De prijs bedraagt 500 BEF, drank niet inbegrepen. Graag inschrijven vòòr 15 mei 2001, bij Herman Reynders, Paul Van hee of Miel Daneels.

72

Geonieuws 26(4), april 2001

beurzen en tentoonstellingen Beurzen vóór 21/4/2001: raadpleeg ook het vorige nummer van Geonieuws, op pp. 55-56. 16/4 19-22/4 21/4 21-22/4 21-22/4 21-22/4 21-22/4

NL I B D GB A H

21-22/4 21-22/4 21-22/4 21-22/4 22/4 22/4 22/4 22/4 22/4 22/4 28/4

F F F S D D D D D D H

28-29/4 28-29/4 28-29/4 28/4-1/5 28-29/4 28-29/4 28-29/4 28-29/4 28-29/4

D D F I D F F A A

28-29/4 28-29/4 28-29/4 28-29/4 29/4 29/4

D CH D GB D NL

29/4 29/4 29/4 1/5 4-5/5

D D D D RO

4-6/5

CZ

5-6/5 5-6/5

D USA

5-6/5 5-6/5 5-6/5 5-6/5 5-6/5

D F F CH I

ROTTERDAM. Holiday Inn Hotel, Schouwburgplein 1. Beurs (M-F-J-E). TORINO. Massimo d'Azeglio 15. Do 10-22 (enkel "vaklui"), verder 20 h. Beurs (M-F). WAVRE. FREISING. Luitpoldhalle. 10-18/10-17 h. Beurs (M-F-E). HORSHAM. Christs Hospital School. 10-17 h. Beurs. KLAGENFURT. Gemeindezentrum St.-Ruprecht. 10-18/10-17 h. Beurs (M). SOPRON. GYIK-Ifjusagi Központ, Erzseébet-Park. 9-17/9-16 h. Beurs (M). Tentoonstelling : insecten in barnsteen. PAU (64). Foire Exposition, hall Aspe. Beurs (M-F). BOGNY-SUR-MEUSE (08). Cosec. Beurs (M-F). CREMIEU (38). Salle des sports et loisirs. Beurs. GÖTEBORG. Frölundaborg Sports Arena. Beurs (M). CHEMNITZ. FORUM, Stadtzentrum, Brückenstr. 9-16 h. Beurs (M-F-E). COBURG. Kongresshaus Rosengarten. 10-18 h. Beurs (M-F). DORTMUND. Revierpark Wischlingen. Beurs. (M). LEHRTE/HANNOVER. Kurt-Hirschfeld-Forum. 11-17 h. Beurs (M-F). TRÖSTAU/WUNSIEDEL. Gaststätte "Siebenstern". 10-16 h. Beurs (M). WETZLAR. Bürgersaal (Volkshochschule), Büblinghausen. 10-17 hN. Ruil-beurs (M). TATANABYA. Gymn. "Laszlo Bardos", Gal Itp 701. Beurs (M). BAD EMS LAHN. Kur- und Marmorsaal, Römerstr., 10-17 h. Beurs (M-F). BAD SÄCKINGEN. Kursaal, Rudolf-Eberle-Platz; 11-17 h. Beurs (M-E-J). CHAMPAGNOLE (39). Salle des Fêtes, Place Camille Prost. Beurs. BOLZANO. Messehalle, Messeplatz (ten Z. van Bolzano). 9-19 h. Beurs (M). FREIUNG/STULLN. Reichhart-Schacht. Beurs (M-J). DOMERAT/MONTLUCON (03). Centre Albert-Poncet. Beurs (M-F-E). SAINT-JUST-EN-CHAUSSEE (60). Centre socio-éducatif, rue de Beauvais. Beurs (M-F). KATZELSDORF/WIENER NEUSTADT. "Kristalle im Schloss". LINZ. Volkshaus Bindermichl, Uhlandgasse 5. 12-17/10-16 h. http://www.mineralienmessen.at MÜNCHEN. Pschorrkeller, Theresienhöhe. 10-18/10-17 h. Beurs. NEUCHATEL. Polyexpo, rue des Crétêts 149. 10-18/10-17 h. Beurs (M-F). ULM. Donauhalle. 10-18/10-17 h. Beurs (M-F). WINTHORPE. Newark Showground. 10-17 h. Beurs. ALSDORF/AACHEN. Rathaus, Hubertusstr (bij B57). Beurs (M-F). AMSTERDAM. Sportcentrum Univ. Amsterdam, De Boelenlaan 46. 10-17 h. Beurs (M-FJ-E). http://www.xs4all.nl/~geared/ KIRCHHAIN/MARBURG. Bürgerhaus. 10-17 h. Beurs (M-F). LAHR. Sulzberghalle. 10-18 h. Beurs (M). THALE. Mehrzweckhalle. 10-16 h. Beurs (M). ILFELD/HARZ. 9.30-16.30 h. Beurs (M). Tent. "Mineralien Thüringer Südharzes". BUZAU. Muzeul Judetean Buzau. 9-18/9-17 h. Beurs (M-F-E). http://mypage.goplay.com/ampgar/ TISNOV. Sokolovna-Gymnasium. 14-20/8.30-18/8.30-16 h. Beurs (M). http://www.mineral.cz/tisnov/ ASCHAFFENBURG. Unterfrankenhalle, Seidelstr. 2. 12-18/9-17 h. Beurs (M). CINCINNATI (OH). Convention center, 5th and Elm Street. ERFURT. Thüringenhalle. 10-17 h. Beurs (M). LIMOGES (87). Salle Blanqui (achter stadhuis). Beurs (M-F-E). FRONTON (31). Salle Gérard Philipe. Beurs. BUCHS (SG). Berufsschulzentrum. 10-18/10-17 h. Beurs (M). VERONA. M. Amalto Longhi, Via F. Bianchini 5. Beurs (M-F).

Geonieuws 26(4), april 2001

73

5-6/5

B

6/5 6/5 12-13/5 12-13/5 12-13/5 13/5 13/5 13/5

D NL D F F D D B

18-19/5 18-19/5 19/5 19-20/5 19-20/5 19-20/5 19/5 20/5 20/5 20/5 20/5

USA F A D F F SK D D D A

ANTWERPEN. Handelsbeurs (Twaalfmaandenstraat, bij de Meir). 10-18 h. Toegang gratis. Info : De heer A. Vercammen, Palmanshoevestraat 21, 2610 Antwerpen. Tel. en FAX 03 8273211 http://www.minerant.org.MKA/minerant.html OBERKIRCHEN. Festhalle. 9-18 h. Beurs. HEERLEN. Corneliushuis, Heulstraat 2. DRESDEN. Neues Messegelände, Ostragehege. Beurs (M-F). THOUARS (79). Centre Culturel Jacques Prévert. Beurs (M-F). ESPIRA DE L'AGLY (66). Salle Joan Cayrol. KAUFBEUREN. Stadtsaal. 10-17.30 h. Beurs (M-F). PFORZHEIM. Nagoldhalle, Dillweissenstein. 10-17 h. Beurs (M-F). AALST. Stedelijk Onderwijsinstituut, Binnenstraat 157. 10-17 H. Ruil-beurs. Info : Luc De Coninck, Meesterstraat 65, B-9100 Nieuwkerken. Tel. 03 7760350. COSTA MESA (CA). Holiday Inn. Beurs (M-F-E). DOUZY (08). Salle polyvalente. Beurs. JUDENBURG. Veranstaltungszentrum, Kaserngasse 18. 9-17 h. Beurs (M). KÖLN. Gürzenich-Köln-Zentrum. 11-18 h. Beurs (E). BLAGNAC (31). Salle polyvalente du chemin des Ramiers. Beurs (M-F). MONTCEAU-LES-MINES (71). Centre d'Animation de Rencontre. Beurs. KOSICE. Vychodoslov museum, Nam. Maratonu mieru 1. 9-16 h. Beurs. DINGOLFING. Stadthalle. 11-17 h. Beurs (M). FREUDENSTADT. Fest-Halle. 9-17 h. Beurs (M-F). HERBORN. Bürgerhaus Herborn-Burg. Beurs (M). WIENER NEUSTADT. ÖGB-Zentrum, Gröhrmühlgasse 4. 9-16 h. Beurs (M - postzegels)

Gebruikte afkortingen : M S J

mineralen schelpen juwelen

F E MM

fossielen edelstenen micromounts

Belgische beurs

Hoewel deze beurzenkalender met de grootste zorg wordt samengesteld neemt de redactie van Geonieuws geen enkele verantwoordelijkheid met betrekking tot de juistheid van de gegevens. Vooraleer een reis te ondernemen om een beurs te bezoeken raden wij U aan contact op te nemen met de organisatoren of de gegevens op een andere manier te verifiëren. Gegevens m.b.t. de organisatoren van beurzen kan U in de meeste gevallen bekomen bij het secretariaat of de redactie van Geonieuws

MINERANT 2001

5 en 6 mei 2001 Handelsbeurs, Meir, Antwerpen 74

Geonieuws 26(4), april 2001

geo-nieuws kort Mineralenbeurs in Parijs Toen wij vorig jaar enkele vrijkaarten mochten uitdelen voor de beurs van Parijs in het Pavillon Baltard (Nogent-sur-Marne) hadden we gevraagd dat degene die met de kaarten naar deze beurs zou gaan ons een kort verslag zou bezorgen. En deze keer heeft men woord gehouden ! Naast de eigenlijke beurs waren er verschillende tentoonstellingen, o.a.    

