Werkvertaling Micha 6 : 1 – 8 en verder

Micha 6 : 1-8

Bachelor Eindscriptie Religiewetenschappen en Theologie Aangeboden aan: Dr. M.C.A. Korpel

Cursusjaar 2011-2012 Universiteit Utrecht

Pieter Teeuw 3541762

1

Inhoudsopgave

Inhoudsopgave ...........................................................................................................................2 Voorwoord..................................................................................................................................4 Algemene inleiding op het boek Micha ......................................................................................5 De profeet Micha....................................................................................................................5 Kort overzicht van de inhoud van het hele boek....................................................................6 Werkvertaling Micha 6 : 1 – 8 en verder ....................................................................................8 Tekstkritiek .............................................................................................................................. 11 Concordantieonderzoek .......................................................................................................... 12 In het geding treden: ‫ ִ֣ריב‬.................................................................................................... 12 De gerechtigheid van de HEERE - ‫ צ ְד ֥קֹות יְהוָֽה‬..................................................................... 13 Buigen - ‫כפף‬......................................................................................................................... 14 Recht te doen – ‫ מ ְשפט‬......................................................................................................... 14 Devotie – ‫חסד‬ ֶ֔ ...................................................................................................................... 15 Ootmoedig – ‫֥ע‬ ֶַ֔ ‫ וְהַ צְ נ‬............................................................................................................. 15 Conclusie concordantieonderzoek ...................................................................................... 15 Realia ....................................................................................................................................... 16 Oliebeken - ‫י־שמן‬ ָׁ֑ ‫ ַנָֽחֲ ל‬.......................................................................................................... 16 Bergen en heuvels ............................................................................................................... 17 Fundamenten van de aarde ................................................................................................ 18 Eenjarige kalveren en rammen ........................................................................................... 18 Structuur van de tekst ............................................................................................................. 19 Perikoopafbakening............................................................................................................. 19 Structuuranalyse met toelichting ........................................................................................ 19 Literaire en redactionele kritiek .............................................................................................. 21 Het geheel van het boek Micha........................................................................................... 21 Parallellisme in Micha.......................................................................................................... 21 Deutero-Micha .................................................................................................................... 23 Vormkritiek, traditiekritiek en Umwelt ................................................................................... 25 Vormkritiek .......................................................................................................................... 25

2

Traditiekritiek ...................................................................................................................... 25 Umwelt ................................................................................................................................ 26 Geschiedenis............................................................................................................................ 27 Uit Egypte uitgeleid ............................................................................................................. 27 Mozes, Aäron en Mirjam ..................................................................................................... 28 Balak en Bileam ................................................................................................................... 29 Sittim en Gilgal..................................................................................................................... 29 Conclusie ............................................................................................................................. 30 Lezer oriëntatie ....................................................................................................................... 31 Micha cursus........................................................................................................................ 31 Commentaar op de theologie van Micha cursus................................................................. 32 Theologische evaluatie ............................................................................................................ 33 Rechtsgeding ....................................................................................................................... 33 Uit dankbaarheid ................................................................................................................. 34 Wat is goed? ........................................................................................................................ 35 Christologische lijn............................................................................................................... 35 Literatuur ................................................................................................................................. 37 Commentaren:..................................................................................................................... 37 Overige: ............................................................................................................................... 37 Websites: ............................................................................................................................. 38

3

Voorwoord Deze scriptie als afronding van mijn Bachelor Theologie is een exegetische studie naar aanleiding van Micha 6,1-8. De reden dat ik voor deze perikoop heb gekozen is omdat het mij persoonlijk aansprak. Niet vanwege het bekende vers 8, maar vanwege vers 3 en 4. Dit lijkt parallel voor te komen in Jeremia 2 waar God het onwillige en weglopende volk toespreekt. Jeremia spreekt dan namens de HEERE: ‘Wat voor onrecht hebben uw vaderen in Mij gevonden, dat zij zich ver van Mij hebben gehouden, dat zij achter nietige dingen zijn aan gegaan – en zelf nietig zijn geworden – dat zij niet zeiden: Waar is de HEERE, Die ons uit het land Egypte geleid heeft?’ (Jeremia 2,2)1. In Micha 6 komen we soortgelijke woorden tegen, die dan uitlopen op het bekende vers 8. Was Jeremia bekend met de woorden van Micha? Aangrijpende woorden van een God die bij zichzelf te rade gaat of hij het dan soms verkeerd heeft gedaan, dat het volk steeds weer valt in zonde, bijgeloof en goddeloosheid. Graag wil ik me in deze aangrijpende – maar daarom ook boeiende – materie verdiepen. De perikoop spreekt over een rechtsgeding waarbij God zijn volk aanklaagt vanwege haar goddeloze gedrag. De vraag die in deze scriptie centraal staat is: Waarom eist God ‘vers 8’ van het volk Israël? Deelvragen zijn: -

Waarom staat dit gedeelte in de context van een geding? Waarom en hoe haalt Micha de geschiedenis van Israël aan? Welke tradities en theologische concepten spelen in deze perikoop een rol?

Deze vragen zullen behandeld worden aan de hand van de Handleiding Exegese Oude Testament2. Wel wijk ik soms af van de volgorde, en laat ik sommige stappen nadrukkelijker meewegen dan andere. Zo speelt bijvoorbeeld de geschiedenis een grote rol in deze perikoop, zodat ik daar meer tijd aan zal besteden.

1

Voor de vertaling maak ik gebruik van de Herziene Statenvertaling als basis. Soms wijzig ik dit, i.v.m. een concordante weergave van een woord, dit naar aanleiding van de Hebreeuws tekst (editie BHS). 2

M.C.A. Korpel e.a., Handleiding Exegese Oude Testament, Universiteit Utrecht, Faculteit Geesteswetenschappen, Subfaculteit Godgeleerdheid, versie 3.1, april 2005

4

Algemene inleiding op het boek Micha

Voordat we de perikoop zelf gaan bekijken, eerst een algemene inleiding over de persoon Micha en zijn boek.

De profeet Micha Wie was Micha? Zijn naam betekent ‘Wie is gelijk YHWH?’. ‘By this naming his parents canstantly praised I AM as being incomparable to any other deity’3. Het is tegelijk een voorspelling van zijn profetische boodschap, waarmee het boek ook eindigt: ‘Wie is een God als U?’ (7,18). We komen in het Oude Testament twee verschillende Micha’s tegen. De eerste Micha komen we tegen in 1 Koningen 22. Daar roept de koning de hulp in van Micha, de zoon van Jimla (vers 8). Dit was een profeet in het noorden ten tijde van koning Achab (874-852 v.Chr.). Een tweede Micha komen we tegen in het Bijbelboek Micha. Deze kwam van Moreset-Gath4 (Micha 1,14). Het dorp lag in de nabijheid van Gath, in Sjefela, ten zuidwesten van Jeruzalem5. De datering van deze Micha is lastig. Sommigen beweren dat hij heeft geprofeteerd van 740-690 v.Chr6. Er staat dat hij heeft geprofeteerd onder Jotam, Achaz en Hizkia. We weten dat koning Hizkia erg onder de indruk was van zijn prediking. Misschien dat de prediking van Micha mede de aanleiding vormde voor de geestelijke zuivering die Hizkia doorvoerde (2 Koningen 18)7? Maar in het boek Micha we lezen niets over Hizkia’s ziekte en het bezoek van de Babylonische gezanten. We dateren Hizkia van 727-698/978. Waarschijnlijk eindigde Micha zijn profetie rond 700 voor Christus. Hij was daarmee een tijdgenoot van Jesaja en Hosea en moet zeker 20 jaar hebben geprofeteerd. We lezen in Micha niets van een roeping, alleen het opschrift in hoofdstuk 1,1: ‘Het woord van de HEERE dat kwam tot Micha’. Aanvankelijk heeft dit opschrift vermoedelijk ontbroken. We komen de woorden van hoofdstuk 1,2 tegen in 1 Koningen 22,28. Men citeerde meestal de eerste woorden van een profeet. De redacteur van het boek Micha legt in hoofdstuk 1,1 zijn profetisch gezag. Daarop beroept hij zich ook in zijn strijd met valse profeten (3,8). 3

Bruce K. Waltke, A commentary on Micah, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids, 2007, p1

4

Een aardig woordspel: Deze plaatsnaam lijkt op het Hebreeuwse woord ‘verloofde’; het gebeurt meer dat God de relatie tussen hem en het volk vergelijkt met een huwelijk. 5

Dr. A.S. van der Woude, Dr. W.C. van Unnik, e.a. Bijbels Handboek, Deel IIa, Uitgeverij Kok, Kampen, 2004, p408 6

Bruce K. Waltke, A commentary on Micah, p1

7

Dr. J. Douma, Jona, Micha, Nahum, Habakuk, Uitgeverij Kok, Kampen, 2007, p29

8

William R. Farmer, Internationaal Commentaar op de Bijbel, Band 2, Uitgeverij Kok, Kampen, 2001, p1330

5

Micha was een man van het platteland, die in de buurt van Jeruzalem (het zuidelijke rijk) opgroeide. Zijn boodschap is men op het platteland in ieder geval niet snel vergeten. 100 jaar later stelt Jeremia dat de ‘oudsten van het land’ (Jeremia 26,17) zich de woorden van Micha nog herinneren. Sommige wetenschappers gaan uit van verschillende redacteurschappen achter het boek Micha. Zo zouden alleen de eerste drie hoofdstukken van hemzelf zijn. Anderen kennen een Deutero-Micha. De redacteur die de verschillende Micha’s tot een geschrift heeft gevormd, heeft dan het later toegevoegde opschrift geschreven9. Deze punten worden behandeld in het hoofdstuk ‘Literaire en redactionele kritiek’.

Kort overzicht van de inhoud van het hele boek De hoofdlijn van het boek is samen te vatten als één grote preek tegen het volk Israël vanwege hun ongeloof. Dit alles gegrond op het verbond10 dat de HEERE met zijn volk heeft. De profetieën spitsten zich toe op de steden Jeruzalem en Samaria. Micha heeft grote kritiek op de maatschappij in zijn dagen. Vooral de leiders moeten het in de eerste vijf hoofdstukken ontgelden. Vanaf hoofdstuk 6 gaat trekt Micha zijn aanklacht breder en spreekt hij tegen het hele volk. Het probleem is het sociale onrecht. De rijken worden steeds rijker en houden geen rekening met de armen (2,1). Bovendien zijn de leiders van het volk corrupt en hun profeten zijn valse profeten (3,1). De boodschap is helder: God zal het volk straffen vanwege hun ongerechtigheden, en pas daarna is er weer kans op herstel. De straf zal worden uitgevoerd door vijandige machten, in dit geval Assyrië. Na deze onheilsprediking profeteert Micha over het vrederijk wat komt. Dit lezen we in de hoofdstukken 4 en 5. Micha spreekt over wat komen gaat wanneer het gericht is geweest. Beroemd is de aankondiging van de geboorteplaats van de Messias in hoofdstuk 5: 1 En u, Bethlehem-Efratha, al bent u klein onder de duizenden van Juda, uit u zal Mij voortkomen Die een Heerser zal zijn in Israël. Zijn oorsprongen zijn van oudsher, van eeuwige dagen af. 2 Daarom zal Hij hen overgeven tot de tijd dat zij die baren zal, gebaard heeft. Dan zal de rest van Zijn broeders zich bekeren, met de Israëlieten. 3 Hij zal staan en hen weiden in de kracht van de HEERE, in de majesteit van de Naam van de HEERE, Zijn God. Zij zullen veilig wonen, want nu zal Hij groot zijn tot aan de einden van de aarde. 4 Hij zal Vrede zijn.

Het boek eindigt met een lied op de trouw van God, waarin de betekenis van de naam van de profeet Micha weer terug klinkt.

9

Van der Woude noemt ook de compositie van 1,1 uniek. Hij spreekt over een samengesteld opschrift. (in Dr. A.S. van der Woude, Micha. De prediking van het Oude Testament, Uitgeverij G.F. Callenbach B.V. – Nijkerk 1985, p13-17) 10

Willem A. VanGemeren e.a., New International Dictionary of the Old Testament Theology & Exegesis, The Zondervan Corporation, Grand Rapids, 1997, Volume 4, p937

6

18 Wie is een God als U, Die de ongerechtigheid vergeeft, Die voorbijgaat aan de overtreding van het overblijfsel van Zijn eigendom? Hij zal niet voor eeuwig vasthouden aan Zijn toorn, want Hij vindt vreugde in goedertierenheid. 19 Hij zal Zich weer over ons ontfermen, Hij zal onze ongerechtigheden vertrappen, ja, U zult al hun zonden werpen in de diepten van de zee. 20 U zult Jakob de trouw bewijzen en Abraham de goedertierenheid, die U aan onze vaderen gezworen hebt vanaf de dagen van weleer.