Een tentoonstelling over zilver en goud, door het Muséum d'Histoire Naturelle (Paris). Loodmineralen, door Multi Axes France, met wulfeniet, crocoiet, recent ontgonnen galeniet uit Danegorsk (Oost-Siberië), en een plaat met schitterend groene pyromorfietkristallen ; dit stuk wordt beschouwd als een van de mooiste ter wereld. De Ecole Nationale Supérieure des Mines de Paris presenteerde een prachtig aggregaat van calciet, gevonden in de aquaduct van Maintenon (Eure-et-Loire). En de meteorieten-collectie van Alain Carion mocht natuurlijk niet ontbreken. Hij stelde o.a. een schijf ten toon van de meteoriet van Peekskill die in 1992 de koffer van een auto doorboorde.

Er waren ongeveer 200 exposanten uit 25 landen. Op een Russische stand waren prachtige Tsjechische opalen, fluorescerende silex uit Polen, villiaumiet, aegyrien en eudialyt van het Kola schiereiland in Rusland, en tinguaiet, astrophylliet, en mooie uvarovieten van Sarany. Op een stand uit de Dominicaanse Republiek werden mooie blauwe pectolieten aangeboden, als aangepolijste schijven of cabochons, ook verwerkt in juwelen. Ze fluoresceren groengelig. Er waren prachtige, maar heel dure kunziet-kristallen uit Pakistan. Prachtige Chinese actinolieten, en dito smaragden uit de Carnaiba mijn in Brazilië waren wellicht met zuur behandeld om de kristallen uit de matrix te prepareren. Het mooist van deze beurs was de prachtige collectie pyromorfiet en mimetiet van de beroemde vindplaats Les Fargues, bij Ussel, Corrèze, Frankrijk. Tenslotte was er op een Franse stand een uitzonderlijk specimen van gips van Arignac (Ariège), ontdekt in juni 2000, met een opmerkelijke zuiverheid en transparantie. Naast deze prachtige zaken waren er natuurlijk ook de traditionele stands met prullaria, en stands uitgebaat door vreemdelingen die menen dat ze een prijs kunnen maken naargelang van het gezicht van de klant... We vermelden wel twee ontwerpers van juwelen, Jean en Thierry Vendôme (Paris) en Bernd en Tom Munsteiner (Duitsland) die verschillende mineralen smaakvol verwerken in juwelen, zelfs bv. galeniet, pyriet en kwarts. [Patrick ARWEILER]

Geonieuws 26(4), april 2001

75

Radio-actieve mineralen in het British Museum (N.H.) Onlangs werd een van de top-museums, het British Museum (Natural History) (London) veroordeeld voor overtredingen van de wetgeving m.b.t. blootstelling van het publiek aan ioniserende straling. Bij controle werden stralingsniveaus gemeten tot 60 µS (micro-sievert), en dat is zestigmaal meer dan wat de wet toelaat. Het museum heeft een schitterende reputatie op het vlak van wetenschappelijke expertise terzake, maar moest toch toegeven dat het deze keer een steekje had laten vallen. Anderzijds werd op de rechtbank gesteld dat er in feite nooit enig gevaar is geweest voor de gezondheid van personeel of publiek. Een overtreding is natuurlijk gauw begaan wanneer nogal wat radio-actieve mineralen dicht bij elkaar in een kast geplaatst worden. Hoe dan ook, het museum werd voorwaardelijk veroordeeld, en moet ervoor zorgen dat dergelijke toestanden niet meer kunnen voorkomen. De rechter oordeelde dat het museum een steekje, geen grote steek, had laten vallen. Ze mogen zich in de toekomst wel aan frekwente(re) controles verwachten. Wellicht verhuizen een paar prachtige specimens van uranium-mineralen nu naar een donker hoekje in de kelders van het museum.

Gigantische gipsgeode... deze keer in Mexico Na de fameuze vondst in het zuiden van Spanje, vorig jaar, werden onlangs nog maar eens enkele gigantische gips-geoden ontdekt, deze keer in de zilver- en zinkmijnen bij Naica, Chihuahua, Mexico. De reusachtige holtes, waarvan eentje ter grootte van een volwassen kathedraal, bevinden zich op een diepte van zowat 400 m, en de temperatuur bedraagt er 35 tot 45 °C. Het gaat om tamelijk heldere, goedgevormde prismatische kristallen tot een kleine 7 meter lang. De holtes maken deel uit van hetzelfde complex waarin vroeger al de beroemde "Cave of the Swords" werd ontdekt, waarvan de mooiste kristallen in de collecties van het Smithsonian Institution in Washington bewaard worden. Wat er met de holtes gaat gebeuren is nog niet helemaal duidelijk, maar er zijn plannen om ze langzaam te koelen tot een draaglijke temperatuur, en er dan een toeristische attractie van te maken.

Links : gipskristallen tot 7 m lang, in Naica, Chihuahua, Mexico, ontdekt in 2000. Rechts : gipskristallen tot 1.5 m lang uit de Cave of Swords, Naica, Chihuahua, Mexico (Smithsonian Institution, Washington). Foto Rik Dillen.

76

Geonieuws 26(4), april 2001

Op dit ogenblik wordt er enkel toegang verleend voor experts en wetenschappers. Incidenten bleven ondertussen niet uit. Tot tweemaal toe werd de toegang tot de mijn geforceerd door wat je gerust mag noemen "het uitschot van de mineralenverzamelaars", en er is een dodelijk ongeval gebeurd toen een "verzamelaar" letterlijk verbrijzeld werd onder een tonnenzwaar kristal dat van het plafond loskwam. Enkele "kleine" kristallen uit deze vondst werden dit jaar tentoongesteld op de "main show" in Tucson.

Vergadering werkgroep fluorescentie De vergadering vond plaats bij Piet Van Hool, op zaterdag 17 februari 2001. Je bent heus wel even zoet als je Piet's verzameling(en) wil bekijken. Op het gelijkvloers zagen we de "hoofdmoot" van de fluorescerende mineralen. Als speciale attractie was er Piet's cabinet met "spitsvondig spiegelende spinning specimens"; fluorescerende mineralen op een draaischijf die, omgeven door spiegels, de indruk geven dat je een LSD-trip aan het maken bent in Franklin, NJ. Vervolgens ging het richting kelder alwaar een hallucinante hoeveelheid fluorescerende mineralen alles zagen behalve het daglicht. Op de eerste verdieping wachtte een wandkast vol met nog meer mineralen, archeologische en paleontologische vondsten. Tenslotte dachten we dat een bezoek aan de zolder (vol, in de "volste" betekenis van het woord, met archeologische en paleontologische stukken) de zaak zou afronden, maar dat was natuurlijk buiten het tuinhuisjegerekend. Enfin, we kwamen oogbollen te kort. Guido Rogiest had een overzicht gemaakt van in de MKA beschikbare literatuur over fluorescentie. Daar komt nu natuurlijk nog wat bij gezien Herwig's"oogst" aan fluoratuur uit Tuscon. Gérard Barmarin had enkele leuke home-made apparaatjes bij ter demonstratie. een spectroscoop van het merk Reebok, bestaande uit een schoendoos en een diffractierooster van 528 lijnen/mm. Je ziet daar probleemloos de lijnen van het fluorescentiespectrum van het Uranyl-ion mee. De bedoeling is om dit concept om te zetten naar een meer solide toestel met meting via een fotodiode. Een polariscoop, gemaakt uit twee lineaire polarisatiefilters voor fotografie en een loupe met staander. werkt wonderwel. Schitterend is ook een dichroscoop, gemaakt uit een lens van een diaviewer in een koker van een filmrolletje en twee haaks op elkaar staande stukjes polarisatiefilm. Spectaculair om daar Ioliet door te bekijken. Je ziet de drie kleuren van het trichroische mineraal (wit, geel en blauw), telkens twee tegelijk naargelang van de oriëntatie. Volgende afspraak is op Minerant, het juiste uur wordt later meegedeeld. Gérard stelt zich kandidaat voor een vergadering in september of oktober. Een flink aantal fluorescerende mineralen verwisselde van eigenaar : kunziet uit Pakistan, Bel-gische calciet, sfaleriet met bariet (oranje en zwak blauw) en een hele resem andere mineralen. Bij wijze van "koetje en kalfje" werd ook nog het exclusieve recept voor een zelfgemaakte en door Piet gul geschonken borrel besproken. Deze informatie is echter vertrouwelijk en "members only" (schreef hij grijnzend). Alweer een reden om lid te worden ? [Axel Emmermann]