Kortom: God zal zijn volk straffen, omdat ze geen rekening houden met het verbond, maar daarna zal hij zijn volk herstellen11.

11

Dr. A.S. van der Woude, Dr. W.C. van Unnik, e.a. Bijbels Handboek, Deel IIa, Uitgeverij Kok, Kampen, 2004, p410

7

Werkvertaling Micha 6 : 1 – 8 en verder Voor de werkvertaling maak ik gebruik van de Hebreeuwse tekst van de BHS. Omdat het goed is om de tekst van de verzen 1 – 8 in een breder verband te zien heb ik een werkvertaling gemaakt van het hele hoofdstuk. Ik heb er voor gekozen om het tetragrammaton te vertalen met HEERE.

Vs: 1

BHS:

‫ריב את־‬ ִֶ֣֔ ‫קּום‬ ֶ֔ ‫מר‬ ֶָׁ֑֔ ֹ‫ְהוה א‬ ֶ֔ ‫את אֲ שר־י‬ ֶ֥֔ ‫ש ְמעּו־נֶ֔א‬ ‫קֹולָך׃‬ ָֽ ‫מ ְענה הַ גְ בעֶֹ֔ות‬ ֶ֥֔ ַ ‫רים וְת ְש‬ ֶ֔ ‫הה‬

2

‫מ ְסדי‬ ִֶֹ֣֔ ‫ְהוה וְהאת ֶ֔נים‬ ֶ֔ ‫ת־ריב י‬ ִֶ֣֔ ‫ש ְמעֶּ֔ו הריםֶ֔ א‬ ‫אל‬ ֶ֔ ‫ה עם־עַ מֶֹ֔ו וְעם־י ְשר‬ ֶ֔ ‫ריב ַ ָֽליהו‬ ֶ֔ ‫ארץ ִֶ֣֔כי‬ ֶָׁ֑֔ ‫י ְתו ַָֽכח‬

3

‫תיָך ע ֲֶ֥֔נה ָֽבי‬ ֶָׁ֑֔ ‫ּומה ה ְלא‬ ִֶ֣֔ ֶ֔‫שיתי ְלָך‬ ֶ֥֔ ‫מי מה־ע‬ ֶ֔ ַ‫ע‬

4

‫דים‬ ֶ֔ ‫בית עֲב‬ ֶ֥֔ ‫רים ּומ‬ ֶַ֔ ְ‫ארץ מצ‬ ִֶ֣֔ ‫תיָךֶ֔ מ‬ ֶ֔ ‫ֶ֔כי העֱל‬ ‫רן‬ ֶֹ֥֔ ֲ‫ֹשה אַ ה‬ ֶ֔ ‫יתיָך וא ְש ִֶַ֣֔לח ְלפנֶ֔יָך את־מ‬ ֶָׁ֑֔ ‫ְפד‬ ‫ּומ ְריָֽם‬

5

‫מֹואב ּומה־‬ ֶ֔ ‫מלְך‬ ִֶ֣֔ ֶ֔‫מי זְ כר־נאֶ֔ ַמה־יעֶַ֔ץ בלק‬ ֶ֔ ַ‫ע‬ ‫ן־בעֶָֹׁ֑֔ור מן־הַ שטיםֶ֔ עַ ד־‬ ְ ‫עם ב‬ ִֶ֣֔ ‫תֹו ב ְל‬ ֶ֔ ֹ‫ע ֶ֥֔נה א‬ ‫קֹות יְהוָֽה‬ ֶ֥֔ ‫דעַ ת צ ְד‬ ֶַ֔ ‫מעַ ן‬ ֶַ֔ ‫הַ ג ְלגֶ֔ל ְל‬

6

‫רֹום‬ ֶָׁ֑֔ ‫אֹלהי מ‬ ִֶ֣֔ ‫דם יְהוֶ֔ה אכֶַ֔ף ל‬ ִֶ֣֔ ‫בַ מהֶ֔ אֲ ַק‬ ‫מּנּו ְבעֹולֶֹ֔ות בַ עֲג ֶ֔לים ְב ֶ֥֔ני שנָֽה‬ ִֶ֣֔ ‫הַ אֲ ַק ְד‬

7

‫ילים ְב ָֽר ְבבֶֹ֔ות ַנָֽחֲ לי־‬ ֶ֔ ‫פי א‬ ִֶ֣֔ ‫הֲ י ְרצֶ֔ה יְהוהֶ֔ ְבאַ ְל‬ ‫טאת‬ ֶַ֥֔ ַ‫רי ב ְט ֶ֔ני ח‬ ֶ֥֔ ‫תן ְבכֹוריֶ֔ פ ְשעֶ֔י ְפ‬ ֶ֔ ‫שמן הַ א‬ ֶָׁ֑֔ ‫נ ְַפ ָֽשי׃‬

Werkvertaling: Hoor toch wat de HEERE zegt! Sta op! Treedt in het geding voor de bergen, laat de heuvels uw stem horen. Hoor, bergen, naar het geding van de HEERE, ook u, vaste fundamenten van de aarde. De HEERE heeft immers een geding met Zijn volk, Hij treedt in het gericht met Israël. Mijn volk, wat heb Ik u aangedaan? Waarmee heb Ik u vermoeid? Antwoord Mij! Ik heb u immers uit Egypteland geleid, u uit het slavenhuis verlost. Ik heb voor u uitgezonden, Mozes, Aäron en Mirjam. Mijn volk, denk toch aan wat Balak, de koning van Moab, beraamde, en wat Bileam, de zoon van Beor, hem antwoordde, van Sittim tot Gilgal, opdat u kent de gerechtigheid van de HEERE. Met wat zal ik voor de HEERE treden? Mij buigen voor de God in de hoge? Zal ik voor Hem treden met brandoffers, met eenjarige kalveren? Zou de HEERE behagen hebben in duizenden rammen, in tienduizenden oliebeken? Zal ik mijn eerstgeborene geven voor

8

8

‫דֹורש‬ ִֶ֣֔ ‫ּומה־יְהוֶ֔ה‬ ָֽ ‫ה־טֹוב‬ ֶָׁ֑֔ ‫דם ַמ‬ ֶ֔ ‫ה ֶ֥֔גיד ְלָךֶ֔ א‬ ‫חסד‬ ֶ֔ ‫ְאהֲ בַ ת‬ ִֶַ֣֔ ‫ֲשֹות מ ְשפטֶ֔ ו‬ ֶ֔ ‫מ ְמָךֶ֔ ִֶ֣֔כי אם־ע‬ ‫ֹלהיָך׃ פ‬ ָֽ ֱ‫ע ֶ֔לכת עם־א‬ ֶַ֔ ‫וְהַ צְ ֶ֥֔נ‬

9

‫מָך‬ ֶָׁ֑֔ ‫אה ְש‬ ִֶ֣֔ ‫רא וְתּושֶ֔יה י ְר‬ ֶ֔ ‫עיר י ְק‬ ִֶ֣֔ ‫קֹול יְהוהֶ֔ ל‬ ֶ֔ ‫ּומי יְע ָֽדּה׃‬ ֶ֥֔ ‫טה‬ ֶ֔ ‫ש ְמעֶּ֥֔ו ַמ‬

10

‫יפת רזֶֹ֔ון‬ ֶַ֥֔ ‫ר ַשע וְא‬ ֶָׁ֑֔ ‫רֹות‬ ֶ֔ ְ‫שע אֹ צ‬ ֶ֔ ‫בית ר‬ ִֶ֣֔ ֶ֔‫עֶֹ֔וד הַ אש‬ ‫עּומה‬ ָֽ ְ‫ז‬

11

‫ּוב ֶ֔כיס אַ ְב ֶ֥֔ני מ ְר ָֽמה‬ ְ ‫ר ַשע‬ ֶָׁ֑֔ ‫מ ֹאזְ ני‬ ִֶ֣֔ ‫הַ אזְ ֶ֔כה ְב‬

12

‫ביהֶ֔ ד ְברּו־‬ ֶ֔ ‫אּו חמֶ֔ס וְיֹ ְש‬ ִֶ֣֔ ‫יריהֶ֔ מ ְל‬ ֶ֔ ‫אֲ שֶ֔ר עֲש‬ ‫יהם‬ ָֽ ‫שֹונם ְרמֶ֥֔יה ְבפ‬ ֶ֔ ‫ּול‬ ְ ‫שקר‬ ֶָׁ֑֔

13

‫כֹותָך הַ ְשמֶ֔ם עַ ל־‬ ֶָׁ֑֔ ַ‫ְוגַם־אֲ ֶ֔ני החֱ ִֶ֣֔ליתי ה‬ ‫ֹאתָך‬ ָֽ ‫חַ ט‬

14

ֶ֔‫ְתסג‬ ַ ‫בָך ו‬ ֶָׁ֑֔ ‫בע וְי ְשחֲ ָךֶ֔ ְבק ְר‬ ֶ֔ ‫ְל ֹא ת ְש‬ ִֶ֣֔ ‫תה ת ֹאכַלֶ֔ ו‬ ֶ֔ ַ‫א‬ ‫חרב א ָֽתן׃‬ ֶ֥֔ ַ‫שר ְתפַ ֶ֔לט ל‬ ֶ֥֔ ֲ‫ְל ֹא ַת ְפ ֶ֔ליט וַא‬ ִֶ֣֔ ‫ו‬

15

ֶ֔‫תה ת ְד ָֽ ֹרְך־ ֶַ֔זית‬ ֶ֔ ַ‫ְל ֹא ת ְק ֶָׁ֑֔צֹור א‬ ִֶ֣֔ ‫רע ו‬ ֶ֔ ַ ְ‫תה תז‬ ֶ֥֔ ַ‫א‬ ‫ְל ֹא ת ְשתה־יָָּֽֽין‬ ֶ֥֔ ‫ירֹוש ו‬ ֶ֔ ‫שמן וְת‬ ֶ֔ ‫סּוְך‬ ִֶ֣֔ ‫וְל ֹא־ת‬

16

‫אב‬ ֶ֔ ‫ֲשֶ֔ה בית־אַ ְח‬ ִ֣ ‫רי ְוכֹלֶ֔ ַמע‬ ֶ֔ ‫קֹות ע ְמ‬ ִֶ֣֔ ֻ‫וְי ְש ַתמֶ֔ר ח‬ ‫תָךֶ֔ ְל ַשמֶ֔ה‬ ְֶ֔ ֹ‫תי א‬ ֶ֔ ‫ֲצֹותם ְל ַמעַ ןֶ֔ ת‬ ֶָׁ֑֔ ‫מע‬ ֹ ָֽ ‫וַת ְלכֶּ֔ו ְב‬

mijn overtreding, de vrucht van mijn buik voor de zonde van mijn ziel? Hij heeft u, mens, bekendgemaakt wat goed is. En wat vraagt de HEERE van u? Slechts recht te doen, devotie lief te hebben en ootmoedig te wandelen met uw God. De stem van de HEERE roept tot de stad (een wijs man vreest voor uw naam): Hoor de roede en Wie hem voor u bestemd heeft. Zijn er in het huis van de goddeloze nog schatten van goddeloosheid en een krappe efa, wat te verfoeien is? Zou Ik eerlijk zijn met een goddeloze weegschaal en met een zak valse gewichten? Omdat haar rijken er vol geweld zijn, haar inwoners er leugens spreken, hun tong bedrieglijk is in hun mond, Zo zal Ik ook u ziek maken, door u te treffen en te verwoesten vanwege uw zonden. U zult eten, maar niet verzadigd worden, Uw leegte zal in uw binnenste blijven. U zult wegleggen, maar niet in veiligheid brengen, en wat u in veiligheid zult brengen, zal Ik overgeven aan het zwaard. U zult zaaien, maar niet maaien, U zult olijven treden, maar niet met olie zalven. U wilt nieuwe wijn oogsten, maar geen wijn drinken. Vanwege het houden van de instellingen van Omri,

9

‫מי ת ָֽשאּו׃ פ‬ ֶ֔ ַ‫פת ע‬ ֶַ֥֔ ‫וְיֹ ְשבֶ֔יהֶ֔ ל ְשרקֶ֔ה וְח ְר‬

en al het werk van het huis Achab, en u gaat voort in hun opvattingen. Daarom zal ik u maken een verwoesting, en uw inwoners tot een voorwerp van spot. Zo zult u de schande van Mijn volk dragen.