Geonieuws 26(4), april 2001

77

uit onze tijdschriften *

MINERAL NEWS 16(9), 09.00 *

1/6-9 Ag-Cu-Pb-Bi sulfosalts new to Darwin mining district, Inyo Co., CA, USA 1-2 Kinoite ? from Lake County, Minnesota (USA) 4-5 Some old stories about Brazil's mines and minerals *

LAPIDARY JOURNAL 53(12), 03.00

HONA 35(3), 06.00

13-19 Tin, metaal en mineraal [Eric Vercammen] *

NAUTILUS INFO 25(2), 10.00

27-28 De teloorgang van een hobby : mineralen zoeken. 29-34 Supervulkanen

19/79 The other side of rutile * *

17 Dresserit 18-22 Rubellitkristalle aus den Pegmatiten von Estepona bei Malaga, Spanien 23-31 Neue Mineralienfunde aus Peru 32-43 Die Karabacek-Sammlung im Harvard Mineralogical Museum bei Boston, USA 44-51 Neufunde von bekannten Fundorten in Österreich 52-57 Die Mineralien von der Sonnblick-Nordwand, Rauris, Salzburg/Österreich, insbesondere der erste Khaidarkanit-Fund in Österreich 58-62 Die Gipse von Ein Bokek am Toten Meer, Israel 63-64 Zalesiit aus dem Marienberger Revier im Erzgebirge, Sachsen und von Lavrion, Griechenland *

1-11 Tribulations d'un mange-frites en Australie 12-16 De la pierre brute à la pierre taillée [Herwig Pelckmans en Paul Tambuyser] 22 Les minéraux du gisement de Stolzembourg (GD de Luxembourg) *

*

5-14 Le volcanisma de l'île de Graciosa, Açores (2) 15-29 Expérience vécue en prospection minière 30-33 La Reuchenette (Jura suisse-romand) STEIN : Noors tijdschrift voor amateurgeologen (4 Nieuw nummers per jaar, in het Noors met af en toe vertaling in het Engels. Web-site www.nags.net. Vanaf nu in uw MKA-bibliotheek !

LAPIDARY JOURNAL 54(8), 11.00

ROCKS AND MINERALS 75(5), 10.00

297 Orpiment or pararealgar ? 302-316 Colorado rhodochrosite 318-342 The mineralogy, geology and mining history of the Telluride District, San Miguel County, Colorado, part 1. 344-349 Diamond, Jagersfontein Mine, Free State Province, South Africa 350-352/354 Colorado diamonds ; an update *

MINERAL NEWS 16(10), 10.00

1/3-10 Denver shows 2000 1-2 Penn State mineral symposium, 2000 (fluorescentie !)

78

MINERAUX ET FOSSILES 26(288), 10.00

LAPIDARY JOURNAL 54(7), 10.00

40-47/64 Obsidian is a gem ? 61-62 Silver *

GEODE 25(5), 10.00

7-15 Excursie naar Slowakije van 21/5 tot 1/6/2000 15-16 Het determineren vanmineralen (3) 17-18 Mineralen die uit een gel zijn ontstaan 20-27 Kimberley / diamant

42-49 What's red and green and hard as quarz ? ("bloodstone") *

AGAB MINIBUL 33(8), 10.00

MINERALIEN WELT 11(5), 10.00

*

STEIN 27(1), 03.00

3 Fascinerende snøkrystaller 6-11 Calcite collectors paradise 12-14 Mer om rynersonitt 15-16 Gruvdrift ovan Molnen 33 Borasilite - et nytt mineral fra Antarktis og Norge *

STEIN 27(2), 06.00

4-11 Forekomster av mineraler or naturstein på Sørøya 14-16 Porträttet : Lasse Gustafsson 17 Rapport fra Gudbrandsdalen 18 News and rumors 2000 20-22 Exotic mineral locations (baziriet en khmaraliet van Rockall Island, North Atlantic en Khmara Bay, Antarctica)

Geonieuws 26(4), april 2001

30-31 Thomsonit - en zeolit 32 München 1999 34-35 Pseudomorfose *

MINERALOGICAL RECORD 31(5), 10.00

378-379 Editorial : the fascination with perfection : some thoughts on elite collecting 379 Tucson Y2K economic impact 389-396 Collector profile : Vladimir A. Pelepenko 399-411 Minerals of the Millington quarry, Somerset, New Jersey (USA). 413-422 Mineralogy of the calcite-fluorite veins near Long Lake, New York (USA) 425-442 The journals of Robert Ferguson (17671840) *

51-53 Eine Andalusitfundstelle im Montafon, Österreich 54 Brazilianische Riesenkristalle (kwarts) 4-15 Mineralfunn langs ny Veitrasé for E-18 - Nordre Vestfold, del 2 : Strekningen fra Kjeksrød til Kopstad i Våle 16-19 Calcite collectors paradise, II 20-21 I skapet til odd Nausheller 24-26 Kopparbergmessa 17-18 juni 2000 27 Eidsfoss 2000 30-32 Sand - grug og meget andet *

GEA 33(3), 09.00

Themanummer : "Mineralen", 66 pp. Systematische mineralogie : een overzicht met tal van kleurfoto's.

LAPIS 25(10), 10.00 *

5 Gips-Kristallgrotte in Südspanien 6 Stellerit aus Arvigo, Val Calanca 7 Mineraliensammeln im Bebertal 8-11 Inesit 13-26 Spektakuläre Mineralien aus dem KalahariManganerzfeld, Südafrika 27-33 Peru und Papua-Neuguinea : auf Goldsuche im Dschungel 34-40 Blauer Skorodit von Hemerdon : "Specimen Mining" im Südwesten Englands" 45-47 Lavrion-news 2000 48-50 Mineralien aus China

Geonieuws 26(4), april 2001

MINERAL COLOR 09.00

België (Vielsalm - Cahay) : wulfeniet, chalcophylliet, pharmacosideriet, davreuxiet, gips, andalousiet, kwarts *

MINERAUX ET FOSSILES 26(290), 12.00

5-21 Quarz : un minéral commun !

79

mineraal van de maand stauroliet georges claeys rik dillen Het intypen van de formule van dit silicaatmineraal vereist wel enige vingergymnastiek : (Fe2+,Mg,Zn)2Al9(Si,Al)4O22(OH)2 Stauroliet is bij ons natuurlijk vooral bekend van Bretagne. Het is een neso-silicaat, waarin individuele SiO4-tetraeders voorkomen (die dus onderling geen ring- of ketenstructuren vormen). Zoals vaak het geval is bij silicaten is de structuur heel ingewikkeld. Ze werd grotendeels beschreven door J.V. Smith in 1968. Hoewel stauroliet als mineraal al van in de oudheid bekend is, bleef het tot in de tweede helft van de twintigste eeuw een chemisch en vooral een kristallografisch mysterie. De oorspronkelijke formule, H4Fe4Al18Si8O48, bepaald door Juurinen (1956), was te geïdealiseerd. De valentiebalans klopt in de formule enkel wanneer je aanneemt dat de helft van de Fe-ionen driewaardig (Fe3+) is, wat in tegenspraak is met de waarnemingen dat nagenoeg al het ijzer in stauroliet tweewaardig is. De structuur werd nauwgezet onderzocht via X-stralendiffractometrie, Mössbauerspectrometrie en andere technieken, waardoor de plaats van elk atoom in de eenheidscel min of meer kon bepaald worden. Uit diverse studies bleek dat de structuur niet zo gemakkelijk en eenduidig te beschrijven was omwille van de heterogeniteit van het materiaal op microschaal en verschillen tussen kristallen onderling, al dan niet van dezelfde vindplaats. Het probleem werd nog grondiger aangepakt door Griffen et al. (1982). Zij stelden voorop dat de structuur bestaat uit lagen met kyanietstructuur met daartussen telkens een laagje met als samenstelling Fe2Al0.7O2(OH)2. Dit is in feite een statistisch resultaat, bekomen uit de studie van 82 verschillende staurolietkristallen, wat leidde tot de algemene formule

Niet-vertweelingde staurolietkristallen (S) met kyanietkristallen (K). Pizzo Forno, Ticino, Zwitserland. Specimen 6 X 6 cm.

S

K

Foto bovenaan deze bladzijde : staurolietkristal van Baud, Bretagne, Frankrijk. 4 X 3 cm. Verzameling Rik Dillen.

80

Geonieuws 26(4), april 2001

Fe2+,Mg,Zn)25.6-1.25xAl1.5x-8.2Si16.2-0.5xO48H~4 of, "vereenvoudigd"

(Fe2+,Mg,Zn)4Al17.3(Si17.6Al0.4)O48H~4

Tegenwoordig neemt men genoegen met

(Fe2+,Mg,Zn)2Al9(Al,Si)4O22(OH)2

Strikt genomen is de structuur monoklien (twee van de drie hoeken tussen de ribben van de eenheidscel zijn verschillend van 90°), maar deze hoeken verschillen zo weinig van 90° dat het bijna orthorhombisch is. Men noemt zo'n structuur dan pseudoorthorhombisch. De puntgroep is 2/m. Staurolietkristallen ijn prismatisch, en soms meer dan 10 cm lang. Slechts een viertal vormen komen voor : {110}, {010}, {001} en {101}. Wat het mineraal voor verzamelaars zo interessant maakt is het voorkomen van kruisvormige tweelingkristallen. Doordringingstweelingen volgens (032) zien eruit als een recht kruis (hoewel de hoek tussen de twee individuen niet exact 90° is). (232) Levert een onderlinge hoek op van ongeveer 60°. Op de Pizzo Forno in Ticino, Zwitserland, komen georiënteerde vergroeiingen voor met kyanietkristallen. De fysicochemische eigenschappen schotelen we u in tabelvorm voor : hardheid (Mohs) dichtheid splijtbaarheid breuk taaiheid glans kleur streek

7 - 7.5 3.7 - 3.8 duidelijk volgens (010) oneffen, soms splinterig broos glasglans, soms eerder vetachtig ; meestal is het oppervlak eerder mat donkergrijsbruin en alle tinten van bruin en grijs/zwart kleurloos (variëteit lusakiet : blauw)

Naast de elementen die je in de formule ziet, komen als isomorfe vervangers soms significante concentraties voor van Mn, Ni, Ca, Cr en Co. De variëteit "lusakiet", die in Lusaka, Zambia als gesteentevormend mineraal wordt gevonden, bevat zoveel cobalt, dat het poeder intensief blauw gekleurd is. Er bestaan talrijke pseudomorfosen na stauroliet, bv. talk en diverse mica's.

Stauroliet tweeling van Scaer, Bretagne, Frankrijk. 17 X 22 mm. Verzameling Rik Dillen.

Geonieuws 26(4), april 2001

81

Stauroliet is typisch voor metamorfe gesteenten, en komt dan ook gesteentevormend voor in de Alpen. In gneiss en glimmerschiefers is stauroliet een soort barometer voor de graad van metamorfisme. Toenemend metamorfisme leidt meestal tot meer omzetting van stauroliet in almandien en sillimaniet/kyaniet. Stauroliet is bijzonder stabiel ten opzichte van verwering, waardoor korrels vaak een belangrijke deel uitmaken van de "zware fractie" van sedimenten. Vaak worden de specimens door de natuur als het ware voor de verzamelaar "geprepareerd". Het gesteente verweert meestal veel sterker dan de staurolietkristallen, waardoor die mooi aan het oppervlak van rotsblokken te voorschijn komen. We zetten even enkele belangrijke vindplaatsen op een rij : Pizzo Forno, Ticino, Zwitserland Op deze vindplaats ten zuiden van Faido komen prachtig glanzende en halfdoorschijnende prismatische kristallen voor, samen met blauwe kyanietkristallen in een vaak bijna witte schiefer. Er komen zowel enkelvoudige idiomorfe kristallen voor als tweelingkristallen. De schuine tweelingen komen hier het frekwentst voor. De witte schiefer bevat voornamelijk een natriumhoudende muscoviet. Paragoniet, een andere bijna witte of kleurloze mica, komt veel minder frekwent voor. Kristallen van deze vindplaats werden reeds in 1795 beschreven. Quimper, Bretagne, Frankrijk Op verschillende plaatsen in Bretagne komen zeer grote bruine staurolietkristallen voor, meestal als rechte tweelingen. Hierover hebben we het verder in een ander artikel in dit nummer. Lusaka, Zambia De staurolietvariëteit die hier gevonden wordt noemt men "lusakiet". Plaatselijk maakt het enkele tientallen procent van het gesteente uit, zodat men al overwogen heeft het poeder, dat cobaltblauw gekleurd is, als kleurpigment te gebruiken.

Links : Rechts :

Geografische situering van enkele stauroliet-vindplaatsen in Bretagne Stauroliet tweeling van Baud, Bretagne, Frankrijk. 3 X 3 cm. Verzameling Rik Dillen. Chateauneuf Roudouallec

Langolen Le Croix Rouge Quimper

Menez Groas

Coadry

Kersest stauroliet-vindplaats

Rasporden 0

82

1

2 km

L’Aven

Geonieuws 26(4), april 2001

USA Zeer grote staurolieten worden gevonden in Ducktown, Tennessee. Andere Amerikaanse vindplaatsen zijn Fannin County in Georgia, de Black Hills in South Dakota en Rio Arriba County in New Mexico. Pseudomorfosen van muscoviet na stauroliet worden gevonden in Patrik County, Virginia. Pseudomorfe "kristallen" van deze vindplaatsen worden vaak "opgesmukt" door ze bij te polijsten of ze in olie te drenken. Südtirol, Italië en Zuid-Oostenrijk Prachtige kristallen werden gevonden aan de Schildhütte, Pedertal, Passeier, Schneeberg en het Langtauferer Tal, waar staurolietkristallen vergezeld zijn van granaat en kyaniet. Via de Gepatsch-Ferner komt men uit in het Kaunertal, Oostenrijk, waar dezelfde paragenese voortloopt onder het motto : de geologie kent geen grenzen ! Analoge staurolieten worden gevonden in het Pitztal, het Stubaital, het Sellraintal en de Patscherkofel. Kola-schiereiland, Rusland In Ploskaya, Kevy Massief, schiereiland Kola, Noord-Rusland komen prachtige staurolietkristallen voor in glimmer. Er werden tweelingkristallen gevonden tot 15 cm lang.

Met de naamgeving is wat Grieks-Romeinse geschiedenis gemoeid. Het oud-Griekse woord σταυρός (uit te spreken als "stavros") betekent oorspronkelijk niet "kruis", maar "rechtstaande paal". Oorspronkelijk bevatte een folterpaal namelijk nog niet de kenmerkende dwarslat. In het modern-Grieks werd het εσταυρωμενός. Vermits λιθός "steen" betekent krijgen we dus iets in de aard van "kruissteen". De naam stauroliet werd in 1792 geïntroduceerd door Delaméthierère. Dit is wel een beetje verwarrend, want verschillende andere mineralen werden in de loop van de geschiedenis bedacht met deze naam. Prismatische kristallen van een andalusietvariëteit, chiastoliet, vertonen in doorsnede vaak een kruisvormige tekening veroorzaakt door koolstof-insluitsels (J. Luyten en H. Dillen, 1997) en werden daarom ook vaak met de naam "kruissteen" bedacht. Talrijke andere mineralen waarvan kruisvormige tweelingen voorkomen, zoals bv. phillipsiet, harmotoom en pyriet werden in de voorbije eeuwen vaak "kruissteen" genoemd. Literatuur Griffen, D.T. et al. (1982), "The chemical formula of natural staurolite", Am. Mineral. 67, 292-297. Hochleitner, R. (1985), "Steckbrief :Staurolith", Lapis 10(2), 8-11. Luyten J. en Dillen H. (1997), "Andalusiet, var. chiastoliet", Geonieuws 22(9), 167-176. Smith J.V. (1968), "The crystal structure of staurolite", Am. Mineral. 53,1139-1155. Zie ook onder het artikel "Mineralen zoeken in Bretagne" pp. 85-96.