10

Tekstkritiek

De tekstkritiek wordt per vers behandeld: 1. a – a. De Septuaginta heeft: “Hoor het woord van de HEERE. De HEERE zegt:” Het maakt voor de betekenis niet uit, daarom houden we de BHS aan. b. Sommige hebben et haddabar eser tussengevoegd, zie 1 a-a, we maken er geen gebruik van omdat de betekenis niet verandert. 2. a. Lees h’zynw in plaats van ha’etanim. Dan wordt het dezelfde uitdrukking als in Richteren 5:3 of Jesaja 1:2,10. In navolging van oudere vertaling voegen we de wijziging niet in: LXX heeft hai pharagges (de kloven), Vulgata heeft fortia (de diepten) en Targum heeft cwmk' (de wortels der aarde)12. 3. a. De Septuaginta voegt een vraag toe: é-élupesa-se 4. Geen 5. In dit vers worden een aantal wijzigingen voorgesteld omdat het een lastig vers is. Mogelijk zijn de woorden ‘koning van Moab’ en ‘zoon van Beor’ later toegevoegd. Voor sidqot yhwh lezen ze sidqotah (mijn gerechtigheden) omdat YHWH zelf aan het woord is. 6. Niet 7. Weglaten yhwh 8. Voorgesteld wordt een wijziging van hifil (men heeft u bekend gemaakt) naar hofal, de LXX heeft anengele (2e aoristus pass), Vulgata heeft indivabo

De verzen 9 – 16 geven ook nog een tekstkritisch probleem. De BHS geeft door middel van vierkante haken aan dat de laatste 2 woorden van vers 9 en de het eerste woord van vers 10 na vers 8 moeten worden gelezen.. Over deze perikoop (vers 9-16) is enige onduidelijkheid. Van gedeelten van vers 9, vers 10a, vers 14b-c, het slot van vers 12, vers 16a en vers 16b is niet helemaal zeker of dit in de oudste teksten ook voorkwam. We nemen de uiteindelijke tekst van de BHS over. Vers 9 b – b is lastig te vertalen. De LXX (en de S, T en V ook) kiest voor: ‘immers, wijsheid is de vreze van uw naam’.

12

Dr. A.S. van der Woude, Micha. De prediking van het Oude Testament, Uitgeverij G.F. Callenbach B.V. – Nijkerk 1985, p206

11

Concordantieonderzoek In dit concordantieonderzoek willen we een aantal belangrijke woorden uit Micha 6 onderzoeken en vergelijken met andere gedeelten in het Oude Testament waar ditzelfde woord voorkomt.

In het geding treden: ‫ִ֣ריב‬ Dit woord wordt in dit hoofdstuk twee keer gebruikt. Een keer als werkwoord in vers 1, en een keer als zelfstandig naamwoord in vers 2. Als werkwoord betekent het: Twisten, strijden, (een zaak) verdedigen, pleiten, aanklagen. Als zelfstandig naamwoord betekent het: Twist, aanval, geding, rechtszaak13. Het komt nog één keer voor in het boek Micha, in hoofdstuk 7,9: ‘Ik zal de toorn van de HEERE dragen – want ik heb tegen Hem gezondigd – totdat Hij mijn rechtszaak voert en mij recht verschaft’. Hier worden de beiden vormen achter elkaar gebruikt ( ֙‫)י ִָ֤ריב ריבי‬, eerst het werkwoord, daarna het zelfstandig naamwoord, met het suffix 1e persoon singularis, wat we letterlijk kunnen vertalen met: ‘hij richt mijn rechtszaak’. We zien dat in het boek Micha de uitdrukking steeds vertaald kan worden met ‘het (rechts)geding’, waar ik ook in mijn werkvertaling voor gekozen heb. Het woord komt op andere plaatsen in het Oude Testament ook voor, waardoor de betekenis veelkleuriger wordt. We kunnen het beschermende element van verdedigen zien in Jesaja 19,20 waar het woord als volgt gebruikt wordt: ‘Wanneer de Egyptenaren de HEERE aanroepen omdat ze onderdrukt worden, zal hij hun een bevrijder sturen, die voor hen opkomt en hen zal bevrijden’. Er is ook een link te leggen met het woord ‫ ארב‬wat betekent: In een hindernis leggen. In 1 Samuel 15,5 zien we dit bijvoorbeeld: ‘Toen hij bij de rivier kwam (…) legde hij een hinderlaag in de rivierbedding’. De betekenis van aanklagen zien we terug in Job 13,19: ‘Wie is het, die mijn twistgeding beslecht?’. Nog een mooi voorbeeld is Exodus 17,2 waar het woord twee keer voorkomt. Het volk is in de woestijn en murmureert omdat het niet gaat zoals ze graag willen. Ze roepen Mozes ter verantwoording en klagen via hem God aan. ‘En het volk kreeg onenigheid met Mozes en zei: Geeft u ons water, zodat wij kunnen drinken! Mozes zei tegen hen: Waarom hebt u onenigheid met mij? Waarom stelt u de HEERE op de proef?’ We zien hier de betekenis van ‘twisten’ en ‘aanklagen’, bijna iets van discussiëren. Tot slot zien we het in psalm 31,21 terugkomen in de betekenis van een lasterpraatje, iemand zwart maken of iemand te schande maken: ‘U verbergt hen in het 13

De betekenissen van deze en de andere woorden komen uit de woordenboeken van Broers, Gesenius en BibleWorks: -

Peter D.H. Broers, Woordenboek van het Bijbels Hebreeuws, De Haan Boeken, Nieuw Lekkerland, 2007 Wilhelm Gesenius, Hebraisches und Aramaisches Handwörtenbuch über das Alten Testament, Springer-Verlag, Berlin, 1962 BibleWorks: Website Bibliotheek Universiteit Utrecht: http://bibe.library.uu.nl/zoek/biblio/index.html (bezocht op 26-04-2012)

12

verborgene van Uw aangezicht, voor het hoogmoedig gedrag van de man; U doet hen schuilen in een hut voor het getwist van tongen.’ In de combinatie met ‘tongen’ lijkt het hier vooral aanvallend bedoeld te zijn. Er wordt bescherming aangeboden tegen de aanval van de tongen. We zien dat het woord veel voorkomt. De betekenis heeft elke keer te maken met het hebben van een geschil, om iets recht te zetten. Dat gebeurt op een mondelinge manier. Zowel de leiders van het volk, het volk zelf en God hebben een geding. Er is altijd een andere partij bij betrokken.

De gerechtigheid van de HEERE - ‫צ ְד ֥קֹות יְהוָֽה‬ Het lijkt op een vaste uitdrukking, de gerechtigheid van YHWH. Toch komt deze combinatie maar vier keer voor in het Oude Testament. In Richteren 5,11 (‘Daar praten zij over de rechtvaardige daden van de HEERE, de rechtvaardige daden voor Zijn dorpen in Israël’), 1 Samuel 12,7 (‘Welnu, stel u op, dan zal ik als richter voor het aangezicht van de HEERE al de rechtvaardige daden van de HEERE bij u aan de orde stellen, die Hij bij u en bij uw vaderen verricht heeft’) en Psalm 13,6 (‘De HEERE doet rechtvaardige daden en recht aan alle onderdrukten’). Het gaat in deze gevallen om de eerlijkheid van God waar mensen op aan kunnen. Het gaat om concrete en aanwijsbare daden van de HEERE. In Samuel wordt het in verband gebracht met een rechtszaak. Als er een rechtszaak gevoerd moet worden of als er een conflict is, dan kunnen de mensen hierop aan. Dat de God van Israël er een is van gerechtigheid. Het woord tsadaq heeft een betekenis in de sfeer van: recht geschapen, rechtvaardig zijn. Zoals het in Micha gebruikt wordt: rechtvaardigheid, gerechtigheid, eerlijk, deugdzaam. Hier wordt de meervoudsvorm gebruikt waardoor we ook kunnen vertalen: “rechtvaardige daden”. In de theologische evaluatie maak ik zijdelings gebruik van deze betekenis. God kan dit ook van iemand zeggen. We lezen in Genesis 15,6 dat Abraham de belofte krijgt van een groot nageslacht. God leidt hem dan naar buiten en laat hem naar de sterren kijken om te tonen hoe groot zijn nageslacht zal worden. Als Abraham dat gelooft lezen we: ‘En hij geloofde in de HEERE, en Die rekende hem dat tot gerechtigheid’. Een aantal hoofdstukken verder lezen we het opnieuw, in 18,19. Nu als een wens van God zoals de mensheid moet leven: ‘Opdat hij aan zijn kinderen en zijn huis na hem bevel zou geven om de weg van de HEERE in acht te nemen, door gerechtigheid en recht te doen, opdat de HEERE over Abraham zal brengen wat Hij over hem gesproken heeft’. In deze gevallen zien we dat tsadaq gezien wordt als goed gedrag. Dit hoort bij God en hij wil het ook graag bij mensen zien. We zouden ook kunnen lezen: daden van recht en heil die de HEERE voor zijn volk doet14. Voor de duidelijkheid, het woord wat in vers 8 gebruikt wordt voor ‘recht doen’ is een ander woord. Dat wordt hieronder behandeld. 14

Dr. A.H. Edelkoort, Micha. De Profeet vol recht en heldenmoed, Bibliotheek van Boeken bij de Bijbel, Bosch & Keuning N.V., Baarn, p166

13

Buigen - ‫כפף‬ Het meest gebruikte woord voor ‘zich neerbuigen’ is hisjtachewèh. Het woord voor buigen hier komt in het Oude Testament vijf keer voor. Het betekent neerbuigen of neerdrukken. In Micha 6,6 staat het in de context van het neerbuigen voor God in de hoge. Hier wordt een tegenstelling gemaakt, de mens buigt zich laag neer en God is hoog. Er zit een innerlijke kant aan, die uiterlijk zichtbaar wordt. Dat zien we in Psalm 57,7: ‘Zij hebben een net gereedgemaakt voor mijn voeten, mijn ziel werd neergebogen’. Hier gaat het om de ziel die buigt. In Psalm 145 en 146 gaat het over God die de ‘gebogenen’ weer opricht. Hetzelfde woord wordt gebruikt. De schrijver is blijkbaar goed thuis in de godsdienst van Israel dat hij deze vorm gebruikt. Hij drukt zich sterk uit, waardoor de overdreven vorm wordt benadrukt. Bedoelt hij het sarcastisch? Ook gezien de enorme hoeveelheden die vervolgens genoemd worden.

Recht te doen – ‫מ ְשפט‬ Dit woord heeft veel verschillende betekenissen. Broers15 onderscheid er zeven, waarvan ik de belangrijkste doorgeef: 1. Het gerecht, de rechtszaal (1 Koningen 7,7: ‘Verder maakte hij de voorhal voor de troon, waar hij rechtsprak, de rechtszaal, die van vloer tot vloer met cederhout bedekt was’) 2. Vonnis (1 Koningen 20,40: ‘Toen zei de koning van Israël tegen hem: Dat is dan uw vonnis, u hebt het zelf geveld’) 3. Gewoonte/gebruik (Genesis 40,13: ‘Ik zal u in uw ambt herstellen, naar het vroegere gebruik’) 4. Recht/gerechtigheid (Jeremia 22,3: ‘Doe recht en gerechtigheid’) In ons geval gaat het om de 4e betekenis. Jeremia is een goed voorbeeld omdat beide varianten voorkomen. Het is een combinatie van recht en gerechtigheid doen ( ֶ֔‫שפט‬ ְ ‫עֲשּו מ‬ ). Wat we leren van dit concordantieonderzoek is dat alle betekenissen met de rechtsspraak te maken hebben. Het gaat om officieel recht doen.

15

Peter D.H. Broers, Woordenboek van het Bijbels Hebreeuws, p223

14

Devotie – ‫חסד‬ ֶ֔ Dit is een lastig weer te geven woord. Ik heb gekozen voor de vertaling ‘devotie’16. Dit woord komt heel vaak voor. Als bewijs van goedheid richting iemand: ‘Welnu, als u mijn heer goedertierenheid en trouw wilt bewijzen, vertel het mij; en zo niet, vertel het mij ook, dan kan ik mij naar rechts of links wenden’ (Genesis 24,49). Als teken van schoonheid in Jesaja 40,6: ‘Alle vlees is gras en al zijn hesed als een bloem op het veld’. Ook de tegenovergestelde betekenis is mogelijk. In Leviticus 20,17 komt het in deze betekenis voor: ‘Wanneer een man zijn zuster neemt, of ze nu de dochter van zijn vader of de dochter van zijn moeder is, en hij haar schaamdelen en zij zijn schaamdelen gezien heeft, dan is dat een schande’. Hier de betekenis van een schandvlek. Die betekenis zien we ook in Spreuken 14,34: ‘Gerechtigheid verhoogt een volk, maar zonde is een schandvlek voor de natiën’. De woorden die gebruikt worden hebben opnieuw te maken met een rechtsgeldige devotie. Het gaat om verbondstrouw, liefde en goedheid. Ook in de negatieve betekenis gaat het om een officiële relatie: verbondsschande.

Ootmoedig – ‫ע‬ ֵַ֥ ‫וְה ְצ ֵ֥נ‬ ַ Dit woord wordt maar op een manier gebruikt, in de betekenis van ‘zich inhouden’ en ‘bescheiden zijn’. Het komt veel voor in het Oude Testament.