Geonieuws 26(4), april 2001

83

Epiloog : kruisstenen... Eeuwenlang worden fantasierijke verhalen over de kruisstenen van Scaer en Coray (Bretagne, Frankrijk) van generatie op generatie doorverteld. Een mooi verhaal over de kruisstenen vond zijn oorsprong in de Middeleeuwen, in de omgeving van Coadry. Hier stond een tempel die in verval was geraakt door de opkomst van het Christendom (met o.a. Saint-Candide en pater Ratian in de hoofdrollen). Om het graafschap Trévalot werd een veldslag uitgevochten tussen de Heer Caoform en de Graaf Céans. Deze laatste beloofde een kapel te zullen bouwen ter ere van Christus als hij zou winnen. Hij behaalde inderdaad de overwinning, en besluiteloos waar hij de kapel zou bouwen, stuurde hij een ossenspan van zijn erf en liet de dieren hun gang gaan. Waar de kar stopte zou de kapel gebouwd worden... en zo geschiedde... Bij de aanvang van de werken gebeurde er een waar mirakel : nauwelijks begonnen de arbeiders aan hun taak of de distels die de tempelruïne overwoekerd hadden verschrompelden. Een bron van zuiver water ontsprong, en het aanzien van de hele omgeving veranderde. Planten met prachtige bloemen kwamen te voorschijn. Verbaasd keken de arbeiders toe hoe het water zich een weg baande langs hun voeten. Nog groter werd hun verbazing wanneer zij in het heldere water kruisstenen vinden die door de glimmer eromheen schitterden in het zonlicht. Het duurde niet lang voor aan deze stenen een geneeskundige kracht werd toegeschreven, en van heinde en ver kwamen bedevaarders er genezing zoeken. Later geraakt door tanende belangstelling het gebouw toch in verval. Bij een brand in de kapel zou een reus de kruisstenen uit de kerk gered hebben en uitgestrooid in de richting van de rook. Dat verklaart het voorkomen van kruisstenen in Coray... De bedevaarten werden weer populairder, en de plaatselijk gevonden kruisstenen werden voor veel geld verkocht, namelijk een Frans goudstuk van 0.25 centimes. In de zeventiende eeuw werd het mineraal gebruikt als genezende steen tegen hondsdolheid, oogpijnen en krankzinnigheid. Zowel door de schippers als door de kustbewoners werd het gedragen als bescherming tegen stormen, wat niet verwonderlijk is als men ziet hoe die zee in dit gebied soms tekeer gaat. Nog altijd wordt de kruissteen gedragen als amulet, de magische gelukssteen. In recentere tijden zijn er ook "bedevaarders" die kruisstenen bewaren in... JOUSI-doosjes...

84

Geonieuws 26(4), april 2001

mineralen verzamelen in bretagne

georges claeys Bretagne, een prachtig heuvelachtig gebied aan de Atlantische kust in Frankrijk, is niet alleen geliefd bij de talrijke toeristen om de gastvrijheid en de aantrekkelijke keuken, maar ook mineralenverzamelaars en geologisch geïnteresseerden komen er ruimschoots aan hun trekken. De geologie van het oude massief is zeer complex, en we wagen ons hier dan ook niet aan een gedetailleerde beschrijving van de geologie van de streek. Het gebied heeft een vrij intens metamorfisme ondergaan, en de schisteuze gesteenten zijn heel rijk aan o.a. stauroliet, kyaniet, andalusiet en andere silicaatmineralen. We hebben getracht wat nuttige informatie bij elkaar te brengen met betrekking tot vindplaatsen van mineralen en geologische bezienswaardigheden. Met wisselend succes hebben sommige vindplaatsen interessant materiaal opgeleverd. Het loont beslist de moeite dit deel van Frankrijk te ontdekken, en een zoektocht is hier nog altijd een avontuur. Door de grote verscheidenheid aan gesteenten is het op mineralogisch gebied een fascinerende streek. Zoek ook eens langs de kant van de weg ! U vindt beslist enkele fragmenten van kristallen. Met trots spreken de Bretoenen over "kruisstenen", zoals ze in de volksmond genoemd worden. Wanneer men van Quimper komt richting Coray zijn er aan de rechterzijde van de baan verschillende vindplaatsen. Vele vindplaatsen bevinden zich op privaat terrein en meestal gaat het om grote landerijen. Op het land zijn in de lente en de herfst goede vondsten te doen, wanneer de boer het land omgeploegd heeft. Het is aan te raden om toelating te vragen aan de eigenaar wanneer je van plan bent er te gaan zoeken. Velen zijn al van Titelfoto : Roze graniet-formatie bij Trebeurden, Bretagne, Frankrijk. Geonieuws 26(4), april 2001

85

een kale reis thuisgekomen door dit te negeren. Als je de regels respecteert kan er een blijvende vriendschap ontstaan, die je later nog meer weet te waarderen. Een goed glas eigengemaakte Calvados drinken met een Bretoense vriend doet deugd.

1. Departement Côtes du Nord Groeve "La Clartè" In de omgeving van Trégastel zijn er enkele groeven waar roze graniet ontgonnen wordt. Meestal wordt de graniet in blokken uitgezaagd voor verdere verwerking voor de bouwsector. Een ganse reeks mineralen is aanwezig in het graniet : microclien, kwarts, oligoklaas, biotiet, hoornblende samen met fijnkorrelige apatiet, allaniet, ilmeniet, magnetiet, titaniet, zirkoon, epidoot, chloriet en groene fluoriet. Zeldzaam en merkwaardig zijn de mooie glanzende lamellen van molybdeniet. Saint Michel en Grêve Richting Bégard, zowat een honderdtal meter nadat je het dorp verlaat, zie je aan de linkerkant een groeve waar veel veldspaat voorkomt. Enkele kwartsaders doorkruisen het gesteente, met mooie holten met kortprismatische heldere citrienkwarts-kristallen. Wanneer je verder de baan langs de kuststreek afrijdt kom je bij een rotspartij die grillig uit zee oprijst. Het gaat hier om een metamorf gesteente doorkruist door kwartsaders. Saint-Idriel , Pluzunet, Vieux Marchè. Deze drie gemeenten zijn gelegen op ongeveer 25 km ten zuiden van Lannion. Op de velden vindt men hier gelaagde amethystkwarts. De onderkant van het specimen bestaat uit melkachtige kwarts, hierdoor loopt een band van agaat en hierop bevinden zich verscheidene lagen van amethyst. In de directe omgeving van de agaat zijn de kristallen meestel zeer donkerpaars en klein, gevolgd door steeds grotere kristallen met op de eindvlakken vaak een roodachtige kleur van ijzermineralen. In een paragenese met kaolien worden kristallen gevonden tot 7 cm groot ! De witte zachte witte kaolien wordt gebruikt voor industriële doeleinden en het bijzonder voor de productie van porselein.