Conclusie concordantieonderzoek Wanneer we de verschillende woorden vergelijken met hetzelfde woord in andere gedeelten uit het Oude Testament doen we een interessante ontdekking. Alle woorden hebben op de een of andere manier te maken met een officiële setting. Vaak in de sfeer van de rechterlijke macht. Dit heeft alles te maken met het verbond dat God sloot met Israël. Dit thema staat centraal in het boek Micha, in het bijzonder in deze perikoop. ‘Micah’s oracles of reproach/doom are based on the Sinaitic covenant, whereby Israel obligated itself to keep that covenant’s stipulations’17. De woordkeuze maakt de perikoop uniform. Alles staat in de thematiek van een rechtsgeding. Door het gebruiken van deze woorden beklemtoont de schrijver dat het gaat om een officiële aanklacht van de HEERE aan het volk.

16

Devotie geeft zowel de innerlijke als uiterlijke houding van de mens aan. Het gaat om een verbondstrouw in het perspectief van een huwelijksrelatie. Dat geeft uiterlijke niet alleen verplichtingen. Het gaat om een houding van leven. Dat geeft het woord ‘devotie’ weer. 17

Willem A. VanGemeren e.a., New International Dictionary of the Old Testament Theology & Exegesis, The Zondervan Corporation, Grand Rapids, 1997, Volume 4, p937

15

Realia De volgende realia spelen in de tekst een rol. Om goed zicht te krijgen op de verschillende realia en hun betekenis voor de tekst is een stukje concordantieonderzoek opnieuw nodig. Daarom is er soms wat overlap.

Oliebeken - ‫י־שמן‬ ָׁ֑ ֵ‫ָֽנחֲ ל‬ Het is lastig om een voorstelling te maken van wat hiermee bedoeld wordt. We komen dit nergens anders tegen. Los van elkaar komen ze wel voor. Israël kende vele beekjes, het was immers het land dat overvloeide van melk en honing, een vruchtbaar land. Ook olie was een bekend verschijnsel in die dagen. Olie werd voor veel zaken gebruikt. Men gebruikte het als voedsel, vooral met olijfolie kon je veel doen. Men gebruikte het voor de verlichting van huizen en steden, zodat de lampen bleven branden. Het werd gebruikt als medicijn in ziekenhuizen, als cosmetische behandeling voor een soepele huid, in de tempel en in het algemeen om iets religieus te wijden. Olie werd vooral in de streek rondom het meer van Geneseret18 – het Jordaandal – en in het land aan de overzijde van Jordaan gekweekt. Dankzij een goede olijfbouw konden ze zelfs exporteren naar Egypte en andere landen. De olie werd bewaard in kruiken en in horens van dieren. In het Oude Testament wordt olie ook figuurlijk gebruikt. Waarschijnlijk is dat wat de schrijver hier zegt. Beken vol olie waren geen reëel verschijnsel in het Oude Nabije Oosten. Figuurlijk wordt olie gebruikt als teken van overvloed, rijkdom en als teken van Gods zegen. In Job 29,6 komen we een rots tegen die ‘beken van olie’ uitgiet. Het is hier duidelijk figuurlijk bedoeld want in Job 20,17 gaat het over ‘rivieren, stromen en beken van honing en boter’. Het gaat om het figuurlijke gebruik van beekjes. De schrijver kiest een woord wat symbool staat voor rijkdom, welvaart, vreugde en zegen. Bovendien had olie een liturgisch element. De offers in de tempel werden overgoten met olie. In de context van de perikoop19 moeten we aan dit gebruik denken. Ook bij de zalving van priesters, profeten en koningen werd olie gebruikt. Door het vele gebruik in de tijd van het Oude Nabije Oosten stond dit symbool voor licht, wijsheid, leven, nieuw leven en helende kracht. Er wordt zelfs gesproken van ‘vreugdeolie’20.

18

Dr. A.S. van der Woude, Dr. W.C. van Unnik, e.a. Bijbels Handboek, Deel I, Uitgeverij Kok, Kampen, 2004, p21 19

Het vervolg gaat over het brengen van offers.

20

Jesaja 61,3 zegt: ‘Om aangaande de treurenden van Sion te beschikken dat hun gegeven zal worden sieraad in plaats van as, vreugdeolie in plaats van rouw, een lofgewaad in plaats van een benauwde geest, opdat zij genoemd worden eiken van de gerechtigheid, een planting door de HEERE, om Hem te verheerlijken’.

16

Bergen en heuvels Bergen en heuvels zijn in het Oude Nabije Oosten een bekend gegeven in de natuur. Het landschap is heuvelachtig. Wanneer we een dwarsdoorsnede van het land bekijken21 zien we links de kust waar het land op de hoogte van de zeespiegel begint. Dan wordt het hoger, tot ongeveer 760 meter hoogt rondom Bethlehem, dan het diepste punt, de Dode Zee, gevolgd door de berg Nebo die rond de 1000 meter hoog is. Wanneer de stammen naar Jeruzalem moesten om daar de feesten te vieren, trokken ze met grote groepen mannen, vrouwen, kinderen en bagage over een bergachtig gebied naar Jeruzalem. Ze zongen de psalmen Hamaaloth. ´Ik hef mijn ogen op naar de bergen, vanwaar zal mijn hulp komen?’(Psalm 121). Bergen hadden iets bedreigends. Bergen zijn ook teken van Gods macht vanwege hun grootte, hun vastheid, hun eeuwenlange onbeweeglijkheid. Psalm 36,7 legt een link tussen Gods gerechtigheid (‫שפט‬ ְ ‫מ‬, zie het concordantieonderzoek) die zo vaststaat, zo oneindig stabiel is als de bergen: ‘Uw gerechtigheid is als de machtige bergen’. Tegelijk is God machtiger. Dat zegt Micha ook, in 1,1: ‘De bergen smelten onder Hem weg, de dalen splijten als was het voor vuur, als water dat langs een helling vloeit.’ De berg is ook een teken van genade. In het bijzonder de berg Sion. De berg die God uitkoos als plaats waaraan hij zich verbond. Pijnlijke keerzijde is dat de bergen ook symbool staan voor het dienen van de afgoden. Op de bergen hoereerden de Israëlieten met de afgoden door die goden te dienen op gewijde bergen en heuvels. Wanneer we deze twee kanten in ons opnemen is het dubbel aangrijpend dat God juist de bergen en heuvels erbij haalt als getuigen. Deze bergen en heuvels laten zien dat ze de God van de berg Sion aan het vergeten zijn en dat ze allerlei andere bergen en heuvels gebruiken om vreemde goden te dienen. In Jeremia 2 en 3 vergelijkt God dit dienen van vreemde goden op andere bergen met hoererij: ‘U echter, u hebt hoererij bedreven met veel vrienden, en dan naar Mij terugkeren? – spreekt de HEERE. Sla uw ogen op naar de kale hoogten, en zie, waar bent u niet beslapen?’ (Jeremia 3,1b-2a). Ook komen we de bergen tegen als synoniem voor Israël. Dit gebeurt bijvoorbeeld in Ezechiël 6,3: Zeg: Bergen van Israël, luister naar het woord van de Heere HEERE! Zo zegt de Heere HEERE tegen de bergen en tegen de heuvels, tegen de waterstromen en tegen de dalen’. Dan zouden de bergen slaan op het gehele volk, en kan Micha dus wel tegen de bergen profeteren. Dat de bergen en heuvels hier als getuigen worden opgeroepen bevestigt dat het gaan om de vastheid van de aanklacht. God gebruikt de machtige bergen en heuvels om zijn eigen volk aan te klagen. En die bergen veroordelen hen tegelijkertijd ook, omdat ze daar hebben gezondigd.

21

Barry J. Beitzel, Biblica. Atlas van de Bijbel. Een cultuurhistorische reis door de landen van de Bijbel, Uitgeverij Unieboek – Het Spectrum, Houten, 2010, p53

17

Fundamenten van de aarde Wat wordt hiermee bedoeld? Het wordt gebruikt als synoniem voor bergen. Zoals de bergen en heuvels getuigen zijn in het geding wat God heeft met zijn volk, zo zijn ook de vaste fundamenten van de aarde getuigen. Het voegwoord ‘want’( ‫ ) ִ֣כי‬in 2b geeft aan dat de schrijver de zijn argument gaat benadrukken. Er wordt gebruik gemaakt van een parallellisme. Dit komen we vaker tegen. We moeten denken aan het fundament van de bergen, de grond waarop de bergen rusten. Waltke citeert O. Keel in zijn commentaar22: ‘The OT postulates pillars, foundations, or supports on which the earth disk rests’. We komen dit tegen in Jona 2,6 waar Jona in de vis zit en bidt tot God: ‘Naar de diepste gronden van de bergen daalde ik af in de aarde’. Het gaat dus om de diepte en de hoogte23. De hoogte, dat zijn de bergen, en God is nog hoger. De diepte, dat gaat over de fundamenten, de grondvesten van de aarde, heuvels en bergen.

Eenjarige kalveren en rammen Rammen waren in Israël de offerdieren. Het was een mannelijke schaap – de vrouw was een ooilam. Schapen waren veel voorkomende dieren in het Oude Nabije Oosten. Vele mannen waren schaapherder van beroep of werden als huurling ingehuurd om op andermans kudde te passen. De herder met zijn schapen komt in het Oude Testament vaak voor. Vele huishoudens hadden in ieder geval wel een of meerdere schapen. Ook kalveren hoorden in het straatbeeld24. Het was bijvoorbeeld gebruikelijk om op een feestdag het gemeste kalf te slachten. Eenjarige kalveren werden al waardevoller omdat men ze dan al een jaar had verzorgd. Het volk in Micha 6 wil het dus extra goed doen, want God nam al genoegen met een kalf van 8 dagen oud. Maar het volk neemt een eenjarige! De bedoeling is duidelijk. De schrijver wil sterk overdrijven. Het volk wil in goede en vrome daden uitblinken. Duizenden en tienduizenden brengt men er. Zelfs – verboden – mensenoffers worden gebracht (de vrucht van mijn buik, voor de overtredingen…) Maar God neemt er geen genoegen mee.

22

Bruce K. Waltke, A commentary on Micah, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids, 2007, p347 23

Bruce K. Waltke, A commentary on Micah, p347

24

Dr. F.W. Grosheide e.a. Christelijke Encyclopedie voor het Nederlandse volk, Uitgeverij J.H. Kok, Kampen, Deel III, p262

18

Structuur van de tekst

Perikoopafbakening Ik heb gekozen voor de eerste 8 verzen van Micha 6 als perikoop. We zien voor 6,1 een Setumah25 en voor 6,9 zien we een Petucha26. Dit geeft duidelijk aan dat deze 8 verzen een eenheid vormen. Het begint in vers 1 met een rechtsgeding – een teruggrijpen op Micha 1. Vervolgens gaat het retorisch sterk verder met een aantal imperatieven. Hiermee wordt de omgeving geschetst waarin het rechtsgeding plaatsvindt. De natuur is getuige. Vervolgens stelt de HEERE een retorische vraag die wordt onderbouwd met een stukje geschiedenis van het volk Israël. Hierop volgt de conclusie: Opdat… Vanaf vers 6 is er een andere partij aan het woord. Vervolgens geeft de HEERE aan waar hij geen behoefte aan heeft, namelijk allerlei soorten van offers. De perikoop sluit af met wat hij dan van de mens vraagt: vers 8. In vers 9 begint een nieuw gedeelte. ‘Denn in V.9 stoβen wir auf eine ungewöhnliche, aber klare Neueröffnung mit Einführung eines neuen Adressaten, mit einem neuen Aufruf zum Hören und mit neuer Thematik’27.

Structuuranalyse met toelichting De structuuranalyse van Micha 6 : 1 – 8. Eerst de tekst, in de voetnoten de toelichting. Hoor28 toch wat de HEERE zegt! Sta op! Treedt in het geding voor de bergen, laat de heuvels uw stem horen. Hoor, bergen, naar het geding van de HEERE, 29 ook u, vaste fundamenten van de aarde. De HEERE heeft immers een geding met Zijn volk, Hij treedt in het gericht met Israël. Mijn volk, wat heb Ik u aangedaan? Waarmee heb Ik u vermoeid30?

25

Dit duidt een korte stilte bij het lezen en reciteren van de tekst aan. ‘Deze tekens berusten op voormasoretische overlevering en dienen dan ook zeer serieus genomen te worden’ (Handleiding Exegese Oude Testament, p9) 26

Dit duidt eveneens een korte stilte.

27

H.W. Wolff, Micha, Biblischer Kommentar Altes Testament, Neukirchener Verlag, 1982, p138

28

De imperatieven zijn in de gedeelte allen onderstreept.

29

Een kleine spatie in de tekst geeft aan dat er een nieuw zinsdeel volgt.