 Gebande amethyst met agaat en mekkwarts

 Vervormde toermalijn (schörl) in pegmatiet

86

Geonieuws 26(4), april 2001

Loc-Envel 30 km. ten zuiden van Guincamp bevindt zich een grote groeve aan de rechterkant van de baan wanneer je in de richting Le - Dresnay rijdt. Andalusiet, granaat (grossulaar) en kwarts (massief, en in geoden melkwitte kristallen) komen frekwent voor. Ook mooie dubbelbeëindigde kwartskristallen van het Herkimer type komen hier voor, maar die zijn eerder zeldzaam. Coat an Noz (Belle-Isle-en-Terre) In het gebied tussen Belle-Isle-en-Terre en Loc-Envel zijn er oude tinmijnen, vaak met galeniet, zink en molybdeniet en in de hydrothermale gangen zijn er verscheidene secundaire mineralen gedetermineerd. Belle-Isle-en-Terre Een ertszone van 400 m lang die zich uitstrekt vanaf het zuiden van het gehucht Kerguigues tot in het noordelijk deel van de gemeente “Les Forges” bevindt zich in een fijnkorrelige gneiss. Je kunt er molybdeniet vinden in fijne hexagonale plaatjes, en scheeliet als fijnkorrelige witte tot kleurloze kristallen in muscoviet. Pont ar Guic. De groeve wordt nog uitgebaat. Het gesteente bestaat uit kwartsiet en glimmer. Er komt andalusiet voor in rozetten van langprismatische kristallen, cordieriet (in kwarts); granaat (grossulaar) in kwartsietgesteente en toermalijn als fijne blauwgroene naaldjes in kwarts. Ar Coat (Chapelle) Het gaat om een overwoekerde groeve in het bos, met enkele oude storthopen. Het gesteente bevat kwartsaders. Mineralen : arsenopyriet (massief met pyriet), hematiet (fijne insluitsels, op en in pyriet), marcasiet (microscopisch xenomorf), pyriet (goedgevormde kristallen in kleine aders) en scorodiet (overkorsting rond arsenopyriet). Coat an Noz Hier bevindt zich een oude zilver - en loodmijn met grote bedrijvigheid in de XVII eeuw. Het is moeilijk in te schatten hoeveel ton hier ontgonnen is. Toch kan men achterhalen dat hier hoogwaardige loodertsen gevonden werden. Je vind er galeniet in kwarts, met vaak een mooie structuur, en soms gedegen zilver, meestal tesamen met galeniet. Goas al Lann Dit is een open groeve langsheen de weg Belle-Isle-en-Terre en Gurum-hel, met metamorf glimmergesteente rijk aan chloriethoudende kwarts. Mineralen : andalusiet (grote kristallen in glimmer), grafiet (in het titaanhoudend erts), "leucoxeen" (een mengsel van diverse titaanmineralen als verweringsproducten van ilmeniet), pyriet (kleine kristallen in kwarts), rutielnaaldjes aanwezig in de massieve "leucoxeen" en zirkoon (perfecte kleine kristallen in het ganggesteente). TouI al Lutun Op deze plaats werd het meest intensief aan mijnbouw gedaan. Het is ten strengste verboden de mijn te betreden omwille van het instortingsgevaar. Het ganggesteente is een gneiss met hydrothermale kwartsgangen Mineralen:  anataas : vergroeid in ganggesteente.  arsenopyriet : geen duidelijke kristalvormen.  bismuth : in paragenes met bismutiet en chalcopyriet. Geonieuws 26(4), april 2001

87

           

borniet : meestal met chalcopyriet. chalcopyriet : komt frekwent voor in stervorm in kwarts, soms met scheeliet en wolframiet. chalcosien : samen met chalcopyriet. covellien: pseudomorf na chalcosien. digeniet : in een paragenese met covellien. ferberiet : kristallen tot 5 cm, bijzonder mooi uitgekristalliseerd op scheeliet. "Reiniet" is ferberiet pseudomorf na scheeliet. hematiet : goedgevormde tabulaire kristallen. marcasiet : insluitsels in chalcopyriet, molybdeniet en fijne lamellen in een mooie boeketvorm. pyriet : frequent aanwezig in kwarts met chloriet. De nikkelhoudende variëteit, "bravoiet" komt ook voor, samen met chalcopyriet. sfaleriet : zwarte ijzerhoudende aggregaten met chalcopyriet , scheeliet : vergroeide kristalgroepen, aangetast door corrosie, die aggregaten vormen in kwarts met chloriet titaniet : kleine kristallen in het ganggesteente.

TouI Porz Prospectieplaats met een begin van mijnbouw. Deze vindplaats is niet van recente oorsprong maar toch zijn er op de oude storthopen met wat geduld goede vondsten mogelijk. Het gesteente bestaat uit amfiboolhoudende glimmer, muscoviet en kwartsiet en bevat de volgende mineralen :

Groeve La Clarté, waar roze graniet wordt ontgonnen. Trégastel, Côtes du Nord, Bretagne, Frankrijk.

88

Geonieuws 26(4), april 2001

              

gedegen bismuth bismuthiniet : samen met chalcopyriet, molybdeniet en bismut chalcopyriet : samen met covellien, altijd microkristallijn cubaniet : microkristallijn in een paragenese met calcopyriet mackinawiet met chalcopyriet galeniet : mooie kleine kristallen vaak in een paragenese met gedegen bismuth ilmeniet : eerder zelden, met titaniet-kristallen . marcasiet : met pyriet molybdeniet : kleine lamellen in aggregaatvorm. pyriet : kleine aders met vaak vervormde kristallen en insluitsels van arsenopyriet. pyrrhotien : soms met chalcopyriet scheeliet : massief in een paragenese met wolframiet in kleine ertsgangen. sfaleriet : schitterende kristallen met pyriet insluitsels titaniet (sfeen) : vaak te vinden in een paragenese met ilmeniet ferberiet : in gangsteente (grotendeels gebroken kristallen)

2. Finistère : het mineralogisch hart van Bretagne. We geven een overzicht van de vindplaatsen die we tussen 1982 en 1987 bezocht hebben. Deze vindplaatsen liggen in en voor de baai van Morlaix (interessante vondsten!) en de omgeving van Huelgoat (historische loodmijn uit de periode van Lodewijk XIII). Het eiland l’Ile de-Batz. Het eiland is te bereiken met een ouderwetse ferry die meer weg heeft van een schoener. Wat bij aankomst opvalt is het microsubtropisch wandelklimaat dat zorgt voor prachtige bloemen aan de pad zuidkant van het eiland. Een donkere dioriet haven bedekt grote delen van het eiland aan de noordwestelijke zijde, vanaf Pors-ar-Zevis tot TouI-arSerpent. Dit is het belangrijkste deel van het eiland voor het vinden van mineralen. Het overige deel van de kuststrook en de vele rotspartijen tussen het eiland en het vasteland bestaat uit hercynische graniet.

 Pors-ar-Zevis



Mineralogie : in de omgeving van Pors-ar-Zevis komt veel kaliumveldspaat voor, samen met kwartsaders met grote muscoviet lamellen in de contactzones en albiet. In deze paragenese vindt men silicaatmineralen zoals beryl (kleurloos, niet doorschijnend tot 10 cm groot in contactzones tussen kwarts en pegmatiet), en toermalijn (schörl, tot 15 cm lange kristallen in kwarts). Het is moeilijk de kristallen uit het gesteente te verwijderen omdat schörl-kristallen veel zachter zijn dan het ganggesteente. Verder komt nog almandien-granaat voor, vaak tot 1.5 cm grote kristallen Keranveyer, gehucht van de gemeente Plougoulm Rond 1978 heeft een ontsluiting, waarbij door toeval interessante lagen blootgelegd zijn, bijzonder interessantemineralen opgeleverd. Het gesteente werd verwerkt voor do autoweg Morlaix-Brest. Dit is nu verleden tijd en de groeve is terug landbouwgrond door een maatregel van de plaatselijke overheid voor het behoud van de natuur in het gebied.

Geonieuws 26(4), april 2001

89

Mineralen :  toermalijn (schörl) : bijzonder mooie kristallen in kwarts met mica, vaak 15 cm lang.  vesuvianiet : donkergroene tot bruinachtige kristallen met een doorsnede van 3 tot 8 mm en een lengte van 1 cm, soms doorschijnend. Toch is het moeilijk goede bëeindigde kristallen te bergen.  grossulaar : mooie geoden met kristallen tot 1 cm behoren tot de topvondsten. De kleur is bijzonder mooi van lichtoranje tot donker oranjebruin  scheeliet : in het kwartsgesteente vindt men witte kristallen, die sterk blauwwit fluoresceren. Vaak zijn de kristallen tot 2 cm groot, maar het is onmogelijk de kristallen onbeschadigd uit het kwartsgesteente te halen. Raguenez gemeente Crozon in de baai van Douarnenez, 5 km in de richting Telgruc, niet ver van l‘ile-de-Aber. Gangen van witte bariet in sedimentair gesteente. De bariet is meestal massief, maar soms komen in holten kleine heldere kristallen voor. Soaer, Coray Coadry. Zie het artikel over het mineraal van de maand “Stauroliet” Huelgoat-Poullaouen Dit is een historische vindplaats die in de mineralogie sinds eeuwen een grote bekendheid geniet. Het is een oude loodmijn, bijzonder rijk aan zilver. De ontginning is gestart tijdens het bewind van koning Louis XIII, en rond 1865 is via een schacht een diepte van 310 m bereikt. Tot op heden is hier 40.000 ton lood gewonnen. Secundaire mineralen van hoge kwaliteit zoals pyromorfiet werden hier door de eeuwen heen gevonden. Ook zeldzame mineralen als bromargyriet, chlorargyriet, plumbogummiet zijn hier aangetroffen. De ertsgangen van enkele meter breed bevinden zich aan de rand van een granietzone uit het Dinantien. Ze lopen uit tot enkele honderden meter diep en zijn hydrothermaal ontstaan door vulkanische activiteit in dezelfde periode. Boven de primaire ertsen komt een gigantische oxidatiezone, "Chapeau de fer” ("ijzeren hoed") voor. MineraIogie: Sommige mineralen zijn uiterst zeldzaam. Toch kan men op de oude storthopen goede specimens aantreffen van de minst zeldzame mineralen.  anglesiet : komt voor in holten in massief galeniet, meestal zeer kleine kristallen.  gedegen zilver : kleine massieve insluitsels in galeniet  austiniet : aggregaten van pyramidale microkristallen  azuriet : overkorstingen op ganggesteente.  borniet : insluitsels in chalcopyriet.  boumoniet : insluitsels in galeniet  bromargyriet : kleine kristallen aanwezig bij contactzone met de oxidatiezone.  canfieldiet : millimeter grote kristallen op zijvlakken van cassiteriet  cerussiet : bijzonder mooie gegroepeerde kristallen.  chalcopyriet : met galeniet en sfaleriet, massief of kleine tabulaire kristallen.  chlorargyriet : perfecte kubische kleine kristallen, glanzend uitzicht met vetglans.  cobaltiet : kleine vlekjes op chalcopyriet en galeniet.  covellien : met borniet.  diadochiet : bruin, aardachtig massief  dyscrasiet : kleine insluitsels in galeniet  enargiet : begeleider van bournoniet.