19

Antwoord Mij! Ik heb u immers uit Egypteland geleid32, u uit het slavenhuis verlost. Ik heb voor u uitgezonden, Mozes, Aäron en Mirjam. Mijn volk, denk toch33 aan wat Balak, de koning van Moab, beraamde, en wat Bileam hem antwoordde, de zoon van Beor, , van Sittim tot Gilgal, opdat u kent de gerechtigheid van de HEERE. 31

Met wat zal ik34 voor de HEERE treden? Mij buigen voor de God in de hoge35? Zal ik voor Hem treden met brandoffers, met eenjarige kalveren? Zou de HEERE behagen hebben in duizenden rammen, in tienduizenden oliebeken? Zal ik mijn eerstgeborene geven voor mijn overtreding, de vrucht van mijn buik voor de zonde van mijn ziel? Hij heeft u, mens36, bekendgemaakt wat goed is. En wat vraagt de HEERE van u? Slechts recht te doen, devotie lief te hebben en ootmoedig te wandelen met uw God. 30

De schrijver gebruikt hier een woordspel om de tegenstelling uit te drukken tussen ‘vermoeid’ en ‘uitgeleid’. Hier lezen: heleticha ( ‫)ה ְלא ָׁ֑תיָך‬ 31

Er volgen hier 4 opsommingen uit de geschiedenis van het volk Israël, sterk met elkaar verwant.

32

De schrijver gebruikt hier een woordspel om de tegenstelling uit te drukken tussen ‘vermoeid’ en ‘uitgeleid’. Hier lezen: heliticha ( ‫)ה ֱעלתיָך‬ 33

Met ‘toch’ krijgt de imperatief een milder karakter

34

Er zijn verschillende partijen aan het woord. Wie is hier de ‘ik’? Optie 1: Het volk vraagt dit aan Micha, maar dat is niet zo waarschijnlijk, want in hoofdstuk 2,6-8 wordt zo’n dialoog heel anders weergegeven. Optie 2: De profeet spreekt hier namens het volk. En in vers 8, spreekt hij weer namens God tot het volk. Zo is de profeet hier een ‘tussenschakel’. 35

Hier wordt God ‘in de hoge’ genoemd, een tegenstelling met de fundamenten van de aarde, en hij is hoger dan de bergen en heuvels. 36

Singularis, legt de nadruk op de boodschap die geldt voor elk individu afzonderlijk

20

Literaire en redactionele kritiek

Het geheel van het boek Micha Het boek Micha kent verschillende delen. Vaak onderscheidt men er drie. De Willibrordvertaling geeft in de inleiding een andere optie37: 1. Titel (1,1) 2. Onheilsorakels (1,2-2,11) a. Kort heilsorakel (2,12-13) 3. Onheilsorakels (3,1-12) a. Heilsorakels (4,1-5,14) 4. Onheilsorakels (6,1-7,7) a. Heilsorakels (7,8-20) De klassieke indeling is in drieën, hoewel deze elkaar niet hoeven uit te sluiten. Zowel Waltke38 als VanGemeren 39 noemen als argument dat ze elk beginnen met : Luister/Hoor. -

Hoofdstuk 1 – 3: De ondergang van Jeruzalem vanwege hun ongerechtigheden. Hoofdstuk 4 – 5: Heilsaankondingingen. Hoofdstuk 6 – 7: Het volk wordt aangesproken.

Parallellisme in Micha Van sommige gedeelten in het boek Micha wordt gezegd dat het later is toegevoegd. Te denken valt dan aan hoofdstuk 4,1-5 in vergelijking met Jesaja 2. 1 Het zal echter in het laatste der dagen geschieden dat de berg van het huis van de HEERE vast zal staan als de hoogste van de bergen, en dat hij verheven zal worden boven de heuvels, en dat de volken ernaartoe zullen stromen. 2 Vele heidenvolken zullen op weg gaan en zeggen: Kom, laten wij opgaan naar de berg van de HEERE, naar het huis van de God van Jakob; dan zal Hij ons onderwijzen aangaande Zijn 37

2 Het zal in het laatste der dagen geschieden dat de berg van het huis van de HEERE vast zal staan als de hoogste van de bergen, en dat hij verheven zal worden boven de heuvels, en dat alle heidenvolken ernaartoe zullen stromen. 3 Vele volken zullen gaan en zeggen: Kom, laten wij opgaan naar de berg van de HEERE, naar het huis van de God van Jakob; dan zal Hij ons onderwijzen aangaande Zijn

http://www.willibrordbijbel.nl/index.php?p=page&i=58471,58471 (bezocht: 10-06-2012)

38

Bruce K. Waltke, An Old Testament Theology, The Zondervan Corporation, Grand Rapids, 2007, p837 39

Willem A. VanGemeren e.a., New International Dictionary of the Old Testament Theology & Exegesis, The Zondervan Corporation, Grand Rapids, 1997

21

wegen, en zullen wij Zijn paden bewandelen. Want uit Sion zal de wet uitgaan en het woord van de HEERE uit Jeruzalem. 3 Hij zal oordelen tussen vele volken en machtige heidenvolken vonnissen, tot ver weg. Zij zullen hun zwaarden omsmeden tot ploegscharen en hun speren tot snoeimessen. Geen volk zal tegen een ander volk het zwaard opheffen. Oorlog voeren zullen zij niet meer leren.

wegen, en zullen wij Zijn paden bewandelen. Want uit Sion zal de wet uitgaan, en het woord van de HEERE uit Jeruzalem. 4 Hij zal oordelen tussen de heidenvolken en veel volken vonnissen. En zij zullen hun zwaarden omsmeden tot ploegscharen en hun speren tot snoeimessen. Geen volk zal tegen een ander volk het zwaard opheffen. Oorlog voeren zullen zij niet meer leren.

Omdat dit vrijwel zeker aan Jesaja is toe te schrijven is men van mening dat dit later aan het geschrift van Micha is toegevoegd. Dit geldt ook voor Micha 7,7-20 wat handelt over de tijd van de ballingschap. Omdat we Micha eerder moeten dateren dan die tijd, is men opnieuw van mening dat dit later is toegevoegd. Er zijn nog meer parallellen te vinden. Micha 3,10 en Habakuk 2,12: 10 die Sion bouwen met bloed en Jeruzalem met onrecht.

12 Wee hem die een stad met bloed bouwt, die een stad op onrecht grondvest!

In Micha 3,12 en Jeremia 26,18 komen we de volgende tegen: 12 Daarom zal omwille van u Sion een akker omgeploegd worden, Jeruzalem een puinhoop worden en de berg van dit huis tot hoogten, het woud.

18 (…) Sion zal als een akker omgeploegd worden, Jeruzalem zal tot puinhopen worden en de berg van dit huis tot hoogten in het woud.

In hoofdstuk 6 – onze perikoop – is het lastiger om een latere redactie te ontdekken. Een duidelijk parallel vinden we wanneer het gaat om de lijn van het betoog in Jeremia 2,5-6a. Mijn volk, wat heb Ik u aangedaan? Waarmee heb Ik u vermoeid? Antwoord Mij! Ik heb u immers uit Egypteland geleid, u uit het slavenhuis verlost. Ik heb voor u uitgezonden, Mozes, Aäron en Mirjam.

Zo zegt de HEERE: Wat voor onrecht hebben uw vaderen in Mij gevonden, dat zij zich ver van Mij hebben gehouden, dat zij achter nietige dingen zijn aan gegaan en nietig zijn geworden – dat zij niet zeiden: Waar is de HEERE, Die ons uit het land Egypte geleid heeft,

In beide gevallen zien we een God die het volk vraagt of hij het soms verkeerd heeft gedaan. In beide gevallen beroept de schrijver zich op de geschiedenis van God met zijn volk, in het bijzonder de bevrijding uit Egypte. Men moet God dankbaar zijn voor de bevrijding. Dat

22

Jeremia op de hoogte was van het geschrift van Micha weten we zeker. De enige verwijzing naar Micha staat juist in het boek Jeremia40. In hoofdstuk 26,17b-18a schrijft hij: ‘Ook stonden er mannen op uit de oudsten van het land. Zij zeiden tegen heel het verzamelde volk: Micha uit Moreset heeft in de dagen van Hizkia, koning van Juda, geprofeteerd.’ Blijkbaar waren de plattelanders, en zeker de leiders van de dorpen op het platteland, bekend met de inhoud van de profetie van Micha. Daarom is het zeer waarschijnlijk dat deze gedachte van Jeremia 2 uit Micha 6 afkomstig is.

Deutero-Micha In de literatuur over Micha komen we veel verschillende gezichtspunten tegen over de manier waarop Micha door de eeuwen heen is opgebouwd. Duidelijk is dat het literair een ingewikkeld boek is. Sommigen gaan ervan uit dat alleen de eerste 3 hoofdstukken van de profeet Micha uit Moreset-Gat zijn. De rest zou later tijdens de ballingschap zijn ontstaan. Maar in die latere gedeelten wordt wel weer teruggegrepen op eerdere teksten van Micha. Iemand die zich hier veel mee heeft beziggehouden is dr. A.S. van der Woude. Hij schreef een commentaar over Micha in de serie Prediking van het Oude Testament. Maar hij schreef later ook nog een klein boekje over Micha wat zich meer richt op de ontstaansgeschiedenis, de Sitz im Leben, en de Umwelt van het geschrift41. In dit geschrift gaat hij uit van een Deutero-Micha voor de hoofdstukken 6 en 7. Onze perikoop dus. Wat zijn de argumenten die hij noemt? -

-

-

Micha 6 en 7 komen niet van Micha van Moreset-Gat, maar van een noordisraëlitische profeet, een paar jaar voor zijn collega uit Juda. In het boek komen verschillende parallellen voor met andere profeten, zoals we hiervoor zagen. De parallellen met Jesaja (die profeteerde in Juda) komen voor in hoofdstuk 1-5, die van Hosea (die profeteerde in noord Israël) alleen in 6-7. De geografische gegevens in hoofdstuk 6 en 7 verwijzen allen naar noord Israël: Gilgal, Karmel, Basan en Gilead bijvoorbeeld. Bovendien wordt er niet meer gesproken over Jeruzalem. In de eerste 5 hoofdstukken staat de Sionstheologie centraal, in de laatste twee gaat het meer om de exodus-, woestijn- en intochttradities. Hoofdstuk 2-5 zijn vooral gericht tegen de leidende elite, 6-7 tot het gehele volk. In hoofdstuk 6 en 7 klinken heilshistorische accenten en een polemiek tegen afgodendienst, kenmerken van een deuteronomistische theologie.

40

Dr. A.S. van der Woude, Dr. W.C. van Unnik, e.a. Bijbels Handboek, Deel IIa, Uitgeverij Kok, Kampen, 2004, p408 41

Dr. A.S. van der Woude, Micha en establishment, een verklaring van het boek Micha, Serie exegetische studies, Uitgeversmaatschappij J.H. Kok, Kampen, 1985

23

-

Tot slot noemt hij nog het argument van het opschrift in 1,1. Daar komt een parallellisme voor die we elders niet zo bij elkaar aantreffen. Dit noemt Van der Woude een wijziging van de deutero-redacteur.

Hoewel de stijl van de laatste 2 hoofdstukken inderdaad anders is, en vooral de geografische gegevens anders overkomen, vraag ik me af of we hier te maken hebben met een DeuteroMicha. Uit alles blijkt dat Micha, hoewel van boerenafkomst, een brede algemene ontwikkeling had en veel wist van de geschiedenis van het land. Daarom is het niet raar dat hij verschillende plaatsnamen en geschiedenissen weet te noemen. Bovendien zit er een moeilijkheid in vers 9, waar de stem van de HEERE tot de stad roept. Van der Woude gaat er van uit dat dit Samaria is, wat in zijn theorie ook wel moet. Maar ik denk dat de stad hier staat voor Jeruzalem. Eventueel beide steden42, zowel Samaria als Jeruzalem. Een ander argument voor de verschillen tussen de hoofdstukken 1-5 en 6-7 komen we tegen bij Douma: ‘Veel uitleggers vermoeden dat met name de slothoofdstukken van Micha (6 en 7) uit die vroege tijd (van koning Jocham en Achaz, PT) dateren. Want daarin is o.a. sprake van het volgen van de ‘bepalingen van Omri’ en ‘besluiten van het huis van Achab’ (Micha 6,16). Het is onwaarschijnlijk dat zoiets in de tijd van Hizkia’s regering nog kon gebeuren. En daarom zullen we moeten denken aan een vroegere periode, nl. tijdens de koningen Jotam en Achaz’.43 De indeling van heils- en onheilsprofetieën is wat gekunsteld. Ik denk dat we niet te krampachtig om moeten gaan met de verschillen in dit Bijbelboek. Er komen verschillende stijlen voor en we zien plotselinge overgangen. Hoofdstuk 6-7 zijn anders dan 1-5. Binnen deze tweedeling komen weer verschillende vormen voor. Een latere redactie is dan ook niet uitgesloten. We zien dit terug in 1,1 en andere verzen44. Ook het feit dat hoofdstuk 6,4-5 kennis van de Hexateuch veronderstellen, is hiervan een voorbeeld. Er waren hiervan wel vele mondelinge tradities in de omloop, en we weten dat de Joden daar erg precies in waren. Maar de opschriftstelling ervan dateert van na Micha. Concluderend kunnen we zeggen dat we uitgaan van één Micha, die de grond vormt voor het hele Bijbelboek. Maar dat een latere redacteur heeft gezorgd voor de uiteindelijke uitgave van het geschrift. Hierdoor is de volgorde niet perse chronologisch en kunnen teksten later zijn toegevoegd.