90

Geonieuws 26(4), april 2001

                    

franckeiet : kleine vlekjes op galeniet. gedegen goud : in de metaalhoudende contactzones. galeniet : belangrijkste erts in de mijn. Bij de ontginning werden indertijd goedgevormde kristallen gevonden. halotrichiet : vaak radiaalstralige aggregaatjes van naaldvormige kristallen jarosiet : bruine massieve korst. kësteriet : kleine plaatjes op galeniet. gedegen koper : in paragenese met chalcopyriet en sfaleriet in contactzones van galeniet. laumontiet : eigenaardig gevormde kristallen in een zilverachtige glimmer. linnaeiet : extreem zeldzaam malachiet : korstvormig in verweringzones meneghiniet : insluitsels in galeniet met enargiet, milleriet, insluitsels van naaldjes in kwarts. plumbogummiet : goudgele concreties soms overgaand in bruine korst, samen met malachiet. Dit is de type-vindplaats polybasiet : aggregaatjes op galeniet. pyrargyriet : in contactzones met galeniet, koper en chalcopyriet. pyriet : compact massieve stukken ; soms kleine kristallen in kwarts, zelden vrij gegroeide kristallen. pyromorfiet : langgerekte prismatische hexagonale kristallen ; ook massief of in concreties. pyrhothiet : insluitsels in galeniet met marcasiet. semseyiet : insluitsels in kwarts. sfaleriet : mooie glanzende bruine tot zwarte dodecaëdrische en tetraëdrische kristallen. Soms massief, geband met chalcopyriet en galeniet. smithsoniet : fijne kristallen op bruine concreties van stanniet, samen met sfaleriet, kwarts en sfaleriet. ulmanniet : goedgevormde kristallen met galeniet.

Op de storthopen kan men nog interessante secundaire mineralen vinden. Het is aan te raden toelating te vragen om te gaan zoeken. De oude storthopen zijn privaat terrein !

3. Morbihan : Ile-de-Groix Als laatste gebied op onze zoektocht door Bretagne volgt een vindplaatsbespreking van het eiland lle-de-Groix, een parel van een eiland in de Golf du Morbihan. Op het eiland is er nooit mijnbouw of een andere vorm van ontginning geweest. Het ganse eiland is een beschermd natuurgebied. Het is er dan ook ten strengste verboden mineralen te kappen of schade aan het milieu toe te brengen. Een stukje gesteente mag je wel oprapen.

Pen-Men, Les Saisies en Pointe des chats Het eiland heeft een lengte van 7,3 km en is 3 km breed. Door zijn uitzonderlijke ligging voor de baai van Lorient heeft het een aangenaam klimaat Merkwaardige rotspartijen geven het eiland een ongewone schoonheid en er is een unieke kans, om bepaalde geologische ontwikkelingen te bestuderen. Afgronden van 30 tot 40 m met krijsende meeuwen beheersen de Noord -Westkust waar de oceaan voortdurend tegenaan beukt. Naar het Zuiden toe ziet de natuur er wat lieflijker uit. Hier gaat de rotsmassa zacht glooiend over in zee. Dit deel is ook het meest bewoond. De geologische ontwikkeling van Geonieuws 26(4), april 2001

91

het eiland staat los van die van het vasteland. In enkele inhammen is er een merkwaardig strand opgebouwd uit rood of zwart zand. Er is een intensief onderzoek gedaan naar de mineralogische samenstelling van dat zand, en men kwam tot de vaststelling dat het een vijftigtal verschillende mineralen bevat, namelijk actinoliet, anglesiet, antigoriet, andalousiet, apatiet, arsenopyriet, barroisiet, biotiet, calciet, chalcopyriet, chlorietmineralen, chloritoid, chrysotiel, cosaliet, covelien, dolomiet, edeniet, epidoot, ferro-glaucofaan, galeniet, grafiet, granaatgroep (almandien en spessartien), goethiet, greenaliet, hematiet, hoornblende-groep, ilmeniet, jacobsiet, jarosiet, kwarts, lawsoniet (pseudomorfose), "lepidomelaan", magnetiet, malachiet, muscoviet, omphaciet, paragoniet, phengiet, piemontiet, psilomelaan, pyriet, pyrolusiet, pyroxmangiet, pyrrhotien, rutiel, sideriet, scorodiet, spinel, stauroliet, stilpnomelaan, tephroiet, titaniet, "titanohematiet" en toermalijn. Bilhiric (Pen Men)  actinoliet : kristallen tot 15 cm lang.  albiet : grote kristallen in kwarts en chloriet, soms mooi uitgekristalliseerd in amfibool  calciet : massief in aders  chalcopyriet : in kwartslagen met malachiet  chloriet : groene naalden in kwarts.  dolomiet : plaatvormige kristallen in amfibool  epidoot : opake kristallen, vaak gebroken.  magnetiet : oktaeders tot 1 cm in amfibool.  malachiet : massief  kwarts : in geodes ; kristallen zijn vaak overdekt met chloriet, of bevatten het als insluitsel  rutiel : pseudomorf na ilmeniet.  sideriet : massief in amphibool  titaniet : centimetergrote kristallen in chloriet  toermalijn : naaldvormige kristallen. Pointe des Chats  albiet : grote kristallen in schist en met chloriethoudende kwarts.  chloriet : mooie donkergroene aggregaten met kwarts.  chloritoid : met phengiet en granaat.  epidoot : fijne honinggele naalden in glaucofaan  glaucofaan : spectaculair in kristallen van enkele cm, vaak vergezeld van epidoot en granaat., soms massief met glimmer en muscoviet.  almandien  hematiet : lamellen in heldere kwarts.  phengiet : bestendig aanwezig in glimmeraggregaten.  kwarts : massief, vaak met albiet  rutiel : langgerekte kristallen met glaucofaan.  toermalijn : kleine kristallen Les Grands Sables loodzwaar rood zand rijk aan mineralen.