42

Bruce K. Waltke, A commentary on Micah, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids, 2007, p396 43

Dr. J. Douma, Jona, Micha, Nahum, Habakuk, Uitgeverij Kok, Kampen, 2007, p30

44

3,12 kunnen we bijvoorbeeld dateren in het begin van het koningschap van Hizkia, nog voor hij echt actief koning werd. Want hij begint direct met hervormingen.

24

Vormkritiek, traditiekritiek en Umwelt

Vormkritiek In het hele boek Micha komen vele vormen voor. Daar zijn in het boek ‘wee-orakels’: Wee hun die onrecht uitdenken, kwaad uitwerken op hun slaapplaats, en het bij het licht van de morgenstond uitvoeren, omdat zij daartoe bij machte zijn (2,1) Wee mij, want het is mij vergaan als na de inzameling van de zomervruchten, als na de nalezing van de wijnoogst: er is geen tros om te eten. Mijn ziel verlangt naar vroege vijgen (7,1)

Verder onze perikoop de structuur van een rechtsgeding, wat we elders in het Oude Testament ook tegenkomen. Micha 1 begint er mee. De bergen worden er ter verantwoording bij geroepen en God gaat een geding voeren met zijn volk. ‘In stijl van de profetieën tegen de vreemde volken begint Micha zijn prediking in hoofdstuk 1 met de aankondiging van een universeel Godsgericht’45. Het boek sluit af met een hymne, een lofzang op God en op het feit dat God uiteindelijk voor verlossing zal zorgen. Het boek onderscheid daarom heils- en onheilsprofetieën. In hoofdstuk 6 worden ook verschillende stemmen gehoord. Meestal worden de eerste vijf verzen gezien als een Gerichtsrede, omdat er gerechtsterminologie wordt gebruikt. De verzen daarna lijken meer op een deel van de Thora-liturgie, waarbij een bezoeker in de tempel vraagt naar een offer wat God welgevallig is46.

Traditiekritiek In het gedeelte staan verschillende tradities centraal. In het gehele boek Micha is er de Sionstraditie, die veel bij Jesaja voorkomt. Maar we spitsen ons hier toe op Micha 6. Daar zien we vooral dat de exodus-, woestijn- en intochttradities een belangrijke rol spelen47. In zijn profetie grijpt Micha terug op de uittocht uit Egypte, waarmee hij aangeeft wat een bijzondere positie het volk Israël had dat de HEERE hen had uitgekozen om zijn volk te zijn. Het verbond speelt daarbij een belangrijke rol. God had hen uit Egypte uitgeleid, daarom moesten ze hem gehoorzamen en op zijn wegen wandelen. In de hoofdstukken 6 en 7 speelt verder de deuteronomistische thematiek een belangrijke rol, wanneer we letten op de polemiek tegen de afgodendienst en de oproep om te leven overeenkomstig het verbond48. 45

Dr. A.S. van der Woude, Micha en establishment, een verklaring van het boek Micha, Serie exegetische studies, Uitgeversmaatschappij J.H. Kok, Kampen, 1985, p29 46

Idem, p109

47

Idem, p26

48

Dr. A.S. van der Woude, Micha en establishment, een verklaring van het boek Micha, p26

25

Umwelt Zoals we al hebben aangegeven verbaast het dat de naam van Mirjam genoemd wordt in Micha 6,4: ‘Ik heb voor u uitgezonden, Mozes, Aäron en Mirjam’. Waarom toch Mirjam49? Dr. Edelkoort zegt50: ‘Daarbij bedenke men echter wel, dat de verhalen die wij nu over de woestijntijd van Israël in de Bijbel vinden (…) de enige niet zijn geweest, die daarover in omloop waren. Naast de geschiedenissen die de eerste vijf boeken van het Oude Testament thans bevatten, moeten er nog vele meer hebben bestaan, die wel mondeling werden overgeleverd, doch het niet gebracht hebben tot schriftelijke optekening. En zo blijkt uit de vermelding van Mirjam in dit vers, dat er meer verhalen over haar bekend moeten zijn geweest uit de tijd van Israëls verblijf in de woestijn. (…) Wij mogen het betreuren, dat wij die andere verhalen niet meer kennen, die ons stellig veel belangrijks bevat hebben omtrent deze merkwaardige periode van Israëls geschiedenis’.

49

In het hoofdstuk ‘Geschiedenis’ wordt dit uitgebreid behandeld.

50

Dr. A.H. Edelkoort, Micha. De Profeet vol recht en heldenmoed, Bibliotheek van Boeken bij de Bijbel, Bosch & Keuning N.V., Baarn, p163-164

26

Geschiedenis

Uit dit hoofdstuk blijkt dat Micha een grote kennis had van de vaderlandse geschiedenis. Hij noemt een aantal zaken die van belang zijn. We willen de verschillende geschiedenissen langslopen en vervolgens kijken waarom hij dit zo aanhaalt. De verzen 4 en 5 nemen ons mee naar de historie van het volk Israël:

Uit Egypte uitgeleid Ik heb u immers uit Egypteland geleid, u uit het slavenhuis verlost. Net als Jeremia later zou doen, gebruikt Micha de verlossing uit het slavenhuis van Egypte als motief voor het zuiver handelen. Dit is een bekend motief in Oude Testament. Het handelt over de bevrijding uit Egypte, toen God het volk bevrijdde van zware slavenarbeid in Egypte. Over de datering van deze uittocht is verschil van mening. Ook omdat in de bijbel zelf verschillend wordt gesproken over het aantal jaren van verblijf in Egypte. Enige zekerheid vinden we in het terugrekenen51. De koningen David en Salomo kunnen we dateren rond 1000 v.Chr. Daarvoor was de periode van de richters, die ongeveer 200 jaar duurde. Daarvoor zou Israël dan in Egypte gewerkt hebben. Het was daar een ontzettend moeilijke tijd voor het volk, waarin ze smachtten naar bevrijding en verlossing. Maar op de achtergrond was God met een verlossingsplan bezig, waartoe hij Mozes geboren doet worden. God gaat zijn volk namelijk bevrijden uit Egypte. Vele malen in het Oude Testament wordt naar deze periode en deze bevrijding teruggegrepen. De 10 geboden, die God zijn volk na hun bevrijding uit Egypte gaf, begint er mee: ‘Ik ben de HEERE, uw God, Die u uit het land Egypte, uit het slavenhuis, geleid heeft’ (Deuteronomium 5,6). De lijn is duidelijk. Voordat God wat van zijn volk vraagt, vertelt hij hen eerst wat hij hen heeft gegeven: bevrijding uit de slavernij van Egypte. Dat is ook de lijn in Micha 6. Juist omdat God die bevrijding geeft is hij zo verbaasd dat zijn volk hem niet op de juiste wijze gehoorzaamt. Daarin zit een stukje ondankbaarheid. Ze zijn vergeten wat God ze heeft gegeven. Dat is precies waarvoor gewaarschuwd wordt in Deuteronomium 8,11-20: 11 Wees op uw hoede dat u de HEERE, uw God, niet vergeet, en daardoor Zijn geboden, Zijn bepalingen en Zijn verordeningen, die ik u heden gebied, niet in acht neemt. 12 Wanneer u eet, verzadigd wordt, goede huizen bouwt en daarin woont, 13 uw runderen en uw kleinvee talrijk worden en ook uw zilver en goud toeneemt, ja, alles wat u hebt, talrijk wordt, 14 pas ervoor op dat uw hart zich dan niet verheft en u de HEERE, uw God, vergeet, Die u uit het land Egypte, uit het slavenhuis, geleid heeft; 51

Sommigen gaan ervan uit dat de uittocht meer verhalend dan geschiedkundig moet worden opgevat. Het gaan dan om een aantal volksverhuisverhalen die zijn samengevoegd en ter grondslag liggen aan het huidige uittochtverhaal. Als argument wordt genoemd, dat er in de woestijn vrijwel geen sporen te vinden zijn van een enorme volksverhuizing, terwijl het woestijnklimaat ideaal is voor bewaring van vondsten. Er zijn bijv. wel militaire nederzettingen teruggevonden (Collegestof dr. H.L.M. Ottenheijm). Ik ga hier niet vanuit. Voor tegenargumenten, zie de publicaties van iemand als dr. M.J. Paul in de serie ‘Studiebijbel’.

27

15 Die u geleid heeft in die grote en vreselijke woestijn, met gifslangen, schorpioenen en droogte, waar geen water was; Die uit hard gesteente water voor u liet komen, 16 Die u in de woestijn het manna liet eten, dat uw vaderen niet gekend hadden, opdat Hij u zou verootmoedigen en u op de proef zou stellen, om u uiteindelijk wel te doen; 17 en dat u dan niet in uw hart zegt: Mijn eigen kracht en de macht van míjn hand heeft dit vermogen voor mij verworven. 18 Maar u moet de HEERE, uw God, in gedachten houden, dat Hij het is Die u kracht geeft om vermogen te verwerven, opdat Hij Zijn verbond zou bevestigen, dat Hij onder ede met uw vaderen gesloten heeft, zoals het op deze dag nog is. 19 Als het echter gebeurt dat u de HEERE, uw God, helemaal vergeet, achter andere goden aan gaat, hen dient en u voor hen neerbuigt, dan verzeker ik u heden dat u zeker zult omkomen. 20 Zoals de heidenen die de HEERE van voor uw ogen uitgeroeid heeft, zo zult u dan ook zelf omkomen, omdat u de stem van de HEERE, uw God, niet gehoorzaam bent geweest.

In vers 19 en 20 zit hier de dreiging wanneer het volk God vergeet dankbaar te zijn voor alles wat hij gegeven heeft aan Israël.

Mozes, Aäron en Mirjam Ik heb voor u uitgezonden, Mozes, Aäron en Mirjam. Het tweede wat opvalt zijn de drie namen die genoemd worden – Mozes, Aäron en Mirjam. Een logisch vervolg op het voorgaande. Zeker Mozes, de man Gods, die van God de taak kreeg om Israël uit Egypte uit te leiden. Mozes kreeg de leiding om het volk door de woestijn te leiden, naar het beloofde land Kanaän. Mozes was een krachtig leider, die niet duldde wanneer het volk de wet niet hield. Dan kon hij woedend worden. Ook het feit dat Aäron genoemd wordt is te begrijpen. Aäron is vaker negatief in beeld, bijvoorbeeld in de geschiedenis met het gouden kalf. Maar Aäron is de eerste hogepriester. Hij staat daarmee symbool voor de religieuze lijn die God gaat met zijn volk. Je zou kunnen zeggen dat Mozes de nationale eenheid symboliseert en Aäron de godsdienstige eenheid. Modern gezegd: Mozes en Aäron, dat zijn staat en kerk52. Maar Mirjam? Die komt veel minder mooi in beeld. We lezen drie keer van haar in het Oude Testament. De eerste keer legt zij haar broer Mozes te vondeling, de tweede keer zingt ze het loflied na de doortocht door de Schelfzee, maar de derde en laatste keer komen we haar veel negatiever tegen. Dan is ze bezig het leiderschap van de andere twee in diskrediet te brengen wat haar zwaar wordt aangerekend. Ze wordt melaats. Waarom dan toch een plaats in deze tekst? Edelkoort wijst erop53 dat er waarschijnlijk nog andere tradities in de omloop waren over Mirjam. Het lijkt erop, omdat ze in dit vers genoemd wordt, dat er mondelinge en schriftelijke tradities in de omloop waren waar ze veel positiever naar voren kwam, als belangrijkste naast Mozes en Aäron. Exodus 15,21 heeft een grote rol in de traditie gespeeld. De geschiedenis was bekend voor de Israëlieten, waarschijnlijk dat daarom Mirjam daarom met ere genoemd wordt.