92

Geonieuws 26(4), april 2001

Fort du Gripp.  chloritoid : zwarte lamellen van 1 tot 5 cm.  glaucofaan : met granaat.  hematiet : samen met rutiel.  lawsoniet : pseudomorfosen.  rutiel : langgerekte kristallen tot 4 cm in kwarts  titaniet : in lawsoniet. Locqueltas (vindplaats bij eb).  glaucofaan : langwerpige kristallen  granaat : 75/80 % almandien, 15/20 % grossulaar en 5 % spessartien.  hematiet : massief, met insluitsels van magnetiet en knolvormig met een kern van ilmeniet.  Ilmeniet : zie hematiet.  magnetiet : perfect gevormde octaëdrische microkristallen  kwarts : massief met mooie rode rutielnaalden.  rutiel : zie kwarts. Verder werd er ook een chroomhoudende serpentijn gevonden. Porh-Costic  granaat : kleine, maar mooie kristallen.  magnetiet : massief, doorkruist met albiet en chloriet.  toermalijn : in kwarts Porh-Morvil  lawsoniet : pseudomorf, samen met amfibool en muscoviet.  omphaciet : massief watergroen  glaucofaan : met granaat. Les Saises (Locmaria)  dolomiet : geelachtige korst.  epidoot : kleine gele kristallen met piemontiet  hematiet : korstvormig.  jacobsiet : plaatvormige beëindigde micro kristallen.  piemontiet : prismatische kristallen  pyroxmanganiet : centimetergrote aggregraten in tephroiet.  rutieI : knievormige tweelingkristallen  spessartien : millimeters grote dodekaëders.  tephroiet : massief, geel-bruinachitg Spernec  albiet : meestal korrelige kristallen, soms in groepjes.  chloritoid : lamellen in micaschist  glaucofaan : massief  granaat : 2 tot 3 mm groot,  clhoritoidhoudend ilmeniet : in het zwarte zand ten westen van het vooruitstekend punt van Spernec.  lawsoniet : pseudomorf  rutiel : grote mooie zwarte knievormige tweelingkristallen  titaniet : centimetergrote kristallen samen met het pseudomorfe lawsoniet. Geonieuws 26(4), april 2001

93

Stanvrec  glaucofaan : massief, rijk aan granaat en pyriet.  granaat : 2 tot 3 cm grote roodbruine kristallen waarvan het oppervlak aangetast is door het zeewater.  pyriet : vervormde kristallen in massieve glaucofaan Fort Surville  calciet : samen met epidoot en glaucofaan.  epidoot : kristallen zijn vaak gebroken in glaucofaan.  glaucofaan : massief.  granaat : kristallen bestaan uit een kleine 80 % almandien, 20 % grossulaar en een klein beetje spessartien.  hematiet : fijne kristallen met rutieI  ilmeniet : kleine plaatjes met rutiel  rutieI : lange rode naaldvormige kristallen in kwartsgangen

Rechtopstaande lagen van graniet bij Pointe de Pen-Hir, Prèsqu'île de Crozon, Bretagne, Frankrijk. 94

Geonieuws 26(4), april 2001

Plage du Tre’ch Mineralen uit het ganggesteente :  arsenopyriet : massief met galeniet  chloritoid : in glimmer rijk aan muscoviet.  glaucofaan : hier ook massief  granaat : frekwent  rutiel : vrij grote kristallen met massieve pyriet Mineralen uit de verertste zones  anglesiet : met galeniet  chalcopyriet : in galeniet, soms ook afzonderlijke kristallen  cosaliet : fijne insluitsels in galeniet  covellien : microkristallijn galeniet.  galeniet : geen mooie kristallen, maar wel frekwent aanwezig.  scorodiet : met arsenopyriet Trehor  chloriet : massief  dolomiet : massief in serpentijn.  goethiet : overkorstingen  greenaliet : flesgroen, talkachtig  magnetiet : kleine oktaëders. Trou de I’enfer  albiet : witgeelachtige kristallen.  chloriet : massief in contactzone  goethiet : goedgevormde kristallen op sideriet.  hematiet : lange, soms gebogen zwarte lamellen  ilmeniet : met hematiet  magnetiet : geen duidelijke kristalvorm.  sideriet : rhomboëdrische beige tot witte kristallen, soms lichtbruin Trou du Tonnere  goethiet : massief  hematiet : niervormige insluitsels in pyriet.  ilmeniet : dunne plaatjes met hematiet.  magnetiet : glanzende kristalletjes tot 4 mm, soms met pyriet en ilmeniet.  pyriet : kubische kristallen in gesteente  rutiel : met ilmeniet.  chalcopyriet : met pyrrhotien en pyriet.  goethiet : kastanjebruine contactzone tussen pyriet en sideriet.  pyrrhothiet : mooie insluitsels in massieve pyriet  kwarts : schitterende heldere kristallen tot 2 cm lang  sideriet : beige tot lichtgrijze rhomboëders soms met bruine aanslag

Dankbetuiging Een woord van dank gaat naar Ambroise Quiviger (Keranveyer, Plougoulm), Huguette Pevenage, en Gino De Neve voor de spontane medewerking, en naar Yves Guillou, eigenaar van de amethystgroeve voor toegang tot de groeve. Geonieuws 26(4), april 2001

95

Literatuur CONQUÉRE F. (1969) "Le massif granitique de huelgoat (N. Finistère)", Mém. Muséum Hist. Nat. Série C. T. XXI, fasc. 1, (42 pp.) LE HIR (Dr.) (1872) "Minéralogie de l’arrondissement de Morlaix", Soc. Emum. Côtes du Nord, Congrès Sci. de France, 38 session, Saint Brieux, t.2, 28-31. CHAURIS L., LA BAIL F. (1978) "Ile de groix, Morbihan" Centenaire de la Société fr. Minéral. Cristall.) 13 p. COGNE J., RUHLAND M., JEANNETTE M. (1966). "Etude structurale d’une série métamorphique a glaucophane en Bretagne méridionale", Bull serv. Carte Alsace-Loraine 19, 41-96. FELIX C. (1970) "Etude pétrographique des roches basiques de l’Ile de Groix, (Bretagne méridionale)", Ann. Soc. géol. Bel., 95, 359-370. FELIX C. (1972) "Pseudomorphoses à épidote s. l., paragonite, muscovite s.l., chlorite, albite... de porphyroblastes de lawsonite (?) dans le glaucophanites de l’Ile de Groix, (Bretagne, France)", Ann. Soc. géol. Bel., 95, 323-334. FELIX C. (1972 b) "Etude structuro-minéralogique des pseudomorphoses de présumée lawsonite des glaucophanenoschistes de l’Ile de Groix (Bretagne, France): considerations sur la possibilité d’une paragenèse à glaucophane et lawsonite" Ann. Soc. géol. Bel., 95, 345-391. JAHN B.-M., PEUCAT J.-J., CARPENTER M.-S.-N. (1977) "Géochemie des terres rares de glaucophanites et e roches associées de l’Ile de Groix (France) et de taiwan 5 réunion ann.", Sci Terre, Rennes, 280 LA BAIL F. (1961) "Compte rendu de l’excursion de la Société française de Minéralogie et de Cristallographie en Bretagne". Bull. Soc. fr. Minéral. Cristallogr., 84, 213-221 LA BAIL F. (1970) " Observations minéralogiques en Basse-Bretagne: l’Ile de Groix (Morbihain)" Penn er Bed, 7, 60, 217-238 LIMUR (De) (1879)."Note sur quelques substances minérales rares de l’Ile de Groix". Bull. soc. polymathique Morbihan. MAKANYUOLA A.-A. (1967) "The mineralogy and geochrimistry of the glaupfane - and the chloritoid- bearing schists and associated rocks from Ile de Groix, Brittany, France". Thesis, London University. MAKANYUOLA A.-A., HOWIE R. A. (1972), "The mineralogy of the glaucophane schists and associated rocks from Ile de Groix, Brittany, France", Contre Mineral., Petrol., 83-118. MALISKI H. (1976) "Interêt de la méthode 40 AR/39 AR pour le datation des glaucopfanes. Exemples de l’Ile de Groix (France)", C.R. Acad. Sci. Fr., 283, D, 223-226. PEUCAT J., COGNE J. (1977), "Geochronology of some bleuschits from Ile de Groix, France", Nature, 268, 5616, 131-132 PIERROT ET AL. "Inventaire minéralogique de la France nr. 3 : Finistère". PIERROT ET AL. "Inventaire minéralogique de la France nr. 5 : Côtes du Nord". PIERROT ET AL. "Inventaire minéralogique de la France nr. 9: Morbihan". TRIBOULET C. (1971), Mise en évidence de stipnomélane, biotite et phengite chromifére à l’Ile de Groix, Morbihan, France". CR Acad. Sci. Fr., D, 1477-1480 TRIBOULET C. (1974), "Les glaucophanites et rochrs assosiées de l’Ile de Groix, Morbihan, France : étude minéralogique et pétrogénetique". Contrib. Minéral. Pétrol., 45, 65-90 VELDE B. (1967), "Note sur un micaschiste à chloritoïde et glaucophane de l’Ile de Groix Morbihan", Bull. Soc.. fr. Minéral. Cristallogr., 90, 265-265 VON LASAULXx (1884) "Die Mineralien eines neuen glaucophangesteins von der Insel Ile De Groix and der Südwestkuste des Bretagne". Z. Krist, 9, 422-424.

96

Geonieuws 26(4), april 2001

Titelpagina Rechtopstaande lagen van graniet bij Point de Pen-Hir, Prèsqu'île de Crozon, Bretagne, Frankrijk. Foto Georges Claeys.

Geonieuws 26(4), april 2001

97