52

Dr. A.H. Edelkoort, Micha. De Profeet vol recht en heldenmoed, Bibliotheek van Boeken bij de Bijbel, Bosch & Keuning N.V., Baarn, p162 53

Idem, p162-164

28

Balak en Bileam Mijn volk, denk toch aan wat Balak, de koning van Moab, beraamde, en wat Bileam, de zoon van Beor, hem antwoordde. De tweede geschiedenis die wordt aangehaald is het merkwaardige verhaal van Balak en Bileam. Dit verhaal wordt verteld in Numeri 22 tot 24. Balak is koning van Moab en is bang geworden voor het volk Israël. Hij vraagt Bileam, die blijkbaar als een man met magische krachten bekend stond, om het volk Israël te vervloeken. De koning geloofde dat het volk Israël dan qua leger niet meer in staat zou zijn om hem te verslaan, hij dacht dus dat magische krachten sterker waren dan militaire macht. Nadat Bileam eerst weigert, gaat hij uiteindelijk toch op het verzoek in. Maar dan gebeurt het wonderlijke. Op het moment dat Bileam het volk Israël wil vervloeken komt er alleen maar een zegen uit zijn mond voort! Hij zegent het volk, hij prijst het volk gelukkig. Gods macht zorgt er op dit merkwaardige moment voor dat de vloek verandert in een zegen. Aan deze bijzondere geschiedenis moet het volk weer gaan denken. Ze mogen dit niet vergeten.

Sittim en Gilgal Van Sittim tot Gilgal… We zouden, in navolging van de Statenvertaling, kunnen vertalen: Wat geschied is in Sittim en Gilgal. De Statenvertaling drukt het ‘wat geschied is’ schuin af, omdat dit niet in het Hebreeuws staat. Waarschijnlijk is het zo wel bedoeld. Het staat er in het Hebreeuws nogal direct. Als afsluiting van het lesje vaderlandse geschiedenis wat de profeet in herinnering heeft geroepen twee plaatsnamen. Meer niet. Maar waarom deze twee? En waarom geen toelichting? Blijkbaar is er iets gebeurd met deze twee steden dat het niet eens hoeft worden toegelicht, maar dat iedereen in gedachten meteen wist wat er was. Dit korte zinnetje vat de gehele episode van de doortocht door de Jordaan samen. Waar lagen de steden? ‘Sittim is to be located at Tell el-Hammam, about six ,miles east of the Jordan rift leading to Jericho, and Gilgal lies on het other side of the Jordan, close by Jericho’54. Sittim is de laatste plaats geweest in het Overjordaanse dat het leger van Israël onder leiding van Jozua passeerde55, waarvan we lezen in Nummer 22,1 en de naam zelf wordt genoemd in Numeri 25,1. Het commentaar van McComiskey gaat ervan uit dat het Gilgal dan de plaats was aan de andere kant van de Jordaan (genoemd in Jozua 4,15). Dan is het bijzondere feit wat hier is voorgevallen de doortocht door de Jordaan. Maar we kunnen ook het andere Gilgal lezen. Dat is het Gilgal uit Jozua 14,6: ‘Toen kwamen de nakomelingen van Juda bij Jozua in Gilgal’. Dat is een nog mooiere gedachte, want daar is het volk aan het einde gekomen van het grootste deel van de verovering van Kanaän. Ze zijn hier de plaatsen aan

54

Thomas Edward McComiskey, The Minor Prophets. An Exegetical and Expository Commentary, Baker Acadamic, Grand Rapids, 1998, p731 55

Dr. A.H. Edelkoort, Micha. De Profeet vol recht en heldenmoed, Bibliotheek van Boeken bij de Bijbel, Bosch & Keuning N.V., Baarn, p167

29

het verdelen. Dan slaat dit korte zinnetje, van Sittim tot Gilgal, dus op de gehele verovering van het land Kanaän.

Conclusie …opdat u kent de gerechtigheid van de HEERE. We zouden door de geschiedenis heen bijna vergeten waarom Micha dit alles namens de HEERE moet vertellen aan het volk. Waarom hij dit alles in herinnering moet roepen. Maar deze geschiedenissen hebben allen één ding gemeen: het volk was niet op deze manier doorgeholpen en bevrijd wanneer de HEERE niet had geholpen. Daarom moet het volk deze dingen niet vergeten, maar ze telkens blijven gedenken opdat ze de gerechtigheid, eerlijkheid en trouw van God kennen. Blijkbaar kan alleen daar vanuit een eerlijk gelovig leven geleefd worden.

30

Lezer oriëntatie

In deze stap gaan we bezien hoe anderen lessen hebben gehaald uit het boek Micha. Hoe is dat door anderen gebruikt? Wat hebben zij erin gelezen? Voor het boek Micha is dat zeker interessant omdat er verschillende stichtingen en organisaties zijn die zich beroepen op Micha. Dit gaat dan met name om het feit dat men de profeet Micha leest als een profeet die zich keert tegen sociale ongerechtigheid, de verhouding arm – rijk, leiders en het gewone volk. Het is zelfs zo dat Nederland een Michacursus kent. Een cursus die haar naam ontleent aan het Bijbelboek Micha. Deze cursus willen we in deze stap eens nader bekijken. De titel van de cursus zegt genoeg: Goed en recht doen.

Micha cursus Wanneer we de website56 van de Michacursus bekijken, valt ons meteen het citaat bovenaan op: ‘Dorst naar gerechtigheid’. En opent met de tekst: ‘Micha is onder christenen het symbool geworden voor goed en recht doen. Dat zijn grote woorden voor een wereld waarin economie en politiek de dienst lijken uit te maken. Toch kunnen christenen iets betekenen voor mens en milieu. De Michacursus wil het verschil maken tussen helpen en aan het lot overlaten. Het biedt handvaten aan christenen die met hart en handen verbonden willen zijn met hun naaste, dichtbij en veraf, en met de gehele schepping’. De cursus is sterk gebaseerd op Micha 6,8 waar God vraagt van zijn volk om recht te doen. In een Bijbelstudie folder57 lezen we de volgende uitleg van dit 8e vers58: Micha staat bekend als de profeet die fulmineert tegen onrecht. Zijn boodschap is niet mis: woedend is de Heer op de leiders, de machthebbers van Israel die het recht verdraaien voor geld, die het volk misleiden met mooie woorden en intussen de armen een poot uitdraaien. Nee, brandoffers wil Hij niet, zolang mensen aan hun levensstijl niets veranderen. Het onrecht kwetst de Heer tot in het diepst van zijn hart. Zijn jullie Mij dan vergeten? Weten jullie niet meer dat Ik jullie heb bevrijd van het onrecht dat jullie in Egypte overkwam? Ben Ik zo onduidelijk geweest over hoe je moet leven? Dan spreekt Micha de bekende woorden in hoofdstuk 6 vers 8:“Er is jou, mens, gezegd wat goed is, je weet wat de HEER van je wil: niets anders dan recht te doen, trouw te betrachten en nederig de weg te gaan van je God.” (…)  Recht doen De ander of het andere tot zijn recht laten komen, gerechtigheid nastreven, rechtvaardig zijn.  Trouw zijn integer en geduldig zijn in relaties, kunnen vergeven, kunnen volhouden. 56

http://www.michacursus.nl/ (bezocht op 09-07-2012)

57

http://www.michacursus.nl/downloads/micha_basicmodule_Micha_6_vers_8_staat_centraal.pdf (bezocht op 09-07-2012) 58

http://www.michacursus.nl/downloads/micha_basic-module_Micha_6_vers_8_staat_centraal.pdf, p3 van de folder (bezocht op 09-07-2012)

31

 Nederig wandelen De weg van God gaan, de weg met God gaan, wijs wandelen, als verantwoordelijke naasten voor elkaar en rentmeesters van zijn schepping.

De nadruk ligt volgens de stichting in het rechtvaardig handelen. Dit plaatsen ze sterk in de intermenselijke relaties. Het gaat bij ‘recht doen’ bijvoorbeeld om de andere tot zijn recht te laten komen. In ‘trouw zijn’ lezen we over de ander kunnen vergeven. In ‘nederig wandelen’ komen we het begrip rentmeesterschap tegen.

Commentaar op de theologie van Micha cursus In onze eigen theologische evaluatie van deze perikoop zullen we onze eigen interpretatie geven, waarbij de accenten wel iets anders liggen dan hier aangegeven. De notie van het verbond ontbreekt heel sterk. Waarbij in onze perikoop God eerst vooraf laat gaan wat hij voor het volk gedaan heeft. Pas daarna vraagt hij wat van het volk. In de Micha cursus wordt aan dit onvoorwaardelijke uitkiezen van het volk Israël door God geen recht gedaan. Sterker nog, even verderop lezen we: ‘Het Bijbelboek Micha keert zich tegen de opvatting dat Gods heilsbeloften onvoorwaardelijk zijn en losstaan van het gedrag van de mensen. Micha’s boodschap is dat de houding van zijn hoorders, het volk Israël er wel degelijk toe doet’59. Dat onvoorwaardelijke wordt hierin zelfs ontkent, maar in het boek Micha, en zeker in de perikoop waar dit paper over gaat – en waar de cursus op gebaseerd is – draait het nu juist om de keuze van God voor Israël. Dat is de grondslag, Gods onvoorwaardelijke keuze om een verbond met hen aan te gaan. Psalm 147,19-20 zegt: ‘Hij maakt Jakob Zijn woorden bekend, Israël Zijn verordeningen en Zijn bepalingen. Zo heeft Hij voor geen enkel ander volk gedaan; die kennen Zijn bepalingen niet’. Vanuit die unieke positie, dat verbond en al die andere dingen die God voor het volk Israël gedaan heeft, van daaruit eist hij de dingen van vers 8. Het bekende vers 8 wordt gezegd tegen mensen die de HEERE tot twee keer ‘mijn volk’ noemt. We kunnen het 8e vers niet als een voorwaarde houden om bij God te horen. Nee, het bij God horen is voorwaarde voor vers 8. Wat de cursus wel goed opmerkt is dat God onheil over zijn volk laat komen wanneer ze zijn regels niet houden. Dat staat inderdaad niet los van het gedrag van mensen. En vanuit de cursus bezien, begrijp ik dat ook wel, ze willen hun cursisten aansporen tot een levenshouding vanuit het 8e vers.

59

http://www.michacursus.nl/downloads/micha_basic-module_Micha_6_vers_8_staat_centraal.pdf , Hoofdstuk 2 (bezocht op 09-07-2012)

32

Theologische evaluatie

Tot slot komen we bij een belangrijk punt – de theologische duiding van dit gedeelte. We hebben dit tussendoor soms al even gedaan, hier komt het uitgebreider aan de orde. We hebben 4 theologische thema’s aan de hand van deze perikoop die we gaan behandelen. Allereerst kijken we naar het thema ‘rechtsgeding’, vervolgens werken we de verbondsgedachte verder uit, als derde kijken we naar de vraag wat God nu goed en aangenaam vindt, en als vierde punt kijken we naar een puur christelijke vraag: is er een christologische lijn? Deze vier onderdelen sluiten elke keer af met een cursief gedrukt stuk, waarin ik een persoonlijke en actuele lijn naar het leven van een gelovige anno 2012 trek.

Rechtsgeding Een van de vragen uit de inleiding was: Waarom staat dit gedeelte in de context van een geding? De termen die in de gedeelte worden gebruikt hebben vaak een rechtskundige achtergrond. De natuurelementen (bergen, heuvels en fundamenten der aarde) worden als getuigen opgeroepen. De bergen en heuvels klagen het volk zowel aan, als dat ze stilzwijgende getuigen zijn van wat er gebeurt. Maar waarom een rechtsgeding? Dit heeft alles te maken met de verbondsrelatie60 die de HEERE met zijn volk had. Sinds Exodus 24, waar de verbondssluiting beschreven staat, had God Israël uitgekozen als zijn volk. Daar leest Mozes het verbondsboek voor en het volk antwoordt hem dat ze zullen gehoorzamen: ‘Hij nam het boek van het verbond en las dit ten aanhoren van het volk voor. En zij zeiden: Alles wat de HEERE gesproken heeft, zullen wij doen en Hem gehoorzamen’ (vers 7). Daarmee zegt God dat hij hun God wil zijn en dat zij daarom zijn eigendom zijn. Dit is een rechtsgeldige positie. God kan nu van zijn volk vragen om zich hieraan te houden. Ook het woord ‘devotie’ in vers 8 heeft de grondtoon van een verbondstrouw. In Deuteronomium 26,17-18 wordt het als volgt samengevat: ‘Heden hebt u de HEERE verklaard dat Hij u tot een God zal zijn, dat u in Zijn wegen zult gaan, dat u Zijn verordeningen, Zijn geboden en Zijn bepalingen in acht zult nemen, en dat u Zijn stem zult gehoorzamen. En de HEERE heeft u heden verklaard dat u voor Hem een volk zult zijn dat Zijn persoonlijk eigendom is, zoals Hij tot u gesproken heeft, en dat u al Zijn geboden in acht moet nemen’. Dat Israël dat niet doet, betekent dus een formele overtreding. Net als een huwelijk, waarin een van beide partijen met een ander gaat, zo is het ook met het volk Israël. Vers 2b is cruciaal. God klaagt de mensheid niet in het algemeen aan maar het begint met: Hij heeft een geding met zijn volk. Het volk waarmee hij een rechtsgeding voert. Daarom staat de HEERE ook in zijn recht, tegenover het volk. Zo kan hij de bergen er als getuigen bij roepen. Want de fout ligt eenzijdig bij zijn volk.

60

Willem A. VanGemeren e.a., New International Dictionary of the Old Testament Theology & Exegesis, The Zondervan Corporation, Grand Rapids, 1997, Volume 4, p937

33

Dat is ook de lijn naar vandaag. De schuldvraag ligt eenzijdig bij de mens als individu. Zeker de gedoopte kerkmens, maar allen die de God van de Bijbel kennen, en toch niet volmaakt naar zijn wil handelen, die allen staan schuldig krachtens Gods recht. ‘Ga niet in het gericht met Uw dienaar, want niemand die leeft, is voor Uw aangezicht rechtvaardig’ (Psalm 143,3).

Uit dankbaarheid Dit goede gedrag, en dat is een grondlijn in de Bijbel, vraagt God niet zonder dat hij dat verdiend heeft61. In het dagelijks leven kan iemand een functie hebben waarbij hij anderen kan commanderen. Maar wanneer hij die functie niet eerlijk verdiend (bijvoorbeeld op grond van zijn gedrag of capaciteiten), dan zal men hem niet zo snel willen gehoorzamen. Een leerkracht die zijn diploma heeft, hart voor de leerlingen en liefde voor zijn vak, die moeten de kinderen gehoorzamen. Daar heeft die docent recht op. Maar als hij geen diploma heeft, als hij de kinderen alleen maar onderuit wil halen, als hij zijn niet verstaat, dan is het gebod om hem te gehoorzamen veel minder reëel. Zo is het met de God van Israël ook. Hij heeft het volk enkel goed gedaan. Hij heeft het volk verschillende keren geholpen, gered en bevrijd. En toch luistert het volk niet. Daarom is de vraag in vers 3 ook zo aangrijpend: ‘Wat heb ik u aangedaan’, en het ‘mijn volk’ ervoor geeft aan hoe onrechtvaardig het volk eenzijdig het verbond schendt. Er is geen enkele reden bij de HEERE aan te wijzen waarom het volk weg moet. Het tegenovergestelde is er aan de hand. God geeft enkel goed, en daar gaat Micha het volk van God aan herinneren. Micha verhaalt dan van de vier geschiedenissen waarin God zijn volk beschermde en bevrijdde. Dit is dezelfde lijn die we vinden in Jeremia 2, waarin God zijn volk ook herinnert aan de bevrijding uit Egypte. Daar legt Jeremia nog meer nadruk op het feit dat hij hen ook heeft geholpen in de woestijn. Wanneer we ‘gerechtigheid van de HEERE’ (vers 5) vertalen met ‘heilsdaden des HEEREN’62, dan blijkt de ondankbaarheid nog sterker. Ze vergeten wat God gedaan heeft, daarom handelen ze zo verkeerd. De geboden van God zijn geen wetten en regeltjes, die we moeten houden ‘omdat hij dat nu eenmaal vraagt’. Nee, ze zijn een uiting van dankbaarheid, omdat God de mens verlost uit het ‘slavenhuis van de zonde’, door het bloed van Christus – de rode zee, in deze woestijn van het leven op weg naar het hemels Kanaän. Hij heeft recht op deze wereld en ieders leven, vanwege het feit dat hij de schepper van ons leven is. Hij heeft recht op onze gedrag, omdat hij de gever van de verlossing is. Daarom mag hij van ons vragen om zijn geboden te houden.

61

We zien dit al in de 10 geboden terug. God vraagt dit, maar niet zonder eerst te zeggen wat hij voor het volk gedaan heeft: ‘Ik heb u uit Egypte uitgeleid’. Om die te doen uit dankbaarheid. 62

Zoals Edelkoort doet, in: Dr. A.H. Edelkoort, Micha. De Profeet vol recht en heldenmoed, Bibliotheek van Boeken bij de Bijbel, Bosch & Keuning N.V., Baarn, p166

34

Wat is goed? Maar wat vraagt God van zijn mensen? Was Israël helemaal niet meer met God bezig? Eigenlijk moeten we naar aanleiding van dit gedeelte zeggen: Israël was te goed bezig. Wanneer we vers 6 lezen zien we daar een aantal indrukwekkende dingen genoemd die het volk doet om de ‘overtreding’ en de ‘zonde van de ziel’ weg te doen. Het wordt in overtreffende trap geschreven. Ze brengen brandoffers, eenjarige dieren, (tien)duizenden rammen, beken vol olie en brengen zelfs kinderoffers. Dit volk is zich bewust van het feit dat ze schuldig staan tegenover God. Ze weten dat ze gezondigd hebben. En ze willen het graag goedmaken door de tempeldienst zeer overdreven te houden. Maar ondertussen leven ze er buiten de godsdienstige daden maar op los. Met de brandoffers is niets mis, maar de rest van het leven is verkeerd. In dat soort ‘offers’ heeft de HEERE geen behagen. ‘Want U vindt geen vreugde in offers, anders zou ik ze brengen; in brandoffers schept U geen behagen. De offers voor God zijn een gebroken geest; een verbrijzeld en verslagen hart zult U, o God, niet verachten’ (Psalm 51,18-19). Dan volgt het vers wat God dan vraagt van de mensen. Hij heeft u, mens, bekendgemaakt wat goed is. En wat vraagt de HEERE van u? Slechts recht te doen, devotie lief te hebben en ootmoedig te wandelen met uw God. Drie dingen vraagt God. Deze drie dingen geven precies de kern van het probleem weer. God vraagt zijn volk om eerlijk te zijn, om recht te doen en rechtvaardig te handelen. In devotie liefhebben zit de verbondstrouw die ze moeten houden. Die ze moeten houden, respecteren en zelfs liefhebben. Dat geeft altijd een bescheiden houding. God vraagt hier geen spectaculaire houding, maar een nederig en ootmoedig wandelen met God. Het feit dat Micha spreekt over ‘wandelen’ geeft aan dat de geboden die God oplegt niet zwaar zijn. In het Nieuwe Testament zou Johannes later schrijven: ‘Want dit is de liefde Gods, dat wij Zijn geboden bewaren; en Zijn geboden zijn niet zwaar’ (1 Johannes 5,3). Het is een wandelen achter hem aan. Dat is een innerlijke gesteldheid van het hart. En dat het volk in Micha’s dagen die innerlijke gesteldheid mistte, laat het vers wel zien: ze willen de zonde van ‘hun nefes’ teniet doen. Met heel veel vroomheid en strenge regels op zondag is God niet tevreden. Het gaat hem om de hele levenshouding. Iedere dag van de week moet dit de leefregel zijn. Omdat hij je God is, die je verlost heeft en daarom recht heeft op je gehele leven. Dat is geen ‘zwaar juk’ maar een nederig wandelen’.

Christologische lijn Onze perikoop wordt in het hele Nieuwe Testament niet geciteerd. Wel komen in het boek Micha messiaanse teksten voor. De bekendste is te vinden in hoofdstuk 5: ‘En gij, Bethlehem Efratha! zijt gij klein om te wezen onder de duizenden van Juda? Uit u zal Mij

35

voortkomen, Die een Heerser zal zijn in Israël, en Wiens uitgangen zijn van ouds, van de dagen der eeuwigheid. Daarom zal Hij henlieden overgeven, tot den tijd toe, dat zij, die baren zal, gebaard hebbe; dan zullen de overigen Zijner broederen zich bekeren met de kinderen Israëls. En Hij zal staan, en zal weiden in de kracht des HEEREN, in de hoogheid van den Naam des HEEREN, Zijns Gods, en zij zullen wonen, want nu zal Hij groot zijn tot aan de einden der aarde. En Deze zal Vrede zijn’. Toch is de christologische lijn in hoofdstuk 6 lastiger. Een voorzichtig voorstel is de volgende. De theologische lijn in Micha is dat hij de verlossing uit Egypte aanhaalt. Deze verlossing is een voorbeeld van de verlossing die iedere gelovige ontvangt. Je zou kunnen zeggen dat iedere christen op de een of andere manier de gang gaat van het volk Israël: de verlossing uit de land van de zonde, door heilsdaden die God in Jezus Christus de mensheid bewees. De doortocht door de rode zee kan vergeleken worden met de bloed van Christus. Aan het kruis verdiende hij definitieve gerechtigheid. Gods ultieme heilsdaad. Daar vanuit gaat God met de mens een relatie aan, waarin beiden verplichtingen hebben. De verplichting van de mens richting God is dat hij moet leven volgens de richtlijn van vers 863. Ook de gestalte van vers 8 kunnen we christologisch duiden. In Fillipenzen 2 gaat het over de ootmoedigheid van de schuldloze. Dit gaat over de Jezus. Micha 6,8 wordt wel gezien als een samenvatting van de 10 geboden64, waarvan Jezus ook een samenvatting zou geven. God gaf ons in Christus bevrijding uit de zonde, de ultieme gerechtigheid. Daaraan terugdenkend kan een mens alleen maar dankbaar zijn. Zoals Israël eens bevrijd is, zo ook een christen nu. Zoals Israël in dankbaarheid moet leven, zo ook een christen nu. Zoals Israël toen Micha 6,8 moest houden, zo ook een christen nu.

63

Ik ben van mening dat de leefregel van Micha 6,8 niet wezenlijk afwijkt van de leefregels die God gaf in de 10 geboden. In de Babylonische Talmud wordt Micha 6,8 als een samenvatting genoemd van de 10 geboden. Deze samenvatting is specifiek toegespitst vanwege de zonden van het volk in die dagen. Maar vanwege sterk aanwezige verbondslijn in Micha, met verwijzingen naar de woestijntijd, denk ik dat Micha de geboden hier op deze manier wil accentueren. 64

Zie vorige voetnoot.

36

Literatuur

Commentaren:    

   

Bruce K. Waltke, A commentary on Micah, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids, 2007 Rainer Kessler, Micha, Herder Theologischer Kommentar zum Alten Testament, Herder, Freiburg - Badel - Wien, 1999 Hans Walter Wolff, Micha, Biblischer Kommentar Altes Testament, Neukirchener Verlag, 1982 Dr. A.S. van der Woude, Micha. De prediking van het Oude Testament, Uitgeverij G.F. Callenbach B.V. – Nijkerk 1985 Dr. A.S. van der Woude, Micha en establishment, een verklaring van het boek Micha, Serie exegetische studies, Uitgeversmaatschappij J.H. Kok, Kampen, 1985 Dr. A.H. Edelkoort, Micha. De Profeet vol recht en heldenmoed, Bibliotheek van Boeken bij de Bijbel, Bosch & Keuning N.V., Baarn Thomas Edward McComiskey, The Minor Prophets. An Exegetical and Expository Commentary, Baker Acadamic, Grand Rapids, 1998 William R. Farmer, Internationaal Commentaar op de Bijbel, Band 2, Uitgeverij Kok, Kampen, 2001

Overige:         

M.C.A. Korpel e.a., Handleiding Exegese Oude Testament, Universiteit Utrecht, Faculteit Geesteswetenschappen, Subfaculteit Godgeleerdheid, versie 3.1, april 2005 Peter D.H. Broers, Woordenboek van het Bijbels Hebreeuws, De Haan Boeken, Nieuw Lekkerland, 2007 Wilhelm Gesenius, Hebraisches und Aramaisches Handwörtenbuch über das Alten Testament, Springer-Verlag, Berlin, 1962 Bruce K. Waltke, An Old Testament Theology, The Zondervan Corporation, Grand Rapids, 2007 Willem A. VanGemeren e.a., New International Dictionary of the Old Testament Theology & Exegesis, The Zondervan Corporation, Grand Rapids, 1997 Dr. A.S. van der Woude, Dr. W.C. van Unnik, e.a. Bijbels Handboek, Deel I, IIa en IIb, Uitgeverij Kok, Kampen, 2004 Merril C. Tenney, The Zondervan Encyclopedia of the Bible, Volume 1-5, The Zondervan Corporation, Grand Rapids, 2009 Barry J. Beitzel, Biblica. Atlas van de Bijbel. Een cultuurhistorische reis door de landen van de Bijbel, Uitgeverij Unieboek – Het Spectrum, Houten, 2010 Dr. F.W. Grosheide e.a. Christelijke Encyclopedie voor het Nederlandse volk, Uitgeverij J.H. Kok, Kampen

37

Websites:   

BibleWorks 8.0: Website Bibliotheek Universiteit Utrecht: http://bibe.library.uu.nl/zoek/biblio/index.html Micha cursus: http://www.michacursus.nl/ (bezocht op 09-07-2012) http://www.willibrordbijbel.nl/index.php?p=page&i=58471,58471 (bezocht op 1006-2012)

38